Harald I Av Danmark: Dansk konge

Han kan ha blitt fødd litt før år 925, regjerte truleg ei tid saman med faren, Gorm den Gamle, og var konge aleine frå om lag 958/964 til han døydde i 985, 986 eller 987.

Harald Blåtann (Gormsson)
Haraldius Blaatand, Rex Daniæ Kobberstikk av Albert Haelwegh (1620--1673)
Konge av Danmark
Regjeringstid	ca. 958/964-ca. 985/987
Fødd	911
Fødestad	Danmark
Død	985, 986 eller 987
Dødsstad	Jumne (Wollin)
Gravstad	Roskilde
Føregangar	Gorm den Gamle
Etterfølgjar	Svein Tjugeskjegg
Gift med	Gunhild, Tove, Gyrid
Gift med	Gunhild, Tove av Danmark, Gyrid Olavsdatter
Dynasti	Jellingdynastiet
Far	Gorm den gamle
Mor	Tyra Danebod
Born	Håkon, Svein, Tyra, Hiring (Hring)

Far til Harald var den danske kongen Gorm den Gamle som er rekna som grunnleggaren av Jelling-dynastiet i Danmark, Mor hans var Tyra med tilnamnet «Danebod».

Sogene nemner at han hadde ein bror, Knut Gormsson, som var far til Gull-Harald, og ei syster, Gunhild Kongemor, som vart gift ned Eirik Blodøks og var mor til sønene hans, Gunhildssønene. To runesteinar ved Hällestad kyrka blir rekna som prov på at han òg hadde ein bror som vart kalla Toke Gormsson (tolkinga er uviss).

Han skal ha hatt fleire koner:

Ei runeinnskrift på «Søndre Vissing-sten 1» blir rekna som prov på at Harald var gift med Tove (Tófa), dotter til den obodtrittiske kongen Mistivoj.
Saxo Grammaticus opplyser at han var gift med Gyrid, ei svensk kongsdotter og syster til Styrbjørn Sterke (Olavsson).
Adam av Bremen nemner, med kong Svein Estridsson som kjelde, at han var gift med Gunhild.

Dei ymse kjeldene opplyser at han hadde mange born, desse er nemnde:

Håkon som iflg Saxo Grammaticus herska i «Sembernes land» (Zemlandsky-halvøya ved Kaliningrad).
Svein, med tilnamnet Tjugeskjegg, dansk og engelsk konge.
Tyra, som skal ha blitt gift med den svenske kongssonen Styrbjørn Sterke (Olavsson), og seinare med kong Olav Trygvason.
Gunhild (Gunhilda), som miste livet i massakren St. Brictiusdagen, 13.11.1002, i England.

Adam av Bremen nemner òg at han skal ha hatt ein son som heitte Hiring (kanskje ei forvansking av namnet Hring).

 

 

På Jellingsteinen (sjå ill.) er namnet hans rissa inn med runeteikna ᚼᛅᚱᛅᛚᛏᚱ ᛬ ᚴᚢᚾᚢᚴᛦ, som kan lesast som haraltr : kunukʀ, og som på norrønt blir: Haraldr konungr (I latinske kjelder: Haraldus Gormonis filius).

I Heimskringla og i dei fleste norrøne kongesogene, blir han kalla Harald Gormsson, men i sogeverket Ågrip er han nemnt som Haraldz blatannar og i Knytlingasoga er han nemnt som Haraldr konúngr blátönn. I den eldste danmarkssoga, Roskildekrønika (Chronicon Roskildense) som vart nedskriven på latin omkring 1140, er han nemnt som HARALD BLATAN eller CLACHARALD. I Danmark blir han kalla Harald Blåtand og i England Harald Bluetooth.

Den mest vanlege forklaringa på tilnamnet, er at kong Harald må ha hatt ei uvanleg stor og svart tann (den norrøne ord-lekken blá tyder blå eller svart), men tydinga er usikker.

Det er uvisst om han vart omtala med tilnamnet «Blåtann» medan han levde. Ei gullskive som blir kalla The Curmsun disk (Harald Blåtanns gullskive), vart funne i 1841 i krypta av ein kyrkjeruin i landsbyen «Wiejkowo» i Polen. Staden ligg like aust for elva Dziwna, og i næleiken av der ein trur at byen Jumne låg i norrøn tid. Ein reknar med at skiva vart laga i kong Harald si levetid (eller om lag då han døydde), og teksten på skiva kan lesast slik: «Harald Gormsson, konge over Danmark og Skåne, frå JUMNE i bispedømet Oldenburg».

