Moneda

Segon lei luòcs e leis epòcas, es tanben un ben public gràcias ai servicis que rend a la societat e un otís d'integracion economic, politic ò sociau.

La moneda es un concèpt fòrça ancian qu'apareguèt per la premier còp a la fin de la Preïstòria, probablament en Anatolia. Per la seguida, i aguèt una difusion progressiva de l'idèa que se debanèt en parallèl d'aparicions independentas. A partir dau millenari IV av. JC, s'escampèt l'usatge de monedas metallicas que foguèron a l'origina dei premierei pèças de moneda au sègle VII av. JC. Aqueu sistèma se difusèt lentament lòng dei rotas comercialas anant d'Asia a Euròpa e foguèt adoptat per lei principalei poissanças de la fin de l'Antiquitat e de l'Edat Mejana.

A la Renaissença, l'invencion dei premierei bancas modèrnas en Euròpa entraïnèt l'aparicion progressiva de la moneda fiduciària que conoguèt una lònga evolucion per venir la forma principala de moneda en circulacion au sègle XX. D'efèct, après la Premiera Guèrra Mondiala, leis estats, durament destabilizats per lei consequéncias economicas dau conflicte, poguèron pas restablir lei sistèmas monetaris basats sus de resèrvas de metaus preciós (principalament d'aur). Puei, en 1971, l'abandon de l'escandau aur per leis Estats Units entraïnèt la generalizacion de la moneda fiduciària a tota la planeta.

En parallèl, lo desvolopament dei bancas entraïnèt una aumentacion dei depaus. Ansin, au començament dau sègle XXI, la màger part de la moneda mondiala es formada per la moneda escripturala que correspond ais escrituras dins lei registres de còmpte bancaris.

Lei premierei monedas

 

Lo concèpte de moneda sembla relativament ancian coma l'atèsta la descubèrta de tròç d'obsidiana datant de 15 000 av. JC qu'èran distribuits au sen de certanei culturas liticas d'Anatolia. L'idèa s'escampèt pauc a pauc e sostenguèt probablament la formacion dei rets comercialas estructuradas de la fin de la Preïstòria. Quatre tipes de monedas primitivas – largament utilizadas fins au sègle XVIII – aparaguèron durant aqueu periòde :

• lei matèrias naturalas coma la pèira, lo sau (utilizat per pagar lei legions romanas), l'ambre, lei gemmas, lei metaus (preciós ò non)... etc.
• lei produchs agricòlas coma l'aver, lei grans (cerealas, cacau, pebe...), leis espècias, lei pelissas, lei fuelhas de tè... etc.
• lei produchs artesanaus coma d'armas (cotèus en China Anciana, destraus dins lei país celtics, armas de fuòc durant lo comèrci triangular...), de metratges de teissuts (Egipte, Africa, Mesoamerica...), d'otís agricòlas (araires en China)... etc.
• leis èssers umans dins lei societats esclavagistas.

En parallèl, lei premiereis unitats de còmpte apareguèron ambé la formacion dei premiereis administracions vèrs 2 500 av. JC. Sovent derivadas d'unitats de massa coma la mina utilizada dins l'Empèri d'Akkad, permetián una gestion deis impòsts e dei deutes per leis escribas. Pasmens, aqueu sistèma se difusèt pas en fòra deis institucions estatalas avans la fin de l'Antiquitat.

L'expansion de la moneda metallica

 

 

Atestat tre lo millenari IV av. JC en Sardenha, l'utilizacion de metaus coma moneda se difusèt pauc a pauc en Mediterranèa e en Orient Mejan. Aqueu sistèma èra generalament basat sus de cambis de lingòts. A respèct deis autrei formas de moneda primitiva, presentavan probablament l'avantatge d'èsser duradís e conservables. En 687 av. JC, lo rèi lidian Gygès inventèt lei premierei pèças de moneda en remplaçant lei lingòts per de tròç d'electrum (aliatge d'aur e d'argent) dotats de caracteristicas identicas (pes, talha...) e d'una marca autentificacion.

L'idèa de Gygès foguèt pauc a pauc adoptada per leis autrei pòbles de la region. Sei successors contunièron de melhorar son invencion ambé l'instauracion dau bimetallisme durant lo rèine de Cresus (560-546 av. JC). La conquista de Lidia per Pèrsia arrestèt pas aqueleis evolucions e leis Aquemenidas adoptèron tanben una moneda bimetallica après la presa de Babilònia en 539 av. JC.

