ହେପାଟାଇଟିସ ବି

ହେପାଟାଇଟିସ ବି
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ମାଇକ୍ରୋଗ୍ରାଫରେରେ ହେପାଟାଇଟିସ ବି ଭୁତାଣୁ
ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ଓ ବାହାର ସ୍ରୋତ
ସ୍ପେଶାଲିଟି	ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗ[*]
ଆଇସିଡ଼ି-୧୦	B16., B18.0-B18.1
ଆଇସିଡ଼ି-୯-ସିଏମ୍	070.2-070.3
ଓଏମ୍‌ଆଇଏମ୍	610424
ରୋଗ ଡାଟାବେସ	5765
ମେଡ଼ିସିନ-ପ୍ଲସ	000279
ଇ-ମେଡ଼ିସିନ	med/992 ped/978
Patient UK	ହେପାଟାଇଟିସ ବି
MeSH	D006509
[ଉଇକିଡାଟାରେ ବଦଳ କରନ୍ତୁ]

ସଂକ୍ରମିତ ରକ୍ତ ଓ ଦେହ ତରଳ ପଦାର୍ଥ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ଭୂତାଣୁ ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ । ଅଧିକ ରୋଗ ଥିବା ସ୍ଥାନରେ ଜନ୍ମ ସମୟରେ ସଂକ୍ରମଣ କିମ୍ବା ପିଲାବେଳେ ରୋଗୀ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ସଂକ୍ରମିତ ହେବା ଅତି ସାଧାରଣ କଥା । କ୍ୱଚିତ୍ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସ୍ଥାନରେ ଶୀରାମାଧ୍ୟମ ନିଶା ଇଞ୍ଜେକ୍‌ସନ୍ ନେଲେ ଓ ଯୌନ ସମ୍ଭୋଗ ସମୟରେ ଏହା ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ । ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବାରେ କାମ କଲେ, ରକ୍ତ ଟ୍ରାନ୍ସଫ୍ୟୁଜନ୍, ଡାଏଲିସିସ୍, ସଂକ୍ରମିତ ଲୋକଙ୍କ ସ‌ହ ଏକତ୍ର ବାସ ଓ ଅତ୍ୟଧିକ ରୋଗ ପ୍ରବଣ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ବୁଲିଲା ବେଳେ ଏହି ସଙ୍କଟାପନ୍ନ କାରକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ସନ ୧୯୮୦ରେ ଟାଟୁ ଓ ଆକୁପଙ୍କଚର୍ ଜରିଆରେ ଏହି ରୋଗ ଅନେକ ପରିମାଣରେ ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା କିନ୍ତୁ ଉପ‌ଯୁକ୍ତ ବିଶୋଧନ ଫଳରେ ଏହାର ସଂଖ୍ୟା କମିଯାଇଛି । ହାତ ଧରିଲେ, ଏକା ବାସନରେ ଖାଇଲେ, ଚୁମ୍ବନ ଦେଲେ, କୁଣ୍ଢେଇଲେ, କାଶିଲେ, ଛିଙ୍କିଲେ କିମ୍ବା ସ୍ତନ୍ୟପାନ କରେଇଲେ ଏହି ହେପାଟାଇଟିସ୍ ବି ଭୂତାଣୁ ଡିଏଁ ନାହିଁ । ସଂକ୍ରମିତ ହେବାର ୩୦ରୁ ୬୦ ଦିନ ପରେ ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ । ରକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା କରି ଭୂତାଣୁର ଅଂଶ ଖୋଜିବା ଓ ଆଣ୍ଟିବଡି ଉପସ୍ଥିତି ଖୋଜି ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ । ହେପାଟାଇଟିସ୍ ଭୂତାଣୁ ଦଳରେ ଏ, ବି, ସି, ଡି, ଇ ଇତ୍ୟାଦି ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର ଭୂତାଣୁ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇଛି ।

