Vanitas

Ordet vanitas skriv seg frå innleiinga til Forkynnaren (Preikaren) (1:2) i Det gamle testamentet i Bibelen, der det i den latinske vulgata-omsetjinga heiter «Vanitas vanitatum omnia vanitas», 'det forgjengelege ved forgjengelegdomen', som sikter til alt det tomme, fåfengte og forgjengelege i den jordiska verda.

I biletkunsten vert dette temaet som oftast symbolisert ved stillebenoppstillingar av daudingskallar, daude dyr, visne blomar, ljos som nesten er brunne ned, lamper som har slokna, ur (som har stoppa), timeglas som har runne ut eller er i ferd med renne ut, visna blomar eller skrøpelege og forgjengelege gjenstandar som glas, porselen, såpebobler, nøtter, frukt, fisk ogliknande. Dei kan også innehalda element som dance macabre (daudingdans) og liknande. Slike symbol vert i mange høve kombinert med framstillingar av levande unge kvinner eller menn, slik at kontrasten mellom det levande og blømande og det daude og forgjengelege vert framheva.

Vanitas var eit sentralt motiv i biletkunsten på 1600-talet, og var særleg populært i Nederlanda.

I skjønnlitteraturen kan ein visa til vanitas ved hjelp av symbol, som hovudskallen i Hamlet av William Shakespeare, eller det kan vera bodskapen i ei forteljing, som i Vanity Fair av William Thackeray.

•  
  Dance macabre (daudingdans), tresnitt av Michael Wolgemut (1434-1519) nytta i Hartman Schedels Liber Chronicarum («Verdssoga»), Nürnberg 1493.
•  
  Allegori over forgjengelegdomen av den spanske kunstmålaren Antonio de Pereda (1634).
•  
  Nicolas Régnier, Allegori over forgjengelegdomen
•  
  Paul Cezanne, Pyramide av daudingskallar.
•  
  Pieter Claeszoon, Vanitas, stilleben
•  
  Juan Valdez Leal, Finis gloriae mundi («Slutten på den herlege verda»)
•  
  Philippe de Champaigne, Stilleben med daudingskalle
•  
  Frans Hals: Ung mann med daudingskalle (Vanitas), om lag 1626-28.
•  
  Elfenbeinsskulpturen Sovande barn av den tyske skulptøren Leonhard Kern (1588-1662)