कर्नाटक

कर्नाटक ಕರ್ನಾಟಕ
—  state  —
Seal
कर्नाटक किपा दक्षिणावर्त,च्वय् देपां:पश्चिमी घाट, हम्पी, वृंदावन उद्यान, होयसालेश्वर प्रतिमा, कन्नड नसा, जोग प्रपात, ललितामहल, महाराजा महल, गोमतेश्वर, कलमकारी, (दथुइ) बादामी, विधान सौध व महिषासुर प्रतिमा
बंगलुरु Location of कर्नाटक
निर्देशाङ्क 12°58′13″N 77°33′37″E / 12.970214°N 77.56029°E / 12.970214; 77.56029
देय्	भारत
राज्य	कर्नाटक
जिल्ला	२९
Established	१ नोभेम्बर, १९५६
राजधानी	बंगलुरु
तःधंगु नगर	बंगलुरु
राज्यपाल	हंसराज भारद्वाज
मुख्य मंत्री	जगदीश शेत्तर (भाजपा)
संसद (थाय्)	द्विसदनीय (२२४ + ७५)
जनसङ्ख्या • सान्द्रता	५२,८५०,५६२ (९वां) • 275.6/km2 (714/sq mi)
व्यावहारिक भाय्()	कन्नड
ई लागा	IST (UTC+05:30)
विस्तार	191,976 square kilometres (74,122 sq mi) (8th)
ISO 3166-2	IN-KA
जाःथाय्	karunadu.gov.in/

कर्नाटक खँग्वःया उद्गमया यक्व व्याख्याय् दकले स्वीकृत व्याख्या थ्व ख कि कर्नाटक खँग्वःया उद्गम कन्नड खँग्वः करु, अर्थात हाकु वा तःज्जागु व नाडु अर्थात भूमि वा प्रदेश वा क्षेत्रं वःगु ख, गुकिया संयोजन करुनाडुया पूवंगु अर्थ हाकुगु भूमि वा तःजागु थाय् ख। हाकु खँग्वः थनया बयालुसीम क्षेत्रया हाकुगु चां वःगु ख व तःजागु देक्कनया पठारी भूमिं वःगु ख। ब्रिटिश राजय् थ्व थाय्या निंतिं कार्नेटिक खँग्वःया छ्यला याःगु दु, थ्व कृष्णा खुसिया दक्षिणपाखेया प्रायद्वीपीय भूमिया निंतिं प्रयुक्त दु, व मूलतः कर्नाटक खँग्वःया अपभ्रंश ख।

प्राचीन व मध्यकालीन इतिहास स्वयेबिले कर्नाटक क्षेत्र यक्व तःधंगु शक्तिशाली साम्राज्यतयेगु क्षेत्र जुयाच्वंगु खनेदु। थ्व साम्राज्यतयेगु लाय्कूया विचारक, दार्शनिक, भाट व चिनाखँमितयेगु सामाजिक, साहित्यिक व धार्मिक संरक्षणय् थौंया कर्नाटक बुयावःगु ख। भारतीय शास्त्रीय संगीतया निगु हे रूप, कर्नाटक संगीत व हिन्दुस्तानी संगीतय् थ्व राज्यया महत्त्वपूर्ण योगदान दु। आधुनिक युगया कन्नड च्वमितयेसं दकले अप्व ज्ञानपीठ सम्मान त्याःगु दु। राज्यया राजधानी बंगलुरु नगर ख; थ्व भारतय् स्थित तःच्वगु आर्थिक व प्रौद्योगिक ख्यःया अग्रणी योगदानकर्ता ख।

मू पौ: कर्नाटकया इतिहास

 

कर्नाटकया विस्तृत इतिहासय् इनापं यक्व परिवर्तन वःगु दु। राज्यया प्रागैतिहास पाषाण युग तक्क थ्यं व थन यक्व युगतयेगु विकास जूगु दु। राज्यय् मध्य व नव पाषाण युगया साक्ष्य नं लूगु दु। हडप्पाय् लूगु लुं कर्नाटकया खानीं लिकाना हःगु, गुकिलिं इतिहासकारतयेत ३००० ई.पूया कर्नाटक व सिन्धु स्वनिगः लहनाया दथुइ स्वापू मालेत प्रेरित यात। तृतीय शताब्दी ई.पू स्वया न्ह्यः, अधिकांश कर्नाटक राज्य मौर्य वंशया सम्राट अशोकया अधीनय् लायेस्वया न्ह्यः नन्द वंशया अधीनय् लानाच्वन। सातवाहन वंशयात शासनयायेत प्यंगु शताब्दी दत, थ्व ईले इमिसं कर्नाटकया तःधंगु भूभागय् शासन यात। सातवाहनतयेगु शासनया पतननापं हे स्थानीय शासकतयेगु कदम्ब वंश व पश्चिम गंग वंशया उदय जुल। थ्व नापं थ्व क्षेत्रय् स्वतन्त्र राजनैतिक शक्तितयेगु अस्तित्त्व दयावल। कदम्ब वंशया पलिस्था मयूर शर्मां ३४५ ई. स यात व थःगु राजधानी बनवासीइ दयेकल; व पश्चिम गंग वंशया पलिस्था कोंगणिवर्मन माधवं ३५० ईस तालकाडय् राजधानीनाप यात।