ସନ ୧୮୮୨ରୁ ପ୍ରତିଷେଧ ଟିକା ଦେଇ ଏହି ରୋଗରୁ ରକ୍ଷା ମିଳି ପାରୁଛି । ସମ୍ଭବ ହେଲେ ଜନ୍ମ ହେବାର ପ୍ରଥମ ଦିନରେ ଏହି ଟିକା ଦେବାକୁ ବିଶ୍ୱ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସଂଗଠନ ସୁପାରିସ୍ କରୁଛି । ପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀତା ନିମନ୍ତେ ପରେ ଆଉ ୨ ବା ୩ ଡୋଜ ଦରକାର ହୁଏ । ଟିକା ୯୫ % ସମୟରେ ସଫଳ ହୁଏ । ୨୦୦୬ ମସିହାରେ ୧୮୦ଟି ଦେଶ ଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହିସାବରେ ଟିକାକରଣ କରାଇଛନ୍ତି । ରକ୍ତ ଟ୍ରାନ୍ସଫ୍ୟୁଜନ୍ ସମୟରେ ଏହି ରୋଗର ଉପସ୍ଥିତି ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ପରୀକ୍ଷା ଆବଶ୍ୟକ । ସଂକ୍ରମଣ ରୋକିବାକୁ କଣ୍ଡୋମ ବ୍ୟବ‌ହାର କରାଯାଇ ପାରେ । ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ରୋଗ ସମୟରେ ଲକ୍ଷଣ ଅନୁସାରେ ଯତ୍ନ ନିଆଯାଏ । ସ୍ଥାୟୀ ବା କ୍ରନିକ୍ ରୋଗ ଥିଲେ ଆଣ୍ଟିଭାଇରାଲ୍ ଔଷଧ ଯେପରିକି ଟେନୋଫୋଭିର୍ କିମ୍ବା ଇଣ୍ଟର୍‌ଫେରନ୍ ଉପକାରୀ ହୋଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ । ସିରୋସିସ୍ ହୋଇଥିଲେ ବେଳେବେଳେ ଯକୃତ ଟ୍ରନ୍ସପ୍ଲାଣ୍ଟ ଉପ‌ଯୋଗୀ ହୁଏ ।

ପୃଥିବୀର ଏକ ତୃତୀୟାଂଶ ଲୋକ ଜୀବନରେ କେତେବେଳେ ହେଲେ ଏହି ରୋଗରେ ସଂକ୍ରମିତ ହୁଅନ୍ତି ଓ ୨୪୦ ନିୟୁତରୁ ୩୫୦ ନିୟୁତ ଲୋକ କ୍ରନିକ ରୋଗ ଭୋଗନ୍ତି । ପ୍ରତି ବର୍ଷ ଏହି ରୋଗରେ ୭୫୦,୦୦୦ ଲୋକ ମରିଯାଆନ୍ତି । ଆଞ୍ଚଳିକ ରୋଗ ଭାବେ ଏହା ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଓ ସବ୍‌-ସାହାରାରେ ଅଛି ଓ ସେଠାରେ ୫ରୁ ୧୦ % ବୟସ୍କ କ୍ରନିକ ରୋଗୀ ଅଛନ୍ତି । ୟୁରୋପ ଓ ଉତ୍ତର ଆମେରିକାରେ ଏହାର ହାର ୧%ରୁ କମ୍ । ପୂର୍ବରୁ ଏହାର ନାମ ସେରମ୍ ହେପାଟାଇଟିସ୍ ଥିଲା । ଟିକା ମିଶ୍ରତ ଖାଦ୍ୟ ତିଆରି କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗବେଷଣା ଚାଲିଛି । ଏହି ରୋଗ ଅନ୍ୟ ପଶୁଙ୍କୁ (great apes) ମଧ୍ୟ ଆକ୍ରମଣ କରେ ।

ହେପାଟାଇଟିସ୍ ବି ଭୁତାଣୁର ତୀବ୍ର ସଂକ୍ରମଣରେ ତୀବ୍ର ବା ଆକ୍ୟୁଟ ଭୁତାଣୁ ହେପାଟାଇଟିସ ହୁଏ ଯାହାର ଖରାପ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଥାଏ, ଅରୁଚି, ଅଇ, ବାନ୍ତି, ଦେହ ପୀଡ଼ା, ସାମାନ୍ୟ ଜ୍ୱର ଇତ୍ୟାଦି ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଯାଏ ଓ ଗାଢ଼ ପରିସ୍ରା ହୋଇ ଅବଶେଷରେ କାମଳ ବା ଜଣ୍ଡିସ ହୁଏ । ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ହେପାଟାଇଟିସରେ ଚମ ଗଲୁ ହୁଏ । ଏହି ବେମାରୀ କିଛି ସପ୍ତାହ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିବା ପରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଅଧିକାଂଶ କେଶ୍‌ରେ ଉନ୍ନତି କରେ । ଅଳ୍ପ କିଛି ସଂଖ୍ୟକ ରୋଗୀଙ୍କର ଅଧିକ ଗମ୍ଭୀର ଯକୃତ ରୋଗ (ଫଲ୍‌ମିନାଣ୍ଟ ହେପାଟିକ ଫେଲ୍ୟୁର) ହୁଏ ଓ ଏହା ଫଳରେ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ । ଏହି ସଂକ୍ରମଣ ବେଳେ ବେଳେ ଲକ୍ଷଣବିହୀନ ହୋଇଥାଏ ଓ ଅଚିହ୍ନା ରହିଯାଏ ।

