Se nomena latin arcaïc (prisca latinitas), o latin preclassic, l'estat del latin en usatge de l'origina de la lenga fins a -100 environ.
Lo concèpte de latin vièlh es tan vièlh qu’aquestre de latin classic, los dos datant de la fin de la Republica romana. A aquesta epòca, Ciceron remarca, coma d'autres, que lo lengatge qu'utiliza cada jorn, aqueste de la nauta societat romana, es semenat d'arcaïsmes, que nomena « verborum vetustas prisca »,.
Pendent l'Antiquitat tardièra, los gramatician latinistas e ellenistas prenon consciéncia de las diferentas estapas que la lenga latina passèt. Isidor de Sevilla, dins sas Etimologias, descriu al començement del sègle VIIe l’esquèma de classificacion deson epòca :« Diguèron unes qu’existís quatra lengas latinas: la primitiva, la latina, la romana, e la mixta. La primitiva, utilizada pels mai ancians Italians jol règne de Saturn e de Janus, es grossièra, coma lo son los cants salians. La latina èra parlada jos Latinus e los reis toscans, per totes los abitants del Latium ; es aquesta en que foguèron escrichas las lei de las dotze taulas. La romana apareguèt après que lo pòble roman aja començat a caçar los reis: es aquesta que difusèron Naevius, Plauti, Ennius, Virgili, e, d’entre los orators, Grac, Caton, Ciceron, e fòrça mai d'autres. La mixta domina dempuèi que d’òmes e de mòrs estrangièras penetrèron ensems dins la civilizacion romana, après l'establiment de l'empèri latin, corrompent l'integralitat del vocabulari per de solecismes e debarbarismes. »
Aqueste esquèma contunhèt, sens pas gaire de cambiament, longtemps après Isidor.
En 1874, John Wordsworth (en) prepausa la definicion seguenta : « By Early Latin I understand Latin of the whole period of the Republic, which is separated very strikingly, both in tone and in outward form, from that of the Empire. » (« Per latin arcaïc, compreni lo latin de tota la periòde de la Republica, que se destria plan netament, per son ton en mai de sa forma exteriora, d’aqueste de l'Empèri. »)
Quitament se las diferéncias sián netas e aisidament notadas pels legeires, son pas sufisentas per nóser la compreneson. Los locutors del latin de l'epòca imperiala mòstran pas de dificultats a comprene lo latin arcaïc, levat unes tèxtes que devon datar de l’epòca reiala, subretot de cants. Atal la Lei de las Dotze Taulas, que ven dels començaments de la Republica, es comprensible, alara que le Carmen Saliare, escrich jos Numa Pompilius, èra pas completament comprés quitament de Ciceron.
Una opinion al subjècte del latin arcaïc subrevisquèt, dins un òbra de l'istorian grèc Polibi. Evòca « lo primièr tractat entre Roma e Cartage », ont dich que « ven del consulat de Luci Juni Brut e Marc Oraci, los primièrs cónsols après l'expulsion dels reis ». Avèm pas una granda coneissença dels primièrs cónsol, mas Polibi indica que lo tractat aviá estat redigit 28 ans après l'incursion de Xerxes Ier en Grècia, es a dire en l'an -452, gaireben a l'epòca dels Decemviri, alara que la constitucion de la Republica romana aviá estat definida. Polibi parla tanben de la lenga utilizada per la redaccion del tractat: « la lenga romana anciana diferís tant de la lenga modèrna que pòt pas que parcialament èsser compresa, et après fòrça aplicacions e pels òmes mai intelligents ».
I a pas de granda diferéncia entre lo latin arcaïc, parlat dins la mai granda partida de la Republica, e lo latin classic, mas i a una gradacion de contunh.
La fin de la republica es considerada coma una data de fin darrièra, segon los lingüistas posteriors a Wordsworth. Charles Edwin Bennett (en) ne dich : La data de -100 donada per Bennet es pas aquesta,que foguèt retenguda mai tard mas aquesta de -75, prepausada per Bell, venguèt l’estandard. Los tèxtes de latin datant entre -452 e -75 evoluisson atal de l'estat de difficils a comprene, quitament per de classicistas experimentats, cap a un latin qu’es accessible a las gents de letras.
Pas cap d’inscription es anteriora a l'introduccion de l'alfabet grèc en Itàlia. Las mai ancianas datan benlèu dels sègles VII e VI AbC.. Pasmens, de tèxtes, conservats de biais fragmentari dins las òbras d'autors classics, serián estat compausats pendent l’epòca reiala.
Lo filològ alemand Gerhard Radke (de) publiquèt en 1981 un catalòg de las inscripcions mai anticas del latin.
