ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ

ଏହି ଦୁର୍ଗର ହତାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ବାରବାଟି ବା ଦୁଇଶତ ଚାଳିଶ ମାଣ ଥିବାରୁ ଏହାର ଏପରି ନାମ ବାରବାଟି ହୋଇ ଅଛି ।

ଏହା ୨୦° ୧୯’ଉତ୍ତର ଅକ୍ଷାଂଶ ଓ ୮୫° ୫୨’ପୂର୍ବ ଦ୍ରାଘିମାରେ ମହାନଦୀ ଓ କାଠଯୋଡ଼ିର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଅବସ୍ଥିତ ।

ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ ପ୍ରଥମେ ଗଙ୍ଗ ବଂଶ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପରେ ରାଜା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ (ଖ୍ରୀ:ଅ ୧୫୬୦-୧୫୬୮) ଶାସନ ସମୟରେ ତଥା ଏହି ଦୁର୍ଗର ବହୁଳ ଭାବରେ ଯୋଗିକରଣ କରାଇ ଏହାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୁପ ଦେଇଥିଲେ ।

ଖ୍ରୀ:ଅ ୧୫୬୮ଠାରୁ ୧୬୦୩ ଯାଏଁ ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ ଆଫଗାନ, ମୋଗଲ ଏବଂ ମରାଠା ଶାସକମାନଙ୍କ ପ୍ରଧାନ ଶାସନ କେନ୍ଦ୍ର ହୋଇ ରହିଥିଲା । ୧୮୦୩ରେ ବ୍ରିଟିଶ ବାହିନୀ ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ମରାଠା ଶାସକଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ । ଏହି ଦୁର୍ଗର ଚାରିପାଖରେ ଗଡ଼ଖାଇ ଓ ପ୍ରାଚୀର ଅଛି । ପାରମ୍ପରିକ ଇତିହାସ ଅନୁସାରେ କଟକ ନଗରର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସୋମବଂଶୀ ରାଜା ନୃପକେଶରୀ ଦେଇ ହୋଇଥିଲା । ମାଦଳା ପାଞ୍ଜିରେ ଲିଖିତ ଅଛି ଯେ ଏହି ଦୁର୍ଗ ୯୮୯ ଖ୍ରୀ.ଅ.ରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଫେସର ପି. ମୁଖାର୍ଜି ପ୍ରମୁଖ କେତେକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଗଙ୍ଗା ରାଜା ଅନଙ୍ଗଭୀମଦେବ ୩ୟ (ଶାସନକାଳ ୧୨୧୧-୧୨୩୮ ଖ୍ରୀ.ଅ.) କଟକର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ ।

ବିଦ୍ୱାନମାନେ ବାରାବାଟି କିଲ ନିର୍ମାଣ ତାରିଖ ବିଷୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ଜଗନାଥ ମନ୍ଦିର ଇତିହାସ ମାଦଳାପଞ୍ଜି ଏକ ଆକର୍ଷଣୀୟ କାହାଣୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯାହା ନିମ୍ନରେ ଅଛି ।