Funnet gir ein indikasjon på at tilnamnet «Blåtann» ikkje var i bruk medan han levde. Samstundes tyder funnstaden på at han hadde ei særs knyting til Jumne, oftast lokalisert til byen Wolin, som ligg berre få kilometer frå Wiejkowo.

Kommunikasjonsprotokollen Bluetooth fekk i 1997 namnet sitt etter kong Harald Blåtann og Bluetooth-logoen er samansett av runeteikna for initialane hans, H (ᚼ) og B (ᛒ).

 

 

 

I Knytlingasoga blir det sagt at Harald Blåtann var konge i tretti år i faren si levetid og i femti år etter at faren var død. Opplysningane er opplagt feil, men han kan ha fått kongsnamn alt omkring år 954, då i ein alder av omkring 30 år, og han kan såleis ha fungert som dansk konge i omkring 35 år.

Han var ein særs aktiv og resurssterk konge og var uten tvil både klok og mektig. Han førte mange krigar, både i Noreg, i Normandie og mot saksakeisaren Otto II. I «Beretningen om Hamburg stift» nemner Adam av Bremen at han skal òg ha sendt ei hær for å erobre England og i «Danmarks krønike» opplyser Saxo Grammaticus at han, i tida før faren døydde, hadde herja med ein vikingfåte i austerveg.

I hans kongstid vart det bygt mange store anlegg som i dag er mellom dei viktigaste minnesmerka frå norrøn tid i Skandinavia, mellom andre dei store ringborgene Trelleborg i Slagelse, Nonnebakken ved Odense, Fyrkat ved Hobro og Aggersborg på nordsida av Limfjorden. Den sistnemnde er rekna for å ha vore den største vikingborga i Nord-Europa og er om lag 360 m i diameter og inneheld tuftene etter 48 store langhus. Trelleborga i Skåne, som den gongen var dansk, er frå den same tidsepoken. Brua i Raving Enge, opphavleg om lag 760 m lang, var eit framståane ingeniørarbeid som ein reknar med vart utført omkring år 980.

Jelling og Roskilde

Arkeologiske granskingar viser at hovudsetet til kong Harald Blåtann må ha vore i Jelling, ikkje langt frå Vejle på Jylland. Utgravingane viser at ein enorm palisade på 1,4 kilometer, oppført i år 968, omkransar det som ein reknar med var kongsgarden. Byen har ei mengd med historiske minnesmerke, mellom andre to store gravhaugar, restar av ei stor skipssetjing av kampesteinar, Jelling kyrkje og ikkje minst dei to Jellingsteinane. Ein trur at Harald på eit tidspunkt flytta hovudsetet sitt til Roskilde, turleg mest av militære årsaker. I Roskilde reiste han ein kyrkje av tre.

Dei tidlegaste danske myntane vart prega av kong Harald Blåtann, truleg i Jelling (eller i Hedeby). Det er gjort funn av nokre få sølvmyntar av type «halvbrakteat», òg kalla Harald Blåtann sin «kors-mynt». Nokre eksemplar av mynten vart seinast funne i 2015 i den såkalla «Omøskatten» på øya Omø ved Storebelt.

Normandie

Så tidleg som i åra 941-942 kom Harald Blåtann til Normandie med ein flåte på 60 skip. Han okkuperte Cherbourg og skal etter kvart ha okkupert Basse-Normandie og skal ha blitt godt motteken Vilhelm Langsverd , som då var hertug av Normandie (Kva som var formålet med ekspedisjonen, er uvisst).

I åra 945 og 946 var det Rikard I (Rikard den uredde) som var hertug, og då var Harald Blåtann på nytt i Normandie. Det var viking-jarlen «Bernard den danske» (Bernard le Danois) som hadde bedt om hjelp til å forsvare hertugdømet mot åtak frå den franske kongen Ludvig IV (òg kalla Louis d’Outremer) og hertug Hugh den store (Hugh the great). Innan 947 greidde dei, saman med normanniske og andre norrøne styrkar, å drive kong Ludvig ut av Rouen og gjenerobre Normandie.