Au sègle seguent, l'adopcion de pèças de moneda per lei ciutats-estats grègas pus importantas, especialament Atenas, permetèt a l'idèa de se difusar dins lo rèsta d'Euròpa. Dins la direccion opausada, vèrs Asia, China adoptèt una moneda de coire durant lo rèine de Qin Shi Huang (221-210 av. JC). Utilizada per pagar lei tropas e leis impòsts, demorèt en circulacion fins a 1837.

En parallèl de son usatge economic, la moneda metallica aquistèt pauc a pauc de ròtles politics e sociaus. Ansin, permetiá d'unificar politicament un espaci economic. Per exemple, foguèt lo cas en China onte l'òbra unificatritz de Qin Shi Huang subrevisquèt a l'afondrament rapide de sa dinastia. En Euròpa, lei pèças romanas, que representavan lo perfieu de l'emperaire, venguèron un otís de propaganda e de glorificacion dei sobeirans. Perpetuat per Constantinòble après la disparicion de l'Empèri d'Occident, lo sistèma monetari roman influencièt lei monedas creadas per leis estats barbars e arabes que se formèron entre lei sègles V e VII. En particular, en 696, leis Omeias adoptèron un sistèma trimetallic basat sus un dinar d'aur fòrça similar au solidus bizantin qu'èra la referéncia internacionala dau periòde.

La transicion vèrs lei monedas modèrnas

L'adopcion e la revirada de la moneda papier en China

 

China foguèt lo premier país qu'adoptèt una moneda de papier a la fin dau sègle X ò a l'inici dau sègle XI. D'efèct, per limitar lo raubament dei quantitats de metaus preciós necessàrias au comèrci, lei Song dau Nòrd emetèron de bilhets dichs jiaozis. Lei premiers bilhets èran pintats sus de supòrts de fusta mai lo papier s'impausèt lèu per la fabricacion.

Adoptat per leis autrei dinastias chinesas dau periòde, lo sistèma conoguèt una utilizacion intensiva per la dinastia Yuan. Aquò entraïnèt una crisi a partir de la fin dau sègle XIV. La dinastia Ming assaièt de reprendre lo contraròtle dei jiaozis en 1374 e ne suspendiguèt la convertibilitat. La valor de la moneda de papier demeniguèt donc pauc a pauc. Puei, au sègle XV, une tiera de revòutas causèt d'emissions importantas qu'entraïnèron l'afondrament definitiu de la valor dei bilhets. Finalament, l'emperaire Ming Renzong (1424-1425) enebiguèt son usatge sota pena de mòrt.

Lo mercantilisme e lei premierei teorias de la moneda

A partir dau començament dau sègle XVI, l'arribada de quantitats gròssas de metaus preciós en provenància dei minas d'America dau Sud entraïnèt una aumentacion dei cambis economics e dei prètz en Euròpa. Dins un periòde dominat per lo mercantilisme (aparegut vèrs 1450) e per lo renfòrçament deis estats, aquò favorizèt lei premierei reflexions sus la moneda e sa gestion.

Lo premier que publiquèt lo resultat de seis estudis foguèt probablament lo monge polonés Nicolau Copernic (1473-1573) qu'emetèt la premiera formulacion de la teorica quantitativa de la moneda. Segon eu, una moneda tròp abondosa pèrd sa valor. Represa en Espanha e en Portugau per l'Escòla de Salamanca, aquela idèa foguèt aprefondada per John Locke (1632-1704) e David Hume (1711-1776). Condamnèt l'intervencion de l'Estat dins leis afaires monetaris e es a l'origina dei concepcions classicas de l'economia modèrna.

Pasmens, dins lei fachs, leis estats dau periòde, especialament Anglatèrra, utilizèron largament l'expansion monetària per sostenir lo desvolopament de l'industria. Lei condicions d'aquela creissença economica (quantitats importantas de moneda e taus d'interès feble) foguèron rapidament descubèrtas per l'Estat e per leis industriaus. Aquò entraïnèt la creacion dei premierei bancas d'emission de bilhets que prefiguravan la moneda fiduciària que remplacèt – lentament – la moneda metallica eissida de l'Antiquitat.