Las pèças de teatre del comic Plaute, que datan dels sègles III e II AbC., son las mai ancianas òbras literàrias trobadas dins lor integralitat. Tanben avèm de fragments d'òbras (p. ex. Odusia de Livius Andronicus, Bellum Poenicum de Naevius) citats per d'autres autors (p. ex. Aulu-Gelle).
Escrivans romans del sègle III AbC
s romains du IIIe siècle av. J.-C.
Escrivans romans del sègle II AbC
Lo latin arcaïc s'escuit subretot amb 20 letras: A, B, C, D, E, F, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X.
La G — una C modificada — aviá fach son aparicion pendent la Republica, mas son usatge venguèt veraiament corrent pas qu’a partir de l'epòca classica. Primièr, la consonanta C recobrissiá indistinctament los fonèmas [k] e [g]: foguèt encara lo cas a l’epòca classica pels les prenoms Caius e Cnaeus, respectivament prononciats [gajus] e [gnaeus]. La K, ten al contrari a èsser sistematicament remplaçada per la C (Es generalament pas pus utilizat a l'epòca classica que dins l'abreviacion KAL per KALENDAE, grafia condurenciada per CALENDAE, las celèbras calendas). Puèi, la prigonda èrs d'ellenizacion que tòca l mond roman a partir del sègle II AbC faguèt que s’impausèt l'usatge de las letras exogènas Y e Z.
De diferéncias entre lo latin arcaïc e le latin classic son simplament ortograficas; se pensa que la prononciacion es subretot la mèsma qu'en latin classic.
De caracteristicas fonologicas del latin arcaïc son:
Les noms latins son destriats pel cas gramatical, una declinason del mot per una terminason (o sufixe), que determina son ròtle dins la frasa (subjècte, COD, etc.).
Los noms d’aquesta declinason son tipicament femenins. Los tèmas se terminan per -ā.
Unes masculins possedisson un nominatiu terminant en -s, que poiriá èsser terminason d'origina; aqueste -s pasmens aguèt tendéncia a caire: paricidas vs. paricida. A nominatiu plurial -ī remplacèt la -s originala.
puellā, –āī filha, joventa f. | ||
---|---|---|
Singular | Plurial | |
Nominatiu | puellā | puellāī |
Vocatiu | puella | puellai |
Accusatiu | puellam | puellās |
Genitiu | puell-ās/-āī/-ais | puell-om/-āsōm |
Datiu | puellāi | puell-eis/-abos |
Ablatiu | puellād | puell-eis/-abos |
Locatiu | Romai | Syracuseis |
Al genitiu singular, la -s foguèt remplaçada per ma –ī de la segonda declinason. Lo diftong resultant -āī, après que se foguèt abreujat en -ai, enseguida venguda -ae. A l’escasença, lo remplaçament se faguèt âs: pater familiās. Las explicacions de las terminasons epigraficas tardièras -aes son pauc seguras. Al genitiu plural, la terminason regulara es –āsōm (–ārum en latin classic, per rotacisme e abreujament de la -ō finala) mas de malèvon -om (-um en latin classic) a la segonda declinason.
La -ī del datiu singular es long o cort. Coma al genitiu singular, la terminason ven -ae, -a (Feronia) o -e (Fortuna).
A l'accusatiu singular, lo latin abreujat una vocala devant una -m finala.
A l'ablatiu singular, -d cai après una vocala longa. Als datiu e ablatiu plurials, la terminason -abos, que ven de l'indoeuropèu *–ābhos, es utilizada pas que pels femenins (deabus). Lo desvolopament *–ais > –eis > īs es analogic a aqueste del –ois de la segonda declinason.
La -a brèva originala del vocatiu singular se confondèt amb la -a abreujada del nominatiu.
Lo cas locatif pòt pas s'aplicar a un mot coma puella ; dins los quadre, Roma, al singular, e Syracusae, al plural, prenon la plaça. La desinéncia de locatiu plural es ja confonduda amb lo -eis de l'ablatiu.
Los noms son masculins o neutres. Los tèmas s’acaban per -ŏ, que ven del gra o de l'alternança vocalica indoeuropèa. Lo latin classic presenta un desvolopament ŏ > ŭ.