 

हाल्मिदी शिलालेख व बनवसीय् लूगु छगु ५गु शताब्दीया ताम्र मुद्राकथं थ्व राज्य प्रशासनय् कन्नड भाषा छ्यलिगु न्हापांगु प्रामाणिक राज्य ख। थ्व राजवंशतयेगु उपरान्त शाही कन्नड साम्राज्य बादामी चालुक्य वंश, मान्यखेतया राष्ट्रकूट, व पश्चिम चालुक्य वंश वल गुकिलिं दक्खिनया तःधंगु भागय् शासन यात व राजधानीत वर्तमान कर्नाटकय् दयेकल। पश्चिमी चालुक्यतयेसं छगु आःजुचाःगु चालुक्य स्थापत्य शैली नं दयेकल। थ्व नापं इमिसं कन्नड साहित्यया नं विकास यात; थ्व लिपा १२गु शताब्दीइ होयसाल वंशया कला व साहित्य योगदानतयेगु आधार जुवन।

आधुनिक कर्नाटकया भागय् ९९०-१२१० ई. या दथुइ चोल वंशं शासन यात। अधिकरणया प्रक्रिया राजराज चोल १ (९८५-१०१४) नं न्ह्यथन व थ्व ज्या वय्कःया काय् राजेन्द्र चोल १ (१०१४-१०४४)या शासन तक्क जुयाच्वन। थ्व ज्या न्ह्यथं बिलय्राजराज चोल १नं आधुनिक मैसूरया भाग गंगापाडी, नोलंबपाडी व तडिगैपाडीइ शासन यात। वय्कः दोनूर तक्क थ्यनादिल व बनवसी सहित रायचूर दोआबया तःधंगु भाग व पश्चिमी चालुक्य राजधानी मान्यखेत तक्क थःगु अधीनय् लाकल। चालुक्य शासक जयसिंह राजेन्द्र चोल १नाप बुइ धुंका, तुंगभद्रा खुसि निगु राज्य दथुया सीमा तय जुल। राजाधिराज चोल १ (१०४२-१०५६)या शासनय् दन्नड, कुल्पाक, कोप्पम, काम्पिल्य दुर्ग, पुण्डूर, येतिगिरि व चालुक्य राजधानी कल्याणी नं थःगु अधीनय् लाकल। सन् १०५३स, राजेन्द्र चोल २ चालुक्यतयेत हताःय् बुका कोल्लापुरा थ्यन व कालंतरय् थःगु राजधानी गंगाकोंडचोलपुरम लिहां वने न्ह्यः अन छगु विजय स्मारक स्तम्भ नं दयेकल। सन् १०६६स पश्चिमी चालुक्य सोमेश्वरया सेना मेम्ह चोल शासक वीरराजेन्द्रनाप बुत। थ्व धुंका वय्कलं हे हानं पश्चिमी चालुक्य सेनायात कुदालसंगमय् बुकल व तुंगभद्रा खुसिया सिथय् छगु विजय स्मारकया स्थापना यात। सन् १०७५स कुलोत्तुंग चोल १नं कोलार जिल्लाया नांगिलीइ विक्रमादित्य ६यात बुका गंगवाडीइ थःगु अधिकार दय्कल। सन् १११६स गंगवाडीयात चोल साम्राज्यं विष्णुवर्धनया नेतृत्वय् होयसालातयेसं लाकाकाल।

 