Leis orfèbres banquiers

 

Lo passatge de la moneda metallica marchanda – es a dire que sa valor èra egala a sa quantitat de metaus preciós – per una moneda fiduciària conoguèt un episòdi decisiu dins la premiera mitat dau sègle XVII en Euròpa. Per divèrsei rasons (sasida de metaus preciós, dificultats logisticas dau transpòrt dei pèças...), l'aristocracia e la borgesiá de mai d'un país comencèron de fisar sei resèrvas d'aur, d'argent e d'objèctes preciós a d'orfèbres qu'èran alora considerats coma un refugi segur. En cambi, recebèron de « certificats de depaus » que permetián de recuperar lei sòmas e leis objèctes gardats.

Pauc a pauc, aquelei certificats venguèron anonims e foguèron utilizats coma mejans de pagament. En 1661, apareguèron lei premiers bilhets europèus vertadiers en Suècia. Autra evolucion, leis orfèbres, venguts banquiers, descurbiguèron qu'èra pas necessari d'aver una resèrva financiera egala a la totalitat dei depaus enregistrats. D'efèct, la conversion dei certificats èra rarament demandada e la banca podiá donc utilizar lei depaus per investir. Ansin, en mai dei certificats de depaus, lei banquiers comencèron d'emetre dei títols de deute e la valor deis emissions passèt rapidament la valor dei depaus.

Aqueu procès entraïnava una creacion monetària de part dei bancas e sostenguèt lo desvolopament economic dau periòde. En parallèl, favorizèt l'utilizacion d'una moneda de papier qu'èra plus dirèctament basada sus de resèrvas de metaus preciós per una partida de l'elèit economic europèu. Pauc a pauc, l'usatge dei bilhets s'escampèt au sen de la societat en despiech de quauquei reviradas coma aqueu de la banca de Law.

L'aparicion dau thaler

 

En fòra deis inovacions liadas au papier moneda, lei Temps Modèrnes veguèron tanben la reaparicion d'una moneda internacionala que foguèt lo thaler e sei derivats. Aparegut en 1518 dins la region dei minas de Jáchymov en Boèmia, èra una moneda d'argent que foguèt caracterizada per una estabilitat excepcionala fins a sa disparicion au començament dau sègle XX. Adoptada coma unitat de còmpte dau Sant Empèri Roman Germanic, foguèt adoptada ò utilizada per lei país germanics (compres lei regions balcanicas que fasián partida d'Austria), per lei Províncias Unidas, per Anglatèrra e per lei colonias europèas d'America, d'Asia e d'Africa. En mai d'aquò, suscitèt la creacion de monedas similaras en França, en Espanha e dins d'autrei país europèus. Ensems, aquelei monedas d'argent dominèron l'economia durant lei sègles XVII e XVIII.

De la moneda metallica a la moneda fiduciària

Lo declin dau bimetallisme

 

Leis evolucions de la Renaissença e dei Temps Modèrnes permetèron l'instauracion d'un sistèma bimetallic en Euròpa basat sus l'aur e l'argent. Pasmens, lei quantitats d'argent necessàrias a son foncionament comencèron pauc a pauc de mancar. Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX, la descubèrta de jaciments aurifèrs fòrça importants agravèt aquela situacion ambé la produccion de 2 000 tonas d'aur entre 1851 e 1860. Aquò representava la mitat dei quantitats extrachas durant lei quinze sègles precedents e leis estats poguèron plus mantenir la paritat entre l'aur e l'argent. Lo monometallisme basat sus l'aur (escandau aur) venguèt donc la nòrma.

Lei sistèmas bimetallics e monometallic èran basats sus la convertibilitat de la moneda en aur ò en argent. Necessitavan de resèrvas importantas au sen dei bancas centralas per n'assegurar la valor. Pasmens, aqueu sistèma permetèt tanben d'emetre mai de bilhets e de batre de pèças fachs de metaus mens preciós (coire, bronze...) ò francament banaus (niquèl...).

Lei trèbols monetaris de la Premiera Guèrra Mondiala

 

La Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918) entraïnèt de despensas considerablas que destabilizèron prefondament l'economia mondiala. Après la revirada dei politicas classicas, sa consequéncia principala foguèt un renovelament de la pensada monetària que favorizèt l'emergéncia de teorias intervencionistas.