Amb los noms que lo nominatiu singular se termina en -ros o -ris, se produch una sincòpa i a atal ager e non pas *ageros. Los nominatius masculins plurals seguent doas linhas de desvolopament, caduna daissant una seria de terminasons. Los Romans generaliza la terminason pronominala indoeuropèa *-oi. La sequéncia *-oi > -oe > -ei > -e > -ī. Los tèxtes provincials generalizan la terminason indoeuropèa del nominatiu plural *-ōs, qu’aparéis dins la tresena declinason : *-ōs > -ēs, -eis, -īs, a partir de 190 ACN.
campos, –ī camp, plana m. | saxom, –ā pèira, ròc n. | |||
---|---|---|---|---|
Singular | Plurial | Singular | Plurial | |
Nominatiu | campos | camp-oe/-e/-ei/-ī /-ēs/-eis/-īs | saxom | sax-ā/-ă |
Vocatiu | camp-e/-us | camp-oe/-e/-ei/-ī /-ēs/-eis/-īs | saxom | saxǎ |
Accusatiu | campom | campōs | saxom | sax-ā/-ă |
Genitiu | camp-ī/-ei | camp-ōm/-ūm | saxī | sax-ōm/-ūm |
Datiu | campō | camp-ois/-oes/-eis/-īs | saxō | sax-ois/-oes/-eis/-īs |
Ablatiu | campōd | camp-ois/-oes/-eis/-īs | saxōd | sax-ois/-oes/-eis/-īs |
Locatiu | campī/-ei/-oi | camp-ois/-oes/-eis/-īs | saxī/-ei/-oi | sax-ois/-oes/-eis/-īs |
Al genetiu singular, -ī es a terminason mai anciana. Alternarà mai tard amb -ei: populi Romanei, « del pòble roman ». Al genitiu plural, las desinéncias -om e -um (o -ōm e -ūm), que venon ambedoas de l'indoeuropèu *-ōm, contunhan en latin classic dins los noms de las pèças de moneda e los noms de mesuras. Endacòm mai, lo latin classic a -ōrum, per analogia amb la desinéncia -ārum primièra declinason.
Al vocatiu singular, de noms - mas pas necessàriament las mèsmas qu'en latin classic - pèrdon la -e (terminason ø). La -e altèrna regularement amb -us. Lo vocatiu plural èra lo mèsme que lo nominatiu plurial. Levat de las formas al singular qu’èran identicas al genitiu, lo locatiu fusionèt amb l'ablatiu dins totas las lengas italicas precedent lo latin arcaïc.
Los noms son masculins, femenins e neutres. Lo tèma acaba per una consonanta, d'ont lo nom de « declinason consonantica ». Pasmens i a de noms que lo tèma s’acaba per -i. Lo tèma en -i, qu’es un tèma vocalic, fusionèt parcialament amb lo tèma consonantic pendent lo periòde prelatin, e mai enara en latin arcaïc, çò que donèt la declinason de tèma mixte. Demoran de rèstes en latin classic: per exemple, l'adjectiu ingens, « immens », dona:
particularitats sovent designadas jol nom de « règla dels tres -i ».
Las declinasons dels tèmas consonantics varian leugièrament segon la consonanta finala del tèma: occlusiva-, r-, n-, s-, etc. Los paradigmes çai-dejós inclusisson un tèma en occlusiva (reg-) e un tèma en i- (igni-).
rēgs –ēs rei m. | ignis -ēs fuòc m. | |||
---|---|---|---|---|
Singular | Plural | Singular | Plural | |
Nominatiu | rēg/-s | rēg-eīs/-īs/-ēs/-ĕs | ign-is/-es | ign-eīs/-ēs/-īs/-ĕs |
Vocatiu | rēg/-s | rēg-eīs/-īs/-ēs/-ĕs | ign-is/-es | ign-eīs/-ēs/-īs/-ĕs |
Accusatiu | rēgem | rēg-eīs/-īs/-ēs | ignim | ign-eīs/-ēs/-īs |
Genitiu | rēg-es/-is/-os/-us | rēg-om/-um/-erum | ignis | ign-iom/-ium |
Datiu | rēg-ei/-ī/-ē/-ě | rēg-ebus/-ebūs /-ibos/-ibus | ign-i/-eī/-ē | ign-ibus/-ibos |
Ablatiu | rēg-īd/-ĭd/-ī/-ē/-ĕ | rēg-ebus/-ebūs /-ibos/-ibus | ign-īd/-ĭd /-ī/-ē/-ĕ | ign-ebus/-ebūs /-ibos/-ibus |
Locatiu | rēgī | rēgebos | ignī | ignibos |
Per la declinason consonantica, al nominatiu singular, la -s èra dirèctament sòudat al tèma, mas la combinason de doas consonantas produguèt de nominatius modificats. Lo nominatiu rēgs a la plaça de rēx es una caracteristica ortografica del latin arcaïc; la letre x èra rararament utilizada sola per designar los sons /ks/ o /gs/, qu’èran puslèu transcrich 'ks', 'cs' o alara 'xs'. Al nominatiu venguèron sovent de sincopas/apocòpas : latin arcaïc nominus > latin classic nomen ; hominus > homo ; Caesarus > Caesar. La forma del neutre es lo nominatiu indoeuropèu sens la terminason del tèma; per exemple, cor < *cord (« lo còr »).
