Tyrkia

Türkiye Cumhuriyeti (norsk: Tyrkia, tyrkisk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Istiklâl Marsi»
Motto	Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ('Fred heime, fred i verda')
Offisielle språk	Tyrkisk
Hovudstad	Ankara
Styresett President	Republikk Recep Tayyip Erdoğan
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	783 562 km² (36.) 1,3 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Folketeljing (2000)  – Tettleik	80 845 215 (18.) 67 844 000 103,2 /km² (80.)
Erklæring av republikken	29. oktober 1923
Nasjonaldag	29. oktober
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	1 576 000 mill. USD (17.) 21 700 USD (65.)
Valuta	Tyrkisk lira
Tidssone	UTC +2
Telefonkode	+90
Toppnivådomene	.tr

Tyrkia (tyrkisk Türkiye), offisielt Republikken Tyrkia, er ein stat i det søraustlege Europa og vest i Asia. Han grensar til Bulgaria og Hellas i vest, Georgia, Armenia og Aserbajdsjan (eksklaven Nakhtsjivan) i nordaust, Iran i aust, og Irak og Syria i søraust. Middelhavet og Kypros ligg i sør, Egearhavet i vest og Svartehavet i nord. Marmarahavet, Dardanellane og Bosporos skil den europeiske og asiatiske delen av Tyrkia frå kvarandre.

Det offisielle språket er tyrkisk, og landet har i lang tid undertrykt minoritetsspråket kurdisk. Innbyggjarane i landet er stort sett muslimar, og det finst sterke spenningar mellom det sekulære styret og islamistar.

Landet ligg i eit møtepunkt mellom fleire kulturar, og har historisk vorte påverka både frå Europa (til dømes gjennom Hellas i antikken) og Asia (gjennom Persia). Landet var òg ein del av Silkevegen. Oghuz-tyrkarar starta å flytte til området ein i dag kallar Tyrkia på 1000-talet. Denne prosessen auka då seldsjukkane vann over Austromarriket i slaget ved Manzikert.^[1] Fleire mindre beylikar og seldsjukk-sultanatet Rûm styrte Anatolia fram til den mongolske invasjonen. Frå 1200-talet samla den osmanske beyliken Anatolia og skapte eit rike som dekte det meste av Søraust-Europa, Vest-Asia og Nord-Afrika. Det osmanske riket kollapsa etter nederlaget deira i fyrste verdskrigen, og delar av det vart okkupert av dei allierte. Ein kader av unge offiserar, leia av Mustafa Kemal Atatürk og kollegaene hans, organiserte ein suksessrik motstand mot dei allierte, og i 1923 grunnla dei den moderne Republikken Tyrkia med Atatürk som den fyrste presidenten.

Hæren har mykje makt i Tyrkia, og militære offiserar har ved to høve (i 1960 og 1980) starta kupp mot styresmaktene. Dette har samanheng med den sterke posisjonen som Atatürk enno har i tyrkisk kultur.

Tyrkia har i aukande grad vorte integrert i Vesten gjennom medlemskap i organisasjonar som Europarådet, NATO, OECD, OSCE og G-20-landa. Tyrkia byrja tingingar om fullt EU-medlemskap i 2005. Tyrkia har òg hatt nære kulturelle, politiske, økonomiske og industrielle band til Midtausten og dei tyrkiske statane i Sentral-Asia, samt afrikanske land, gjennom medlemskap i organisasjonar som Det tyrkiske rådet, TÜRKSOY, Organisasjonen for islamsk samarbeid og Economic Cooperation Organisation.

Plasseringa til Tyrkia mellom Europa og Asia har gjeve landet ei viktig strategisk plassering.^[2][3][4] På grunn av den strategiske plasseringa, den sterke økonomien og militærstyrken, er Tyrkia ei stor makt i regionen.^[4][5]

 

Topografisk kart over Tyrkia

Tyrkia er eit transkontinentalt^[6] eurasiatisk land. Det asiatiske Tyrkia (som hovudsakleg består av Anatolia) utgjer 97 % av landet og er skild frå det europeiske Tyrkia med Bosporos, Marmarahavet og Dardanellane (som i lag dannar vassvegen mellom Middelhavet og Svartehavet). Europeisk Tyrkia (aust Thrakí eller Rumelia på Balkanhalvøya) utgjer 3% av landet.^[7]

 

Skorsteinane i Kappadokia

Tyrkia måler 1600 km frå vest til aust og 800 km frå nord til sør og har ei grov rektangulær form.^[8] Det ligg mellom 35° og 43 °N og 25° og 45 °E. Med innsjøar har Tyrkia eit areal på 783 562^[9] kvadratkilometer med 755 688 kvadratkilometer i Sørvest-Asia og 23 764 kvadratkilometer i Europa.^[8] Tyrkia er det 37. største landet i verda etter areal.

 

Istanbul og Bosporos

Anatolia, består av eit høgtliggande sentralt platå med smale kystsletter mellom Köroğlu og Dei pontiske fjella i nord og Taurusfjella i sør. Aust-Tyrkia er meir dominert av fjell og kjeldene til elvane Eufrat, Tigris og Aras ligg her, og det same gjer Ararat, det høgaste punktet i Tyrkia med 5137 meter over havet,^[10][11] og Vansjøen, den største innsjøen i landet.

Tyrkia er delt inn i sju regionar: Marmararegionen, Egearregionen, Svartehavsregionen, Sentral-Anatolia, Aust-Anatolia, Søraust-Anatolia og Middelhavsregionen. Den kuperte terrenget nord i Anatolia går langs Svartehavet i elt langt, smalt belte. Denne regionen utgjer omtrent ein sjettedel av det totale landområdet til Tyrkia.

 

Ararat frå Iğdır i Tyrkia.

