Montanha: Elevacion naturala de la superfícia terrèstra

Lo mot pòt tanben designar un pastural en nauta altitud.

L'altitud d'una montanha es la nautor de son som a respècte del nivèl de la mar. L'importància d'una montanha se pòt tanben mesurar per la diferéncia d'altitud entre son som e las tèrras a l'entorn.

Una montanha se forma totjorn gràcias a de fòrças que modifican l'equilibri gravitari (geoïde, o camps d'egala pesantor) en desplaçant (o en ajustant) de ròcas vèrs lo naut. Lo desequilibri atal creat provòca un relèu positiu, e per compensacion isoestatica (flotason de la crosta terrèstra sul mantèl) un espessiment de la crosta (que pòt passar d'una espessor abituala de 30 km a mai de 60 km). Dos mecanismes principals permeton de retrobar un estat d'equilibri (relèu nul): l'extension (observada dins los Alps, lo Basin and Range de l'Oèst dels Estats Units, dins los Andes, al Tibet, dins la cadena erciniana…) e l'erosion. Aquestes dos mecanismes provòcan un aprimatge crostal, e provòcan generalament una diminucion del relèu (absolut e relatiu).

L'orogenèsi (literalament « naissença del relèu ») pòt aver mantuna causa, mas la principala es deguda als movements tectonics. La subduccion d'una placa oceanica jos una placa oceanica o continentala forma una sèrra (la Cordilhièra dels Andes, las Montanhas Rocosas). La collision de doas placas continentalas pòt seguir e crear una cadena de collision (los Alps, Caucàs, Imalaia. La crosta terrèstra es espessida per de falhas e de plecs s'exprimisson a totas las escalas (de l'escala continentala a l'escala microscopica).

La preséncia d'una anomalia termica pòt tanben provocar la formacion d'un relèu per l'apòrt de material (volcan) e/o per la modificacion de la densitat (e doncas la flotabilitat) de la crosta o de la litosfèra (mai caud / mens dens). La crosta continentala essent pus leugièra que lo mantèl litosferic sosjacent, la mai granda partida de l'espessiment crostal es absorbida a l'interfàcia crosta/mantèl (lo Moho es mai pregond). Aqueste espessissament provòca una aumentacion del relèu, e generalament una aumentacion locala de l'erosion. L'erosion pòt tanben èsser responsabla de la creacion de relèu per responsa isoestatica. Una cadena de montanhas pòt tanben èsser creada sus una frontièra de placa transformanta (descrocanta), o extensiva (bordadura de rift; lo relèu es creat per efièch termic)

La morfologia d'una cadena de montanhas depend de factors divèrses :

• la natura de las ròcas (las ròcas tendras donan de relèus mai doces que las ròcas duras) ;
• lo clima, e en particular l'intensitat, la natura e la reparticion de las precipitacions, e mai preséncia o pas de glacièr ;
• la velocitat de deformacion (movements verticals e orizontals de las ròcas).

Una cadena de montanhas activa presenta generalament de pendas importantas e de formas aceradas, alara qu'una cadena de montanhas inactiva presenta generalament de formas pus doças. Aquesta classificacion simplista es çaquelà pas mai d'actualitat.

La montanha mai nauta sus la Tèrra es lo Mont Everest dins Imalaia (8848 m al dessús del nivèl de la mar), o lo volcan Mauna Kea a Hawaii qu'emergís de 4206 m al dessús de la mar, amb sa basa a 5500 m jol nivèl de la mar (siá gaireben 10 000 m de relèu). La pus nauta en Euròpa es lo Mont Elborz dins Caucàs (lo Mont Blanc es lo som mai naut d'Euròpa Occidentala). La pus nauta montanha coneguda a l'ora d'ara dins lo Sistèma Solar es Olympus Mons sus Mart, edifici volcanic de 26 km d'altitud per un diamètre de 600 km.

Qualques montanhas celèbras: lo K2, Annapurna, Cervin, Ben Nevis, Kilimandjaro, lo Mont McKinley, lo Mont Ròse, lo Mont Whitney.

Sistèma Tetisian

Las montanhas d'aqueste sistèma son eissidas de la tampadura de l'ocean Tètis dempuèi lo Cretacèu. Aquesta tampadura es estada provocada principalament per la collision entre las placas africana e indiana amb l'Eurasia dempuèi l'Eocèn.

Cadenas alpinas

La dobertura de diferents bacins oceanics en Mediterranèa (mar Ligura, entre Corsega e Provença, Mar Tirrèna entre Corsega, Sicília, Sardenha e Itàlia, Mar d'Alboran entre Espanha e Marròc, Mar Egèa entre Grècia e Turquia etc.) complica la geologia e la reparticion geografica d'aquestas cadenas.