Las terminasons del genitiu singular son -is < -es e -us < *-os. Au genitiu plural, de formas apondan la desinéncia a la forma del genitiu singular puslèu qu'a tèma sol : regerum < *reg-is-um (puslèu que reg-um).
Al datiu singular, -ī succediguèt -ēi e -ē après 200 ACN.
A l'accusatiu singular, -em < *-ṃ après una consonanta.
A l'ablatiu singular, la -d cai après 200 ACN. Als datiu e ablatiu plurals, los poètas arcaïcs utilizan a vegada -būs.
La forma mai anciana del locatiu es identic a aquesta del datiu, mas es assimilada a l'ablatiu pendent aqueste periòde.
senātus, –ūs senat m. | ||
---|---|---|
Singular | Plurial | |
Nominatiu | senātus | senātūs |
Vocatiu | senātus | senātūs |
Accusatiu | senātum | senātūs |
Genitiu | senāt-uos/-uis/-ī/-ous/-ūs | senāt-uom/-um |
Datiu | senātuī | senāt-ubus/-ibus |
Ablatiu | senāt-ūd/-ud | senāt-ubus/-ibus |
Locatiu | senāti |
Sul plan morfologic, la cinquena declinason en latin arcaïc diferís pauc a sa descendéncia en latin classic. Coma per aquesta darrièra, la vocala tematica es E.
rēs, reis causa f. | ||
---|---|---|
Singular | Plural | |
Nominatiu | rēs, reis | rēs |
Vocatiu | rēs | rēs |
Accusatiu | rem | rēs |
Genitiu | rēis, rēs | rēsom |
Datiu | reī | rēbos |
Ablatiu | rēd | rēbos |
Locatiu | -eis |
Se trapa primièr des transformacions ligadas a l'istòria de la fonologia generala de latin:
Mai, se nòta que:
Los pronoms personals son d’entre los mots mai frequents dins las inscripcions en latin arcaïc. Notatz qu'a la tres personas, la terminason de l'ablatiu singular es identic a aqueste de l'accusatiu singular.
ego, moi, je | tu, te, tu | suī, el(a, ...) mèsme. | |
---|---|---|---|
Singular | |||
Nominatiu | ego | tu | - |
Accusatiu | mēd | tēd | sēd |
Genitiu | mis | tis | sei |
Datiu | mihei, mehei | tibei | sibei |
Ablatiu | mēd | tēd | sēd |
Plural | |||
Nominatiu | nōs | vōs | - |
Accusatiu | nōs | vōs | sēd |
Genitiu | nostrōm, -ōrum, -i | vostrōm, -ōrum, -i | sei |
Datiu | nōbeis, nis | vōbeis | sibei |
Ablatiu | nōbeis, nis | vōbeis | sēd |
En latin arcaïc, lo pronom relatiu es tanben corrent.
queī, quaī, quod qui, quoi | |||
---|---|---|---|
Masculin | Femenin | Neutre | |
Singular | |||
Nominatiu | queī | quaī | quod |
Accusatiu | quem | quam | quod |
Genitiu | quoius, quoios | quoia | quoium, quoiom |
Datiu | quoī, queī, quoieī, queī | ||
Ablatiu | quī, quōd | quād | quōd |
Plural | |||
Nominatiu | ques, queis | quaī | qua |
Accusatiu | quōs | quās | quōs |
Genitiu | quōm, quōrom | quōm, quārom | quōm, quōrom |
Datiu | queis, quīs | ||
Ablatiu | queis, quīs |
indicatiu present : sum | indicatiu present : facio | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
arcaïc | classic | arcaïc | classic | |||||
singular | plural | singular | plural | singular | plural | singular | plural | |
1a persona | som, esom | somos, sumos | sum | sumus | fac(e/ī)o | fac(e)imos | faciō | facimus |
2a persona | es | esteīs | es | estis | fac(e/ī)s | fac(e/ī)teis | facis | facitis |
3a persona | est | sont | est | sunt | fac(e/ī)d/-(e/i)t | fac(e/ī)ont | facit | faciunt |
indicatiu perfach : fuī | indicatiu perfach : fēcī | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
arcaïc | classic | arcaïc | classic | |||||
singular | plural | singular | plural | singular | plural | singular | plural | |
1a persona | fuei | fuemos | fuī | fuimus | (fe)fecei | (fe)fecemos | fēcī | fēcimus |
2a persona | fuistei | fuisteīs | fuistī | fuistis | (fe)fecistei | (fe)fecisteis | fēcistī | fēcistis |
3a persona | fued/fuit | fueront/-erom | fuit | fuērunt | (fe)feced/-et | (fe)feceront/-erom | fēcit | fēcērunt/-ēre |
This article uses material from the Wikipedia Occitan article Latin arcaïc, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Lo contengut es disponible jos licéncia CC BY-SA 4.0 levat mencion contrària. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Occitan (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.