Det ser òg ut til at Harald Blåtann nok ein gong kom til Normandie, omkring 962. Då var det Theobald (Thribault), hertug av Blois, som freista å innvadere Rouen, og dei danske styrkane var òg denne gongen med på eit velluka forsvar av hertugdømet.

Herskar over Noreg

 

Dei norrøne kongesogene gir ei lite truverdig skidring av dei politiske tilhøva i Noreg, i tida etter at Eirik Blodøks reiste frå landet omkring 935. Rett nok låg Eirikssønene, først og fremst Harald Gråfell, i strid med Håkon den gode (Adalsteinsfostre) om herredømet over det riket Harald Hårfagre hadde styrt på vestlandet, og dei var i konflikt med ladejarlane som herska over områda frå Møre og nordover. Men utan tvil var erobringspolitikken til Eirikssønene støtta av Harald Blåtann som på denne tida, saman med faren, Gorm den gamle, hadde byrja å samle det danske kongedømet og var meint på å legge Noreg under sitt herredøme.

I det latinske sogeverket Historia Norwegiæ blir det sagt at kona til Eirik Blodøks var Gunhild, dotter til danekongen «Gorm den Tullute» (den heimske) og «Tyre den Kloke», og ho var dermed syster til Harald Blåtann. Den danske kong Gorm var dermed morfar til sønene hennar, oftast kalla Gunhildssønene, og dette er bakgrunnen for at Harald Blåtann gjorde gjeldande krav på Noreg. Han sende ein dansk flåte på 60 skip til det avgjerande slaget ved Fitjar omkring år 961, der Håkon den gode fall, og deretter vart Harald Gråfell innsett som norsk lydkonge med Harald Blåtann som overkonge.

Håkon jarl blir dansk undersått

 

Etter ei tid vart kong Harald Blåtann misnøgd med framferda til Harald Gråfell og tykte at han var blitt for råderik. Litt før år 970 hende det at ladejarlen, Håkon jarl den mektige, måtte røme frå Noreg etter ein strid med Gunhildssønene, og Snorre skreiv at han fór til Danmark, der han vart godt motteken av kong Harald Blåtann. Dei hadde då sams interesse av å bli kvitt Harald Gråfell.

Kong Harald Blåtann hadde på denne tida eit problem med brorsonen, han dei kalla Gull-Harald, som hadde teke til å gjere krav på å bli konge i Danmark. Kong Harald og Håkon jarl sette då i verk ein finurleg plan som medførte at kong Harald Gråfell vart lokka til Danmark, der han vart drepen av Gull-Harald i eit slag i Limfjorden, og deretter la Håkon jarl til slag mot Gull-Harald og drap han. I nyare, norsk historieskriving er dette samarbeidet mellom Harald Blåtann og Håkon jarl, omtala i særs negative ordelag. Særleg blir Håkon jarl skildra som ein ram heidning, «full av ilske og svik, ein kar som ikkje stygdes ved noka lygn eller illgjerd…». Kva låg til grunn ein slik karakterisitkk? Eit «svik» og eit bakhaldsåtak, kanskje, men knappast den største illgjerninga i norrøn tid. At Harald Gråfell stutt tid i førevegen hadde gjort ei svikefull semje med Grjotgard Håkonsson (Håkon jarl sin farbror) og ei natt hadde kome i løynd inn til Oglo og hadde brent inne Sigurd Håkonsson jarl og alle mennene hans; dét var visstnok ikkje ei illgjerning som var særs nemnande!

Sidan baud kong Harald Blåtann ut ei stor hær og med 600 skip segla han og Håkon jarl til Noreg og la under seg landet. Om dette er det nemnt i Fagrskinna, side 70. Etter denne tida herska kong Harald Blåtann over Noreg; fylka i Vika (aust for Lindesnes) vart verande dansk skattland, men styringa med resten av riket gav han til Håkon jarl, som no vart danskekongen sin undersått. Mest truleg var det etter dette at Harald Blåtann let reise runesteinen som blir kalla «Jellingstein 2» der inskrifta inneheld desse orda: «..den Harald, som vann seg heile Danmark og Noreg ...».