D'efèct, après la guèrra, leis estats mau capitèron de restablir lo monometallisme que prevaliá avans 1914 (inflacion en Alemanha, recessions economicas deis ans 1920...). Puei, la crisi economica de 1929 escobèt lei temptativas de restauracion. Dins aqueu contèxte malaisat, s'impausèron leis idèas eissidas de l'òbra majora de l'economista britanic John Maynard Keynes (1883-1946), Teoria generala de l'emplec de l'interès e de la moneda (1936), que se prononciava en favor de politicas intervencionistas menats per lei govèrns per assegurar lo plen emplech.

Aquelei teorias favorizèron l'emission de moneda sota forma de bilhets per favorizar la demanda e la represa economica. Aquò aumentèt donc la fiduciarizacion de la moneda. En parallèl, lo dolar estatsunidenc venguèt la moneda dominanta en 1922 ambé la conferéncia de Gènoa. D'efèct, venguèt la soleta moneda dirèctament convertibla en aur. La liura britanica èra convertibla en dolar e leis autrei monedas èran convertiblas en dolars ò en liuras. Ansin, se metèt en plaça un sistèma mixt metallic e fiduciari dins la màger part deis país.

Lo sistèma de Bretton Woods

 

Adoptat en 1944, lo sistèma de Bretton Woods èra un sistèma mixt destinat a assegurar lo redreiçament de l'economia mondiala après la Segonda Guèrra Mondiala (1939-1945). Lo dolar estatsunidenc demorèt l'unica moneda que gardava l'escandau aur. Leis autrei monedas èran definidas a respèct dau dolar e de reglas suplementàrias permetián de limitar lei devaluacions violentas deis ans 1920-1930.

En despiech de sa mixitat teorica, aqueu sistèma èra de facto de tipe fiduciari. D'efèct, per n'assegurar l'estabilitat, una regla implicita èra de pas – ò fòrça rarament – demandar la conversion dei dolars en aur. En plaça, lei dolars èran gardats dins leis estats per sostenir la moneda locala.

Lei monedas fluctuantas e la desmaterializacion

 

Lo sistèma de Bretton Woods foncionèt corrèctament fins a la crisi economica deis ans 1970. Tre 1971, leis Estats Units d'America abandonèron oficiosament l'escandau aur. En parallèl, lei teorias keynesianas foguèron suplantadas per lei teorias neoclassicas de l'Escòla Austriana e de l'Escòla de Chicago que depintan la moneda coma la manifestacion d'un òrdre espontanèu e condamnan l'intervencion monetària de l'Estat.

Dempuei leis ans 1970, lei monedas son donc vengudas fluctuantas e varian entre elei segon lei variacions dei mercats financiers. Leis estats gardan la possibilitat de devaluar mai dins lei fachs, aqueu tipe de manòbra es vengut rar. L'autra consequéncia majora es que la fiduciarizacion de la moneda es venguda la nòrma universala car ges de país a restablit l'escandau aur.

D'autra part, leis evolucions tecnologicas aparegudas a la fin dau sègle XX ambé lo desvolopament dei rets informatics aguèron de consequéncias sus lei cambis monetaris. D'efèct, la generalizacion dei [carta de crèdit|cartas de crèdit]] e dei viraments electronics remplaça mai e mai sovent l'utilizacion e la manipulacion de pèças e de bilhets. Ansin, la moneda es d'ara endavant sovent desmaterializada e l'usatge de la moneda escripturala es vengut fòrça frequent dins la vida vidanta.

Moneda marchanda

Una moneda marchanda es una moneda que sa valor es egala a la valor dei bens ò dei materiaus que la fòrman. Dominèt la vida economica fins a l'aparicion de la moneda fiduciària. D'exemples son lei monedas primitivas formadas de produchs artesanaus ò agricòlas e lei monedas metallicas que sa valor despendiá de sa quantitat d'aur ò d'argent. Uei, son usatge es vengut limitat mai existís totjorn dins l'encastre de sistèmas economics informaus.

Moneda fiduciària

Una moneda fiduciària es una moneda que sei supòrts an ges de valor intrinsèca. Sa valor es donc basada sus la fisança que li dona la societat. A l'origina, lo tèrme designa lei pèças d'aliatges industriaus de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. Pasmens, ambé l'abandon de l'escandau aur, la generalizacion dei bilhets e l'utilizacion de metaus a bòn mercat per la fabricacion dei pèças, tota la moneda actuala es venguda fiduciària.