प्रथम सहस्राब्दीया आरम्भय् हे होयसाल वंश क्षेत्रय् पुनरोद्भव जुल। थ्व ईले होयसाल साहित्य सेल्लात नापं, अनुपम कन्नड संगीत व होयसाल स्थापत्य शैलीया देगः आदि दयावल। होयसाल साम्राज्यं नं थःगु शासनया विस्तारया तहत आधुनिक आंध्र प्रदेश व तमिलनाडुया चिधंगु भागतयेत थःगु अधीनय् विलय याकल। १४गु शताब्दीया आरम्भय् हरिहर व बुक्का रायनं विजयनगर साम्राज्यया पलिस्था यात व वर्तमान बेल्लारी जिल्लाय् तुंगभद्रा खुसिया तट होसनपट्ट (लिपा विजयनगर)य् थःगु राजधानी दयेकल। थ्व साम्राज्यं मेगु निगु शताब्दीइ मुस्मां शासकतयेगु दक्षिण भारतय् विस्तार दिकातल।

 

सन् १५६५स समस्त दक्षिण भारत सहित कर्नाटकं छगु तःधंगु राजनैतिक हिउपा खन, गुकिलि विजयनगर साम्राज्य तालिकोटया हताःय् बुया इस्लामी सल्तनततयेगु अधीनय् लावन। बीदरया बहमनी सुल्तानया मृत्यु उपरान्त उदय जूगु बीजापुर सल्तनतं याकनं हे दक्खिनय् शासन यात व १७गु शताब्दीया अन्तय् मुगल साम्राज्यं बुइबिलय् तक्क दयाच्वन। बहमनी व बीजापुरया शासकतयेसं उर्दू व फारसी साहित्य तथा भारतीय पुनरोद्धार स्थापत्यकला (इण्डो-सैरेसिनिक)यात बढावा बिल। थ्व शैलीया मू दसु ख गोल गुम्बज पोर्चुगिज शासनद्वारा तःच्वगु कर कया, खाद्य आपूर्तिइ कमी व महामारीतयेगु कारणं १६गु शताब्दीइ कोंकणी हिन्दू मुख्यतः सैल्सेट, गोआं विस्थापित जुया]], कर्नाटकय् वल व १७गु तथा १८गु शताब्दीइ विशेषतः बारदेज, गोआं विस्थापित जुया मंगलोरियन कैथोलिक ईसाई दक्षिण कन्नडय् वया च्वन।

मू पौ: कर्नाटकया भूगोल

 

कर्नाटक राज्यय् स्वंगु मू मण्डल दु: तटीय क्षेत्र करावली, पहाडी क्षेत्र मालेनाडु गुकिलि पश्चिमी घाट ला, तथा स्वंगुगु बयालुसीमी क्षेत्र गन दक्खिन पठारया क्षेत्र दु। राज्यया अधिकांश क्षेत्र बयालुसीमीइ ला व थुकिया उत्तरी क्षेत्र भारतया दकले तःधंगु शुष्क क्षेत्र ख। कर्नाटकया दकले तःजागु थाय् चिकमंगलूर जिल्लाया मुल्लयनगिरि पर्वः ख। थनया समुद्र सतहं जाः 1,929 metres (6,329 ft) दु। कर्नाटकया महत्त्वपूर्ण खुसिइ कावेरी, तुंगभद्रा खुसि, कृष्णा खुसि, मलयप्रभा खुसि व शरावती खुसि ला।

बुंज्या हेतु योग्यता कथं थनया मृदातयेत खुगु प्रकारय् वर्गीकृत यायेछिं: ह्यांगु, लैटेरिटिक, हाकुगु, ऍल्युवियो-कोल्युविलय व तटीय फि दूगु चा। राज्यय् प्यंगु मू ऋतु दु। ज्यानुवरी व फेब्रुवरीइ चिकुला, व धुंका मार्च-मे तक्क ग्रीष्म, गुकियात पुलेधुंका जुनं सेप्टेम्बर तक्क वर्षा (मनसून) व अंततः अक्टोबरं दिसेम्बर पर्यन्त मनसूनोत्तर काल दइ। मौसम विज्ञानया आधारय् कर्नाटकयात स्वंगु क्षेत्रय् बायेछिं: तटीय, उत्तरी आन्तरिक व दक्षिणी आन्तरिक क्षेत्र। थुकिलि तटीय क्षेत्रय् दकले अप्व वा वइ, थ्व करिब 3,638.5 mm (143 in) प्रतिवर्ष दइ, थ्व राज्यया वार्षिक औसत 1,139 mm (45 in)स्वया सिक्क अप्व ख। शिमोगा जिल्लाय् अगुम्बे भारतया निक्वःगु सर्वाधिक वार्षिक औसत वर्षा जुइगु थाय् ख। थनया सर्वाधिक अंकित तापमान ४५.६ ° से. (११४ °फ.) रायचूरय् तथा न्यूनतम तापमान 2.8 °C (37 °F) बीदरय् खंगु दु।