ରାଜା ଅନଙ୍ଗଅଭୀମଦେବ ତୃତୀୟ ତାଙ୍କ ରାଜଧାନୀ ଚୌଧୱାର (121 1-1238 ଏ.ଡି)ରେ ରହୁଥିଲେ । ଗୋଟିଏ ଦିନ ରାଜା ମହାନଦି ଅତିକ୍ରମ କରି ଦକ୍ଷିଣ ପାଶର୍ ବକୁ ଆସିଲେ। ଏଠାରେ ସେ କୋ-ଦାଣ୍ଡା ଉପ-ବିଭାଗର ବାରାବଟି ଗାଁରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଯେ ଦେବତା ବିଶ୍ୱେଶ୍ୱର ଦେବଙ୍କ ନିକଟରେ ଏକ ହକ୍ ଉପରେ ଡେଇଁଯାଇଥିଲା । ଏହା ଦେଖି ରାଜା ବହୁତ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଗଲେ ଏବଂ ଏକ ପବିତ୍ର ଦିନରେ ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣର ମୂଳଦୁଆ ସ୍ଥାପନ କଲେ ଏବଂ ଏହି ଗାଁର ନାମ ବାରାବାଟି କଟକ ଥିଲା । ଏବଂ ତା'ପରେ ସେ ଚୌଧୱାର ଛାଡି କଟକରେ ରହୁଥିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ ତାଙ୍କର ରାଜଧାନୀ ତିଆରି କଲେ । କିଲଟି ଯୋଜନାରେ ବର୍ଗାକାର ଅଟେ । ଏହା ୧୦୨ ଏକର ଅଞ୍ଚଳରେ ବିସ୍ତାର ିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସମସ୍ତ ପାଶର୍ ବରେ ଘେରି ରହିଛି ଏବଂ ଉତ୍ତର ଏବଂ ପଶ୍ଚିମ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟରେ ୧୦ ଏମଟ୍ରି ଓ ସାର ପଥର ପ୍ରସ୍ତର ଏବଂ ପୂର୍ବ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟରେ ୨୦ ଏମଟିଆର ଓସାର ଥିଲା । ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ବ୍ୟତୀତ ପୁରା କିଲ କାନ୍ଥ ନିଖୋଜ ଅଛି । 1915 ପରଠାରୁ ଏହାର ଜାତୀୟ ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ଏହି ସ୍ଥାନକୁ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଏକ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ଭାବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି । କିଲକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ପଶ୍ଚିମ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଏକ ଟ୍ୟାଙ୍କ ସହିତ ଏକ ଉଚ୍ଚ ଟିଲା ଥିଲା । ଏହା ୧୫/୧୬ ଏକର ଅଞ୍ଚଳରେ ବିସ୍ତାରିତ ହୋଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସ୍ଥାନ ବ୍ୟାପକ ଅତିକ୍ରମଣରେ ଅଛି । ଟିଲାର ପୂର୍ବରେ ଶାହାୀ ମସଜିଦ ଅଛି ଯେତେବେଳେ ଟ୍ୟାଙ୍କ ପଶ୍ଚିମରେ ହଜରତ ଅଲି ବୁଖରୀର ମାଜର ଅଛି । ଐତିହାସିକ କିଲର ସାଂସ୍କୃତିକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଜାଣିବା ପାଇଁ 1989 ମସିହାରେ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଖୋଳିଯାଇଥିଲା ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ଏବେ ବି ଚାଲିଛି । ଡିସେମ୍ବର 1989ରେ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଖଣ୍ଡୋଲାଇଟ୍ ପଥରଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ଏକ ବର୍ଗାକାର ଢାଞ୍ଚା ଏକ ରାଜପ୍ରାସାଦର ପ୍ରମାଣ ପ୍ରକାଶ କଲା । ଏହା ଏକ ଅଞ୍ଚଳ ଉପରେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା ଯାହା ବାଲୁକା ଏବଂ ଚୁମ୍ବନ ମିଶ୍ରଣ ସହିତ ୫ ମିଟର ପୂରଣ କରି ଯତ୍ନର ସହ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା । ସଂରଚନାର ପୂର୍ବ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଖୋଳିଯାଇଥିବା ଖନନରୁ ଜଣା ପଡିଲା ଯେ ସାକ୍ଷର ବ୍ଲକ୍ରୁ ନିର୍ମିତ ୩୨ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ପ୍ରାୟ ବର୍ଗାକାର କିନ୍ତୁ ଆକାରରେ ଭିନ୍ନ ଅଟେ ।

ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ରାଜଧାନୀ ଥିଲା। ବ୍ରିଟିଶ ସେନା ଅକ୍ଟୋବର ୧୮୦୩ରେ ବାରବାଟି କିଲ ଅଧିକାର କଲେ ଏବଂ ଏହା ଦେଶର ଅନେକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶାସକଙ୍କୁ ବନ୍ଦ କରିବା ପାଇଁ ଜେଲରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା । 1800ରେ କୁଜଂଗାର ରାଜା, 1818ରେ ସୁରଗଜାର ରାଜାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ଏହି କିଲ୍ରେ କଠୋର ଭାବେ କାରାଗାରରେ ରଖା ଗଲା । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କିଲକୁ ନଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ଭାଙ୍ଗିବା ତୀବ୍ର କରାଯାଇଥିଲା ।

ଏକ ମନ୍ଦିରର ଟିଲା ଅବଶିଷ୍ଟାଂଶର ପୂର୍ବ କୋଣରେ ମିଳିଛି । ଟିଲାର ପୂର୍ବ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଖନନଦ୍ୱାରା ଲେଟିଏଟ୍ ବ୍ଲକ୍ରେ ନିର୍ମିତ ଏକ ଗଟିଡା କାନ୍ଥର ଅସ୍ତିତ୍ୱକୁ ପ୍ରକାଶ କଲା ।

1568 ମସିହାରେ ଏହି ସହର ବଙ୍ଗର ଆଫଗାନ ଶାସକମାନଙ୍କ ହାତରେ,  ତା'ପରେ 1592  ରେ ମୋଗଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଏବଂ 1751ରେ ମରାଠା ସାଶନକୁ ଗଲା । ବାକି ଓଡ଼ିଶା ସହିତ କଟକ 1803ରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନଅଧୀନରେ ଆସିଥିଲେ । ବଙ୍ଗ-ନାଗପୁର ରେଳବାଇ ୧୯୧୯ରେ କଟକକୁ ମାଡ୍ରାସ (ଚେନ୍ନାଇ) ଏବଂ କଲିକତା(କୋଲକାତା) ସହିତସଂଯୁକ୍ତ କରିଥିଲା । ଏହା ୧୯୩୬ରେ ନବଗଠନ ହୋଇଥିବା ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ହେଲା ଏବଂ ୧୯୪୮ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜାରି ରହିଥିଲା  ସହର ୧୯୮୯ରେ ନିଜର ଅସ୍ତିତ୍ୱର ଏକ ହଜାର ବର୍ଷ ପୂରଣ କଲା ।