ହେପାଟାଇଟିସ ବି କ୍ରନିକ ସଂକ୍ରମଣ ହୋଇଥିଲେ ଲକ୍ଷଣବିହୀନ ହୋଇପାରେ ବା କ୍ରନିକ ଯକୃତ ପ୍ରଦାହ ହୋଇ କିଛି ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ସିରୋସିସ୍ ରୋଗକୁ ଗତି କରିପାରେ । ଏହା ଯୋଗୁ ନାଟକୀୟ ଭାବରେ ଯକୃତ କର୍କଟ (ହେପାଟୋସେଲ୍ୟୁଲାର କର୍କଟ) ରୋଗୀ ସଂଖା ବଢ଼େ । ୟୁରୋପରେ ସମୁଦାୟ ହେପାଟୋସେଲ୍ୟୁଲାର କର୍କଟ ସଂଖ୍ୟାର ୫୦ % ଏହି ହେପାଟାଇଟିସ ବି ଓ ସି ଦ୍ୱାର ହୁଏ । କ୍ରନିକ ରୋଗ ଜୀବାଣୁ ବାହକ ମଦ୍ୟ ପାନରୁ ବିରତ ରହିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦିଆଯାଏ ଯେହେତୁ ତାଙ୍କର ଅଧିକ ସିରୋସିସ୍ ଓ ଯକୃତ କର୍କଟ ସଙ୍କଟ ରହିଥାଏ । ହେପାଟାଇଟିସ ବି ଭୁତାଣୁର ମେମ୍ବ୍ରେନସ୍ ଗ୍ଲୋମେରୁଲୋନେଫ୍ରାଇଟିସ (ଏମଜିଏନ) (membranous glomerulonephritis) ରୋଗ ସ‌ହ ଲିଙ୍କ ଥିବା ଜଣାଯାଏ ।

ଏଚବିଭି ସଂକ୍ରମିତ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯକୃତ ବାହାରେ ହେଉଥିବା ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ସେରମ-ସିକନେସ-ଲାଇକ-ସିଣ୍ଡ୍ରୋମ, ଆକ୍ୟୁଟ ନେକ୍ରୋଟାଇଜିଙ୍ଗ ଭାସ୍କୁଲାଇଟିସ (ପଲିଆର୍ତେରାଇଟିସ ନୋଡୋସା), ମେମ୍ବ୍ରେନସ ଗ୍ଲୋମେରୁଲୋନେଫ୍ରାଇଟିସ ଓ ପାପୁଲାର ଆକ୍ରୋଡର୍ମାଟାଇଟିସ ଅଫ ଚାଇଲ୍‌ଡ୍‌ହୁଡ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖାଯାଏ । ହେପାଟାଇଟାଇଟିସ ବି ରୋଗରେ କାମଳ ରୋଗ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ସେରମ-ସିକନେସ-ଲାଇକ-ସିଣ୍ଡ୍ରୋମ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାର ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ଜ୍ୱର, ଚର୍ମ ରାସ୍ ଓ ପଲିଆର୍ଟେରାଇଟିସ ମୂଖ୍ୟ । କାମଳ ଆରମ୍ଭ ହେବା ପରେ ଏହା କମିଯାଏ କିନ୍ତୁ ଏହା ଆକ୍ୟୁଟ ହେପାଟାଇଟିସ ବି ରୋଗ ଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିପାରେ । ଆକ୍ୟୁଟ ନେକ୍ରୋଟାଇଜିଙ୍ଗ ଭାସ୍କୁଲାଇଟିସ (ପଲିଆର୍ଟେରାଇଟିସ ନୋଡୋସା) ରୋଗୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରାୟ ୩୦–୫୦% ରୋଗୀ ଏଚବିଭି ବାହକ/କ୍ୟାରିଅର ଥାଆନ୍ତି । ଏଚବିଭି ସ‌ହ‌ଯୋଗୀ ନେଫ୍ରୋପାଥି ପିଲାଙ୍କର ବେଶୀ ହୁଏ ବୟସ୍କଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା । ମେମ୍ବ୍ରେନସ ଗ୍ଲୋମେରୁଲୋନେଫ୍ରାଇଟିସ ଏକ ଅତି ସାଧାରଣ ଆକାର । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଇମ୍ମ୍ୟୁନ ପଦ୍ଧତି ହେମାଟୋଲୋଜିକାଲ ବେମାରୀ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରାୟୋଗ୍ଲୋବ୍ୟୁଲିନେମିଆ ଓ ଆପ୍ଲାସ୍ଟିକ ଆନିମିଆ ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖାଯାଏ ।