कर्नाटकया लगभग 38,724 km² (14,951 sq mi) (राज्यया भौगोलिक क्षेत्रया २०%) जंगलं भुनातःगु दु। थ्व जंगल संरक्षित, सुरक्षित, खुला, ग्रामीण व निजी वनय् वर्गीकृत यायेछिं। थनया वनाच्छादित क्षेत्र भारतया औसत वनीय क्षेत्र २३%स्वया भतिचा म्हो दु, तर राष्ट्रीय वन नीतिद्वारा निर्धारित ३३% स्वया धाःसा सिक्क हे कम दु।

मू पौ: कर्नाटकया जिल्ला

 

कर्नाटक राज्यय् ३० जिल्ला दु —बागलकोट, बंगलुरु ग्रामीण, बंगलुरु नगर, बेलगाम, बेल्लारी, बीदर, बीजापुर, चामराजनगर, चिकबल्लपुर, चिकमंगलूर, चित्रदुर्ग, दक्षिण कन्नड, दावणगिरि, धारवाड, गडग, गुलबर्गा, हसन, हवेरी, कोडगु, कोलार, कोप्पल, मांड्या, मैसूर, रायचूर, रामनगर, शिमोगा, तुमकुर, उडुपी, उत्तर कन्नड एवं यादगीर। दक्वं जिल्लाया प्रशासन छम्ह जिल्ल़ाधीश वा जिलायुक्तया अधीनय् जुइ। जिल्ला हानं उप-क्षेत्रय् बायातःगु दु, गुकिया प्रशासन उपजिल्लाधीशया अधीनय् जुइ। उप-जिल्लातयेत ब्लक व पंचायत तथा नगरपालिकाद्वारा स्वयेगु जुइ।

सन् २००१या जनगणनाया तथ्यांकया जनसंख्यानुसार कर्नाटकया नगरतयेगु धलखय् सर्वोच्च खुगु नगरय् बंगलुरु, हुबली-धारवाड, मैसूर, गुलबर्गा, बेलगाम व मंगलुरु ला। १० लखः स्वया अप्व जनसंख्या दूगु महानगर बंगलुरु जक्क दु। बंगलुरु नगर, बेलगाम व गुलबर्गा सर्वाधिक जनसंख्या दुगु जिल्ला ख। थ्व दक्व जिल्लाय् ३० लखः स्वया अप्व जनसंख्या दु। गडग, चामराजनगर व कोडगु जिल्लाया जनसंख्या १० लखः स्वया म्हो दु।

कर्नाटकया जिल्ला थ्व कथं दु-

• बेंगलूरु विभाग
  • बेंगलूरु जिल्ला (६५,२३,११०, ३४.८०%),(क्षेत्रफल:२१९० वर्ग किमि)
  • बेंगलूरु ग्रामांतर जिल्ला (१८,७७,४१६, १२.२१%),(क्षेत्रफल:५०१५ वर्ग किमि)
  • चित्रदुर्ग जिल्ला (१५,१०,२२७, १५.०५%),(क्षेत्रफल:८३८८ वर्ग किमि)
  • दावणगेरे जिल्ला (१७,८९,६९३, १४.७८%),(क्षेत्रफल:६०१८ च्.किमि)
  • कोलार जिल्ला (२५,२३,४०६, १३.८३%),(क्षेत्रफल:८२२३ वर्ग किमि)
  • शिवमोग्ग जिल्ला (१६,३९,५९५, १२.९०%),(क्षेत्रफल:८४६५ वर्ग किमि)
  • तुमकूरु जिल्ला (२५,७९,५१६, ११.८७%),(क्षेत्रफल:१०५९८ वर्ग किमि)
  • चिक्कबल्लापुर जिल्ला
  • रामनगर जिल्ला