Moneda escripturala

La moneda escripturala es formada dei depaus bancaris sus lei còmptes corrents dins lei bancas comercialas. Es materializada per una escritura dau còmpte. Uei, aqueu tipe de moneda fòrma la màger part de la massa monetària en circulacion (entre 80 e 90%). Amb lo desvolopament deis otís informatics, la moneda escripturala es desenant sovent numerizada.

Foncions economicas

La moneda a tres ròtles economics essenciaus que son aquelei d'unitat de còmpte, de ben dirèctament escambiable e de resèrva de valor :

• coma unitat de còmpte, permet de definir aisament la valor d'una causa amb un escandau unic.
• coma ben dirèctament escambiable còntra totei leis autrei, es un instrument de pagament que permet d'aquistar un ben ò un servici quin que siegue.
• coma resèrva de valor, pòu èsser gardada car la moneda garda sa valor e demòra perfectament liquida (es a dire qu'es immediatament utilizabla per cambiar de bens e servicis).

Foncions politicas e socialas

Ben public

Gràcias a sei tres foncions economics, la moneda a un ròtle fondamentau au sen dei societats. D'efèct, en facilitant lei cambis de bens ò de servicis, permet de rendre de servicis collectius a la comunautat ont es en circulacion. Per aquela rason, la moneda es considerat coma un ben public que pòu pas faire unicament l'objècte d'una regulacion per lei financiers. Ansin, d'institucions estatalas (bancas centralas...) foguèron creadas per representar l'interès collectiu dins la gestion monetària.

Otís de iearquizacion

Dins certanei societats, la moneda es un otís de iearquizacion sociala que permet de mesurar la richessa deis individús. Dins l'Empèri Roman, lo reng sociau deis abitants èra dirèctament determinat per sei revenguts. Se un sistèma tant rigorós es uei rar, la richessa es totjorn un element important au sen de mai d'una societat actuala car es considerada coma un factor de capitada per una partida importanta de la populacion.

Instrument d'integracion economica e politica

La moneda es tanben un instrument d'integracion economica e politica d'una zòna somesa a un meteis poder politic. Per exemple, durant l'Antiquitat, Atenas utilizèt lo primat de sa moneda per renfòrçar son contraròtle sus la Mar Egèa en exclusent l'usatge de monedas de ciutats rivalas. Autre exemple, en Occitània, la liura tornesa, adoptada per Loís IX (1226-1270) en 1262, aguèt un ròtle important dins la mesa en plaça de la dominacion francesa en suplantant pauc a pauc leis autrei monedas en circulacion e en s'impausant coma unitat de còmpte.

En causa de l'importància politica de la moneda, la fabricacion de moneda faussa es una infraccion grèva dempuei l'invencion de la moneda au sègle VII av. JC. La màger part dei país la classan entre lei crimes pus grèus. Per exemple, en França, la pena de mòrt foguèt encorruda per lei faus-monediers fins a 1832. Uei, riscan totjorn 30 ans de preson, çò qu'es identic a la pena encorruda per un murtre sensa premeditacion. Entre país, la fabricacion de moneda faussa es de còps utilizada coma arma de guèrra (operacion Bernhard dau III^en Reich còntra la liura britanica...) e leis atacas còntra una moneda estrangiera son d'otís d'influéncia poderós entre lei mans dei poissanças pus importantas de la planeta.

Lei teorias economicas principalas

Diferentei teorias modèrnas de regulacion de la moneda existisson. Lei pus frequentament aplicadas fan partida dei còrpus classics (ò liberaus) e keynesians. Lo premier corrent es istoricament lo pus ancian qu'es aparegut au sègle XVI ambé lei trabalhs de Copernic. Dominèt fins a la crisi economica de 1929 avans de conóisser una lònga eclipsi fins ais 1970. Durant aqueu periòde, foguèt suplantat per lo corrent keynesian que posa son origina dins lei preconizacions defendudas per John Maynard Keynes e lei politicas de l'après guèrra.