ପ୍ରସାରଣ

ରକ୍ତ ଓ ଦେହର ତରଳ ପଦାର୍ଥରେ ହେପାଟାଇଟିସ ବି ଭୁତାଣୁ ଥିଲେ ଏହାର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ରୋଗ ବ୍ୟାପେ । ଏଚଆଇଭି ଅପେକ୍ଷା ଏହି ଭୁତାଣୁ ୫୦ରୁ ୧୦୦ ଗୁଣ ଅଧିକ ସଂକ୍ରମକ । ପ୍ରସାରଣ ମାଧ୍ୟମ ହେଲା ଯୌନ ସମ୍ପର୍କ, ରକ୍ତ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ପଦାର୍ଥର ଟ୍ରାନ୍ସଫ୍ୟୁଜନ, ସିରିଞ୍ଜ ଓ ଛୁଞ୍ଚି ପୁନର୍ବାର ବ୍ୟବ‌ହାର କଲେ, ଓ ମାଆଠାରୁ ଶିଶୁକୁ (vertical transmission) ପ୍ରସବ କାଳରେ । ପ୍ରସବ ସମୟରେ ମାତା ଏଚବିଏସଏଜି ଯୁକ୍ତ ଥିଲେ ୨୦ % ପ୍ରସାରଣ ସଙ୍କଟ ଥାଏ । ମାତା ଏଚବିଇଏଜି ଯୁକ୍ତ ଥିଲେ ୯୦ % ସଂକ୍ରମଣ ସଙ୍କଟ ରହେ । ଚର୍ମ ଖଣ୍ଡିଆ ଥିଲେ ବା ମ୍ୟୁକସ ଝିଲ୍ଲି ଓ ଲାଳରେ ଏଚବିଭି ଥିଲେ ଘରେ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଏହା ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ୩୦ % ହେପାଟାଇଟିସ ବି ରୋଗର କୌଣସି ସଙ୍କଟ ଜନ‌କ ଅବସ୍ଥା ମିଳେନାହିଁ । ଉପ‌ଯୁକ୍ତ ଟିକା ନେଲା ପରେ ସ୍ତନ୍ୟପାନ‌ଦ୍ୱାରା ଏଚବିଭି(ଏମଟିସିଟି) ହେବା ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ ।

ଭୁତାଣୁ ବିଜ୍ଞାନ

ଗଠନ

 