• बेलगावि विभाग
  • बागलकोटे जिल्ला (१६,५२,२३२, १८.८४%),(क्षेत्रफल:६५९४ वर्ग किमि)
  • बेलगावि जिल्ला (४२,०७,२६४, १७.४०%),(क्षेत्रफल:१३४१५ वर्ग किमि)
  • बिजापुर जिल्ला (१८,०८,८६३, १७.६३%),(क्षेत्रफल:१०४७५ वर्ग किमि)
  • धारवाड जिल्ला (१६,०३,७९४, १६.६५%),(क्षेत्रफल:४२३० वर्ग किमि)
  • गदग जिल्ला (९,७१,९५५ १३.१४%),(क्षेत्रफल:४६५७ वर्ग किमि)
  • हावेरि जिल्ला (१४,३७,८६०, १३.२९%),(क्षेत्रफल:४८५१ वर्ग किमि)
  • उत्तर कन्नड जिल्ला (१३,५३,२९९, १०.९०%),(क्षेत्रफल:१०२९१ वर्ग किमि)

• गुल्बर्ग विभाग
  • बल्लारि जिल्ला (२०,२५,२४२, २२.३०%),(क्षेत्रफल:८४१९ वर्ग किमि)
  • बीदर जिल्ला (१५,०१,३७४, १९.५६%),(क्षेत्रफल:५४४८ वर्ग किमि)
  • गुल्बर्ग जिल्ला (३१,२४,८५८, २१.०२%),(क्षेत्रफल:१६२२४ वर्ग किमि)
  • कोप्पल जिल्ला (११,९३,४९६, २४.५७%),(क्षेत्रफल:८४५८ वर्ग किमि)
  • रायचूर जिल्ला (१६,४८,२१२, २१.९३%),(क्षेत्रफल:५५५९ वर्ग किमि)

• मैसूर विभाग
  • चामराजनगर जिल्ला (९,६४,२७५, ९.१६%),(क्षेत्रफल:५६८५ वर्ग किमि)
  • चिक्कमगलूर जिल्ला (११,३९,१०४, ११.९८%),(क्षेत्रफल:७२०१ वर्ग किमि)
  • दक्षिण कन्नड जिल्ला (१८,९६,४०३, १४.५१%),(क्षेत्रफल:४८४३ वर्ग किमि)
  • हासन जिल्ला (१७,२१,३१९, ९.६६%),(क्षेत्रफल:६८१४ वर्ग किमि)
  • कोडगु जिल्ला (५,४५,३२२, ११.६४%),(क्षेत्रफल:४१०२ वर्ग किमि)
  • मंड्य जिल्ला (१७,६१,७१८, ७.१४%),(क्षेत्रफल:४९६१ वर्ग किमि)
  • मैसूर जिल्ला (२६,२४,९११, १५.०४%),(क्षेत्रफल:६२६९ वर्ग किमि)
  • उडुपि जिल्ला (११,०९,४९४, ६.८८%),(क्षेत्रफल:३५९८ वर्ग किमि)