Harald Blåtann sitt herredømme over Noreg enda reelt sett stutt tid etter 974, då Håkon jarl sa seg fri frå dansk styre. Truleg vart Harald Blåtann aldri formelt innsett som norsk konge. Dersom han skal reknast med i den norske kongerekka, må det bli som overkonge i tida frå 960, då Harald Gråfell vart underkonge, til om lag 975.

Slaget ved Danevirke

 

Adam av Bremen fortel om krigen mellom Harald Blåtann og den tysk-romerske keisaren Otto II (955-983). Det kan sjå ut til at Harald Blåtann hadde gått til krig mot saksiske folkeslag sør for Hedeby, og det var ventande at keisar Otto skulle ta hemn og gjere åtak på Danmark. Det var ved dette høvet at kong Harald bad om assistanse frå Noreg, og våren 974 kom Håkon jarl til Danmark med ein stor styrke. Han vart sett til å forsvare Danevirke, grensevollen som strekte seg om lag 30 km vest for Hedeby. Skalden Einar Skålaglam nemnde om dette i diktet «Vellekla»:

Om sumaren gjorde keisar Otta åtak mot vollen, og skalden nemner at sør frå kom det «skarer av Friser, Franker og Vender». Der fekk Håkon jarl ein stor siger og framgangen til keisar Otto vart stogga. I Vellekla seier skalden at «sjøhelten jaga saksarane på flukt». Håkon jarl tykte då at oppgåva hans var løyst og han drog styrkane sine attende, og ut av krigen. Men etter ei tid gjekk keisar Otto på nytt til åtak mot Danmark. Han brende Danevirke og inntok handelsbyen Hedeby, og styrkane hans invaderte til sist landet.

Danmark vart ved dette høvet på eit vis annektert av keisar Otto, men erobringa fekk etter alt å døme ikkje større konsekvensar for kong Harald. Adam av Bremen skreiv at han «vart keisar Otto sin undermann og mottok sitt rike frå han». Snorre skreiv at «han (keisar Otto) og danekongen skildes som vener».

Elitekrigarane i Jumne (Jomsborg)

 

Saxo Grammaticus skriv at Harald erobra landet til slavarane med våpenmakt og laga ei sterk befestning i «Julin», som var den største byen der i landet. Adam av Bremen nemner fleire stader «slaverbyen Jumne», og at kong Harald døydde der. I det engelske kjeldeskriftet Encomium Emmae Reginae (bok 1) blir det opplyst at kong Harald vart såra og rømde til slavarane, der han døydde.

Der er såleis mange av dei norrøne kjeldene, òg dei aller eldste, som indikerer at kong Harald Blåtann hadde eit særs tilhøve til ein by i «slavarland», dvs seie Vendland eller Polen i dag. Det blir òg rekna som truleg at kong Harald verkeleg etablerte ei «borg» der, som var base for ei gruppe med elitesoldatar. Lokaliseringa av «Jumne» eller «Julin», har til alle tider vore omdiskutert, men ein reknar med at den mest truverdige plasseringa må ha vore i nærleiken av byen Wolin ved utløpet av elva Dziwna i Polen. Teorien er blitt styrkt av arkeologiske utgravingar i området, som viser at der har vore anlegg frå vikingtida.

I Fagrskinna er det skrive (side 126): «Kong Harald Gormsson herjet i Vendland og lot gjøre en stor borg på det sted som heter Jom, og den er siden kalt Jomsborg. Han satte en høvding over den og fôr selv hjem til Danmark»

I andre av dei norrøne kjeldene frå 1100-talet og seinare, ikkje minst i Jomsvikingsoga blir dene byen kalla «Jomsborg» og elitesoldatane «jomsvikingane». Både i eldre og nyare historieskriving, har soga om Jomsvikingane vore eit mykje brukt tema, særleg i samband med slaget i Hjørungavåg. Sentralt i skildringane er «Jomsvikingsoga» og diktet «Jomsvikingadråpa» av Bjarne Kolbeinsson. Det er likevel ikkje tvil om at mykje av stoffet i soga er å rekne som litterær fiksjon og har liten verdi som historisk kjelde.