ହେପାଟାଇଟିସ ବି ଭୁତାଣୁ ହେପାଡନାଭୁତାଣୁ ପରିବାରର ଏକ ସଭ୍ୟ । ଏହାର ଭୁତାଣୁ ପାର୍ଟିକ୍ଲ ବା ଭିରିଅନ ଗୋଟିଏ ବାହ୍ୟ ଲିପିଡ ଖୋଳ ଓ ଗୋଟିଏ ଇକୋସାହେଡ୍ରାଲ ନ୍ୟୁକ୍ଲିଓକ୍ୟାପସିଡ ଅଭ୍ୟନ୍ତରକୁ ନେଇ ଗଠିତ । କୋର ବା ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ପ୍ରୋଟିନ ଥାଏ । ଏହି ଭିରିଅନର ବ୍ୟାସ ୩୦-୪୨ ଏନଏମ । ଭୁତାଣୁ ଡିଏନଏ ଓ ରେଭର୍ସ ଟ୍ରନ୍‌ସ୍‌ପଲିମରେଜ ଥିବା ଡିଏନଏ ପାଲିମରେଜ ଅଭ୍ୟନ୍ତରକୁ ନ୍ୟୁକ୍ଲିଓକ୍ୟାପସିଡ ଘୋଡ଼େଇ ରଖେ । ବାହ୍ୟ ଘୋଡ଼ଣିରେ ପ୍ରୋଟିନ ଥାଏ ଯାହା ଭୁତାଣୁ ବନ୍ଧନରେ ସ‌ହ‌ଯୋଗ କରେ ଓ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ଜୀବକୋଷରେ ପ୍ରବେଶ କରେ । ସବୁଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଭୁତାଣୁ ମଧ୍ୟରୁ ଏହା ଗୋଟିଏ ଓ ଯକୃତର କୋଷକୁ(ହେପାଟୋସାଇଟ) ଭେଦ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ୪୨ଏନଏମ ଭିରିଅନ ପାର୍ଟିକ୍ଲକୁ ଡେନ ପାର୍ଟିକ୍ଲ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ସଂକ୍ରମିତ ଲୋକର ସେରମରେ ଡେନ ପାର୍ଟକ୍ଲ ବ୍ୟତୀତ କୋର ବିହୀନ ଫିଲାମେଣ୍ଟ ଓ ପେଣ୍ଡୁ ଆକୃତିର ପଦାର୍ଥ ମଧ୍ୟ ଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକ ସଂକ୍ରାମକ ନୁହେଁ ଓ ଏଥିରେ ଲିପିଡ ଓ ପୃଷ୍ଠ ଦେଶରେ ପ୍ରୋଟିନ‌ ଥାଏ ଯାହାକୁ ବାହ୍ୟ ଆଣ୍ଟିଜେନ ଏଚବିଏସଏଜି (HBsAg) କୁହାଯାଏ ଓ ଏହା ଭୁତାଣୁର ଜୀବନ କାଳରେ ଅତ୍ୟଧିକ ମାତ୍ରାରେ ତିଆରି ହୁଏ ।

ଜେନୋମ

 

ଏଚବିଭିର ଜେନୋମ ବୃତ୍ତାକାର କିନ୍ତୁ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଦୈତ ଧାଡ଼ିର ନୁହେଁ । ଏହାର ଗୋଟିଏ ମୁଣ୍ଡ ଭୁତାଣୁ ଡିଏନଏ ପଲିମରେଜ ସ‌ହିତ ସଂଯୁକ୍ତ । ଏହାର ଦୀର୍ଘ ଧାଡ଼ିର ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଲମ୍ବ ୩୦୨୦–୩୩୨୦ ନ୍ୟୁକ୍ଲିଓଟାଇଡ ଲମ୍ବା ଓ ଛୋଟ ଧାଡ଼ିର ଲମ୍ବ ୧୭୦୦–୨୮୦୦ ନ୍ୟୁକ୍ଲିଓଟାଇଡ । ନେଗେଟିଭ-ସେନ୍ସ (ନନ୍‌-କୋଡିଙ୍ଗ) ଭୁତାଣୁ ଏମଆରଏନଏର ଅନୁପୂରକ । ଜୀବକୋଷ ସଂକ୍ରମଣ ପରେ ପରେ ଭୁତାଣୁ ଡିଏନଏ ନ୍ୟୁକ୍ଲିଅସରେ ଥିବା ଦେଖାଯାଏ ।

ରୋଗ ଜନନ

ସେରୋଟାଇପ ଓ ଜେନୋଟାଇପ

ରୋଗୀର ରକ୍ତ ବା ସେରମ ପରୀକ୍ଷାଦ୍ୱାର ଭୂତାଣୁର ଆଣ୍ଟିଜେନ ବା ଆଣ୍ଟବଡି ଚିହ୍ନଟ କରି ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।

ଏହାର ଟିକା ଶିଶୁ ଜନ୍ନ ହେବାର ପ୍ରଥମ ଦିନରେ ଦେବାକୁ ସୁପାରିସ କରାଯାଏ । କିଛି ମାସ ମଧ୍ୟରେ ତିନୋଟି ଟିକା ଦିଆଯାଏ । ଏହି ଟିକାରେ ଜୀବନ୍ତ ଭୂତାଣୁ ନଥାନ୍ତି ।

ଏହି ରୋଗ ନିମନ୍ତେ ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ଚିକିତ୍ସା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏନାହିଁ । ଆପେ ଆପେ ଏହି ସଂକ୍ରମଣ ଭଲ ହୋଇଯାଏ । ପ୍ରାୟ ୧୨% ଲୋକଙ୍କର ଆଣ୍ଟିଭାଇରାଲ ଚିକିତ୍ସା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।