• Alps (França, Soïssa, Itàlia, Àustria, Liechtenstein, Alemanha, Eslovènia)
• Sierra Nevada (o Sèrra Betica, Espanha)
• Rif (Marròc)
• Naut Atlàs (Marròc)
• Mejan Atlàs (Marròc)
• Apenin (Itàlia)
• Anti-Atlàs (Marròc)
• Dinaridas (Serbia, Montenegro, Bòsnia e Ercegovina, Croàcia)
• Carpats (Eslovaquia, Ucraïna, Romania)

de las cadenas de montanhas son mantuna montanha còsta a còsta.

Cadenas dels Pirenèus

Los Pirenèus son una cadena montanhosa entre la mar Mediterranèa (cap de Creus) e l'ocean Atlantic (golf de Gasconha), separant França e Espanha e englobant lo principat d'Andòrra. La principala excepcion a aquesta règla es formada per la Val d'Aran, que depend d'Espanha mas se situa sul versant nòrd del massís e l'enclava espanhòla de la vila de Llívia. En orografia, demest las anomalias, es inclusa la cabussada de Cerdanha situada sul versant sud de la cadena, mas partejada entre França e Espanha.

La cadena dels Pirenèus travèrsa sièis departaments franceses d'èst en oèst que son : los Pirenèus Orientals, Aude, Arièja, Nauta Garona, Nauts Pirenèus e Pirenèus Atlantics que fan partida de tres regions : Aquitània, Miègjorn-Pirenèus, Lengadòc-Rosselhon. Travèrsa las comunautats autonòmas espanhòlas de Catalonha, d'Aragon, de Navarra e d'Euskadi (País Basc espanhòl).

Cadenas de l'Orient Mejan

• Caucàs (Russia, Georgia, Azerbaitjan)
• Zagros (Iran)
• Taurus (Turquia)
• Elborz (Iran)

Cadenas periimalaianas

• Imalaia (Índia, China, Nepal, Botan)
• Qilian Shan (China)
• Tien Shan (China, Quirguizstan, Cazacstan)
• Tibet (China)
• Gòbi-Altai (Mongolia)

Sistèma de la sèrra americana

La sèrra americana es eissida de la subduccion, dempuèi lo Cretacèu, de la placa pacifica jos las placas nòrd-americanas (Montanhas Rocosas, d'Alaska a Califòrnia) e sud-americana (Andes, de l'Eqüator al Sud de Chile).

Montanhas Rocosas

Las Montanhas Rocosas s'espandisson de Canadà a Mexic, en passant pels Estats Units d’America.

• Wind River Range
• Coastal Mountains
• Cadena de las Cascadas
• Coast Ranges
• Front Range
• Sierra Nevada
• Sierra Madre Orientala
• Sierra Madre Occidentala
• Chugach Mountains
• Alaska Range o Massís d'Alaska

Cordilhièra dels Andes

La Cordilhièra dels Andes s'espandís sus mantun país d'America del Sud : Chile, Peró, Eqüator, Argentina, Colómbia e Bolívia.

• Cordilhièra Occidentala (Colómbia, Eqüator, Bolívia, Chile)
• Cordilhièra Centrala (Colómbia)
• Cordilhièra Orientala (Colómbia)
• Cordilhièra Centrala (Bolívia)

Autres sistèmas peripacifics

• Alps del Sud (Nòva Zelanda)
• Japon
• Taiwan

Sistèma ercinian

• Apalaches (Estats Units d’America)
• Massís Central (França)

Autres sistèmas

• Pirenèus (França, Espanha, Andòrra)
• Orals (Russia)
• Cadena transantarctica

La montanha es lo luòc de nombrosas activitats tradicionalas: l'esplecha de la fusta en bassa altitud (mens de 1500 m), l'elevatge de bovins o de caprins dins los alpatges (de 1500 m a 2500 m) d'estiu, que dona sovent luòc a la produccion de formatges, que se pòdon conservar longtemps en altitud, coma lo reblochon en Savòia.

L'esplecha minièra es tanben correnta, coma la del fèrre dins lo massís de Belledonne en Dalfinat, fins a la mitat del sègle darrièr.

D'ivèrn

• L'esquí, que siá alpin, nordic o d'escorreguda
• Lo snowboard
• L'escorreguda de raqueta
• L'alpinisme
• La cascada de glaça
• Lo parapenda

D'estiu

• L'escorreguda pedèstra
• La bicicleta de montanha
• L'alpinisme
• L'escalada
• L'esquí d'estiu (sus glacièrs)
• La via ferrata
• Lo parapenda
• Lo planaire
• Lo trekking

• Cinèma de montanha
• Secors en montanha
• Guidas de nauta montanha
• Lista dels lacs alpins
• Tectonica de las placas

•   Portal de la geografia