Mange samtidige skaldar gjorde dikt om slaget i Hjørungavåg, og det er verd å merke seg at ikkje i nokon av dikta er nemninga «joms» nytta, men derimot skreiv dei om danske hærmenn (danir) og danske skip (dana skeiðar). Soga, og skaldeversa, tyder likevel på at hærmenn frå Vendland verkeleg var med i den danske hærstyrken, og at dei var kong Harald sine elitekrigarar som kom frå Jumne. Namn som «Jomsvikingar» og «Jomsborg» var truleg ikkje i bruk på kong Harald si tid, og var litterære konstruksjonar, tillaga om lag to hundre år seinare.

Inskrifta på Harald Blåtanns gullskive (The Curmsun disc – sjå ovanfor) som inneheld namnet JVMN (JUMNE), er òg ein indikasjon på at kong Harald hadde ei sterk knyting staden.

Inskrifta på den store runesteinen i Jelling sluttar med orda: «…gjorde danane kristne.», og ein reknar difor kong Harald Blåtann som kristningskongen i Danmark. (Ingen stad er det nemnt noko om at han nytta vald og drap for å tvangskristne folket sitt, slik ein høyrer om dei norske kristningskongane.)

Då keisar Otto II erobra Danmark i 974, skal kong Harald ha lova å innføre kristendommen i heile Danmark. Adam av Bremenskreiv at kong Harald ved dette høvet vart døypt, saman med både kona si, Gunhild, og sonen Svein, som i dåpen fekk namnet Sveinotto. Men Adam av Bremen skreiv òg ein annan stad at kong Harald og heile hans folk, åtte år tidlegare, i 966, var blitt omvend til kristendommen av «en viss Poppo»

I Roskildekrønika blir det sagt at kong Harald var ein god ven av dei kristne og at han tok ved kristendommen, etter at faren, Gorm den Gamle, var død. Han skal ha medverka til at det vart oppretta bispeseter i Danmark og Skåne, men i så fall må det ha vore tale om misjonsbiskopar, sidan permanente bispesete i Danmark først vart etablert seinare, under kongane Svein Tjugeskjegg og Knut den store. Det blir opplyst at det var kong Harald som først bygde ei kyrkje på Sjelland, tidlegare kalla «Treenighedskirken i Roskilde». Dette var den første kyrkja på staden, truleg ei trekyrkje som vart oppført omkring 985. Seinare er fleire kyrkjer blitt bygt over den gamle og i dag står der Roskilde domkyrkje, som er teke opp på UNESCO si verdsarvliste. Den noverande kyrkja i Jelling vart bygt omkring år 1100, men under kyrkja er det blitt funne spor etter fleire, eldre trekyrkjer, og ein trur at den eldste vart oppført av kong Harald Blåtann.

Fleire av dei norrøne kjeldene fortel om korleis kong Harald Blåtann døydde, men med ulike, oftast lite truverdige versjonar. I dette høvet må ein legge stor vekt på skildringa til Adam av Bremen (bok 2, kap.27 og 28); truleg hadde han opplysningane frå kong Svein Estridsson, som var oldebarnet til Harald Blåtann. Dei fleste kjeldene er i det minste samde om at det vart stor usemje mellom kong Harald og sonen Svein (Tjugeskjegg), og det enda med at Svein gjekk til krig mot sin eigen far. Kong Harald vart då sterkt såra og rømde ut av landet, medan Svein tok over som dansk konge. Det er usikkert om dette hende i 985 eller 986, før slaget i Hjørungavåg, eller seinare, i 987.

Harald Blåtann rømde til «slavarane», mest truleg til Jumne. Der døydde han av såret, og Adam av Bremen opplyser at dødsdagen var Allehelgensdag, som er 1. november. Liket hans skal ha blitt ført attende til Danmark og gravlagt i Roskilde, i den kyrkja som han sjølv hadde late bygge for «den hellige treenighed», der Roskilde domkyrkje står i dag.

Den katolske kyrkja reknar han som martyr og omtalar han som «Den hellige Harald Blåtann av Danmark».

• Harald Blåtand ved danmarkskonger.dk
• Harald 1. Blåtand i Den store danske
• Harald Blåtann i Store norske leksikon
• Claus Krag (2000). Norges historie fram til 1319. Oslo: Universitestsforlaget. s. 70. ISBN 8200129381. 
• Fortidens Jelling ved fortidensjelling.dk