Det varierte landskapet til Tyrkia kjem av komplekse rørsler i jorda som har forma regionen over tusenvis av år. Ein merkar framleis desse kreftene i form av mange jordskjelv og stundom vulkanutbrot. Bosporos og Dardenallane har oppstått som fylgje av forkastingar som går gjennom Tyrkia.

Klima

Kystområda i Tyrkia mot Egearhavet og Middelhavet har eit temperert middelhavsklima med varme, turre sumrar og kjølige, våte vintrar. Kystområda mot Svartehavet har eit temperert maritimt klima med varme, våte sumrar og kjølige til kalde, våte vintrar. Den tyrkiske svartehavskysten får dei største nedbørmengdene i landet og er den einaste regionen i Tyrkia som får nedbør fordelt over heile året. I austlege kystområde fell det 2500 mm i året, som er det høgaste i landet.

Kystområda av Tyrkia mot Marmarahavet (inkludert Istanbul), som knyter saman Egearhavet og Svartehavet, har eit overgangsklima mellom eit temperert middelhavsklima og eit temperert maritimt klima med varme til heite og moderat turre sumrar og kjølige til kalde, våte vintrar. Ein kan få snø i kystområda av Marmarahavet og Svartehavet nesten kvar vinter, men han ligg sjeldan meir enn nokre få dagar. Snø er derimot sjeldan i kystområda ved Egearhavet og særs sjeldan i kystområda ved Middelhavet.

Tilhøva er mykje hardare i det turre indre. Fjella nær kysten hindrar Middelhavslufta frå å påverke det store innlandsområdet, slik at det sentrale Anatolia i Tyrkia har eit kontinentalklima med store variasjonar mellom årstidene.

Vintrane på platået er harde. Temperaturar på −30 til −40 °C skjer stundom aust i Anatolia, og snøen kan liggje på bakken minst 120 dagar i året. I vest er vintertemperaturane i snitt under 1 °C. Sumrane er heite og turre, med temperaturar vanlegvis over 30 °C på dagtid. Den normale årsnedbøren er kring 400 millimeter, men dette varierer med høgda. Dei turraste områda er Konyasletta og Malatyasletta, der det kjem mindre enn 300 millimeter i året. Mai er generelt den våtaste månaden, medan juli og august er dei turraste.^[12]

Gjennom det fyrste tusenåret før vår tidsrekning var området møteplass mellom den greske kulturen langs kysten og persarane, som gjorde stadige innfall i Litleasia frå aust, og i lange periodar herska over innlandet.

Etter Alexander den store vart store delar av Litleasia hellenisert, heilt fram til romerske keisarar underla seg området i laupet av dei to fyrste hundreåra f.v.t. Ved den kristne keisaren Konstantin den store si flytting av den romerske hovudstaden til Konstantinopel i 330 e.v.t. vart området sentrum både for det austromerske (bysantinske) riket og for heile den kristne verda.

I det 11. hundreåret melde det sentralasiatiske ryttarfolket tyrkarane seg, og i dei fylgjande hundreåra vart området ei slagmark mellom det kristne Bysants og dei muslimske arabarane og tyrkarane. Omkring år 1300 vart det muslimske osmanske riket grunnlagd, eit rike som skulle herske over territoriet i sju hundreår, og som i glansdagane sine på 1500-talet strekte seg frå Donau til Arabiabukta og Nord-Afrika.

Det osmanske riket høyrde til taparane etter den fyrste verdskrigen, og stod i fare for å verta stykkja opp av sigerherrane, då Mustafa Kemal Atatürk reiste ei nasjonal rørsle og fekk oppretta den moderne republikken Tyrkia i 1923. Under krigen skjedde det eit omfattande massedrap på den armenske delen av folkesetnaden i området.

Trass i periodar med tilbakeslag i form av militærstyre og diktatur på 1970- og 1980-talet, har Tyrkia hatt ei økonomisk og demokratisk utvikling som gjer at landet kan vere aktuelt som medlemsland i EU. Men det er framleis problem, til dømes med korleis den kurdiske minoriteten i landet vert behandla.

Næringslivet i Tyrkia er ei innvikla blanding av moderne handel og industri og ein tradisjonell jordbrukssektor, som i 2001 framleis sysselsette 40 % av arbeidstakarane. Landet har ein sterk privat sektor i vekst, men staten speler òg ei viktig rolle i grunnleggjande industriar, kommunikasjonar og bankvesen.

Utrekningar har estimert at halvparten av folket lever under det internasjonale fattigdomsnivået, særleg i dei krigsherja kurdiske områda i søraust.

Sidan slutten av 1800-talet har Tyrkia særleg orientert seg mot vest. På eit toppmøte i EU i desember 2004 vart det opna for tingingar med sikte på medlemskap for Tyrkia. EU krev mellom anna at Tyrkia utviklar demokratiet og at ein finn fram til ei løysing på problemet med Kypros, der det i dag finst éin internasjonalt anerkjend stat (den «greske» delen av øya), som Tyrkia nektar å anerkjenna som sjølvstendig stat, og éin tyrkisk del, kalla Nord-Kypros, som ingen andre nasjonar enn Tyrkia anerkjenner som ein eigen stat.

Etter at partiet AKP (Adalet ve Kalkinma Partisi) kom til regjeringsmakta i 2003 har landet hatt ein økonomisk vekst utanom det vanlege. Inflasjonen har gått attende, og AKP, kjend for å ha muslimske røter, har ført landet nærare EU. EU-tingingane starta formelt i 2005, men det er enno ikkje kjend om Tyrkia kjem til å verta medlem. Mange i EU er skeptiske til Tyrkia, mellom anna fordi landet har ein bakgrunn som inneheld systematiske brot på menneskerettane.