Per leis economistas classics, lo ròtle de la moneda es unicament economic e se limita a la facilitacion dei cambis de marchandisas e de servicis. Segon l'economista Jean-Baptiste Say (1767-1832), la moneda es donc solament una vela qu'escond lo fach qu'un ben se càmbia còntra un autre ben segon la lèi de l'ofèrta e de la demanda. Segon aquela concepcion, la quantitat de moneda en circulacion a donc un efèct sus lei prètz mai pas sus lo foncionament vertadier de l'economia. La moneda auriá donc un ròtle neutre e tota politica monetària dèu aver per objectiu d'empedir una aumentacion de la massa monetària que seriá desconnectada de la creissença de l'activitat economica.

Lei keynesians defendon, au contrari, una vision pus intervencionista dau ròtle de l'Estat. Per elei, la politica monetària pòu influenciar e estimular l'economia e seis actors. Segon aquela concepcion, la gestion de la moneda es donc un aigre politic fondamentau. Per exemple, redurre lei taus d'interès pòu crear mai de moneda e favorizar la demanda e l'investiment.

Lei bancas centralas

Lei bancas centralas son d'institucions estatalas cargadas d'aplicar la politica monetària. Se son ròtle varia en foncion dei país, sei missions principalas son sovent :

• d'assegurar l'emission de la moneda fiduciària e contribuir ansin a la definicion dei taus d'interès.
• de susvelhar lo foncionament dei mercats financiers e d'assegurar lo respèct dei reglementacions deis institucions financieras (bancas...).
• de tenir lo ròtle de prestaire de darrier ressòrt dins lo cas d'una crisi sistematica.

Dins lei país dominats dins lei teorias economicas classicas, la banca centrala pòu èsser totalament ò parcialament independenta dau poder politic. Per exemple, la Resèrva federala deis Estats Units es dirigida per un conseu mesclant de representents designats per lo president e lo cap dau Senat e de representents eissits dei bancas privadas. Una tala delegacion es sovent acompanhada per d'objectius fixats dins leis estatuts de la banca centrala. Ansin, la Banca centrala europèa a, segon lei tèxtes, per mission unica d'assegurar l'estabilitat dei pretz au sen de l'UE.

Crisis monetàrias

 

 

Dins certanei, lei mecanismes de regulacion monetaris mau foncionan e la moneda pèrd d’un còp una partida importanta ò la totalitat de sa valor. Dicha crisi monetària, aquela situacion entraïna generalament una crisi economica grèva car tot lo sistèma de cambis utilizat per la societat conoís de perturbacions. Au pièger, de pans entiers de l'economia son susceptibles d'èsser blocats per manca de liquiditats. N'existís plusors tipes :

• la panica bancària qu'es caracterizada per una afluéncia massisa dei depausants dins lei bancas per retirar fisicament sei sòus. Òr, coma lei bancas an jamai pron de fons per curbir la totalitat dei depaus, lo risc de falhida es fòrça important. Per empachar aqueu tipe de crisi, leis estats asseguran generalament una partida dei depaus. Pòdon tanben organizar un plan de « sauvament » per provesir a la banca lei sòus necessaris ai retiraments.
• l'iperinflacion qu'es una situacion marcada per una aumentacion fòrça rapida dei pretz qu'entraïna una demenicion parallèla de la valor de la moneda. Aqueu tipe de crisi es fòrça ancian qu'existiá ja durant lo periòde de la moneda metallica. Lo cas pus famós es l'iperinflacion alemanda deis ans 1920 qu'aviá necessitat l'emission de bilhets de cinc miliards de marks en 1923.
• la rompedura dau mercat interbancari qu'es caracterizat per l'afondrament dau sistèma de prest qu'existís entre lei bancas. Òr, sensa aquelei prests, lei bancas pus feblas pòdon rapidament far falhida, çò que pòu afeblir d'autrei bancas e entraïnar pauc a pauc una falhida de tot lo sistèma bancari.

Liames intèrnes

Bibliografia

• (en) Milton Friedman, Capitalism and Freedom, 1962.
• (en) John Maynard Keynes, The General Theory of Employment, Interest and Money, 1936.
• (fr) Frédéric Lemaire, À quoi sert la monnaie, in Manuel d'économie critique, Le Monde Diplomatique, setembre de 2016.
• (fr) Karl Marx, Le Capital, 1861.

Nòtas e referéncias