कर्नाटकया मू नगर क्षेत्रय् वेंकटपुरा, विराजपेट, वादी एसिसि, यादगिर, येलहनका, येलन्दुर, येल्बार्गा, येल्लपुर, येनगुड्डे, आदित्यपट्नम, अद्यार, अफ्जलपुर, आलन्द, अल्नभर, अम्बिकानगर, आनॆकल, अंकोल, अनिगेरी, अर्कालगर, अर्सिकेरी, अथ्नी, औरद, बादामी, बागलकोट, बागेपल्ली, बैल होंगल, बजल, बज्पे, बंगारर्य, बांकापुरा, बानुर, बन्त्वाल, बसभकल्याण, बसभना बागेभदी, बेलगांव, बेलगावं क्यान्टोन्मेन्ट, बेल्लारी, बेल्तांगढी, बेलुर, बेल्भाता, भद्रवति, भल्की, भत्काल, भीमरयनगुडी, भोगाडी, बीदर, बिजापुर, बिल्जी, बिरुर, बम्मानाहल्ली, बोल्लासन्द्रा, ब्याद्जी, व्यातरयानपुरा, चल्लकेरे, चामराजनगर, चन्नागिरि, चन्नपटना, चन्नरयपत्तना, चिक बल्लपुर, चिकमगलुर, चिकनायकन्हल्ली, चिकोडी, चिन्चोली, चिन्तामणि, चितापुर, चित्गोप्पा, चित्रदुर्ग, दंदेली, दर्गाजोगीहल्ली, दसरहल्ली, देवनगरी, देवादुर्गा, देवन्हल्ली, दोद् बल्लपुर, दोनिमलइ टाउनशिप, गदग, गजेन्द्रगढ, गंगावती, गौरीबिदानुर, गोकक, गोकक फल्स, गोनिकोप्प्ल, गोट्टिकेरे, गुब्बी, गुदिबन्द, गुलबर्गा, गुलेदगुड्डा, गंदलपेट, गुर्मत्कल, हलियाल, हांगल, हरिहर, हर्पनहल्ली, हस्सन, हट्टी, हट्टी गोल्ड माइन्स, हावेरी, हेब्बागोडी, हेब्बालु, हेग्गादादेवनाकोटे, हेरोहल्ली, हिन्दल्गी, हिरेकेरूर, हिरियुर, होलालकेरे, होलेनारसिपुर, होम्नाबाद, होन्नावर, होन्नाली, हूभिना हादागल्ली, होसानागारा, होस्दुर्गा, होस्कोटे, होस्पेट, हुब्ली-धारवाद, हुकेरी, हुनासरमरनहल्ली, हुङुन्ड, हुन्सुर, इल्काल, इन्दी, जगलुर, जम्खण्डी, जेवार्गी, जोग फल्स, कदुर, कल्घाटगी, कमलपुरम, कम्प्ली, कनकपुरा, कन्ग्रेली (बीके), कन्ग्रेली (के एच), कन्नुर २, कर्काल, कारवार, केन्गेरी, केरुर, खानापुर, कोदिगेनाहल्ली, कोदियाल, कोलार, कोल्लेगल, कोनानाकुन्ते, कोन्नुर, कोप्पा, कोप्पल, कोरातागेरी, कोतेकारा, कोथनल्लुर, कोट्टुरु, कृष्णराजनगर, कृष्णराजपुरा, कृष्णराजसगर, कृष्णराजपेट, कुद्ची, कुद्लिगी, कुद्रेमुख, कुम्ता, कुन्दपुरा, कुन्दगोल, कुनिगाल, कुर्गुन्टा, कुशलनगर, कुश्तागी, लक्ष्मेश्वर, लिङसुगुर, लोन्दा, मद्दुर, मधुगिरी, मडिकेरी, मगदी, महादेवपुरा, महालिंगपुर, मलवल्ली, मल्लार, मलुर, मंड्या, मंगलूर, मान्वी, मोलकाल्मुरु, मुदल्गी, मुद्बिद्री, मुद्देबिहाल, मिद्गल, मुधोल, मुदिगेरी, मुदुशेद्दी, मुल्बगल, मुल्गुंड, मुल्की, मुलुर, मुन्दर्गी, मुन्द्गोद, मुनिराबाद प्रोजेक्ट एरिया, मुन्नुर, मैसूर, नगमंगल, नञ्जनगूडु, नरसिंहराजपुरा, नरेगाल, नर्गुंद, नवलगुण्ड, नेल्मंगला, निपानी आदि ला।

सन् २००१या भारतीय जनगणना अनुसार, कर्नाटकया कुल जनसंख्या ५२,८५०,५६२ दु, गुकिलि २६,८९८,९१८ (५०.८९%) मिजं व २५,९५१,६४४ मिसा (४३.११%) दु। अर्थात् प्रत्येक १००० मिजंया अनुपातय् ९६४ मिसा दु। थ्व कथं, सन् १९९१या जनसंख्याय् १७.२५% वृद्धि जूगु दु। राज्यया जनघनत्व २७५.६ प्रति वर्ग कि.मि दु व ३३.९८% मनु शहरी क्षेत्रय् च्वनि। थनया साक्षरता दर ६६.६% दु, गुकिलि ७६.१% मिजं व ५६.९% मिसा साक्षर दु। थनया कुल जनसंख्याया ८३% हिन्दू व ११% मुस्मां, ४% ईसाई, ०.७८% जैन, ०.७३% बौद्ध व ल्यं मनु मेमेगु धर्मावलम्बी दु।

कर्नाटकया आधिकारिक भाषा कन्नड ख व स्थानीय भाषाया रूपय् ६४.७५% मनुतयेसं थ्व भाय् ल्हाइ। सन् १९९१या अनुसार मेमेगु भाषा अल्पसंख्यकय् उर्दु (९.७२%), तेलुगु (८.३४%), तमिल (५.४६%), मराठी (३.९५%), टुलु (३.३८%, हिन्दी (१.८७%), कोंकणी (१.७८%), मलयालम (१.६९%) व कोडव तक्क भाषी ०.२५% दु। राज्यया जन्म दर २.२% व मृत्यु दर ०.७२% दु। थ्व नापं शिशु मृत्यु दर ५.५% व मातृ मृत्यु दर ०.१९५% दु। कुल प्रजनन दर २.२ दु।

उसाँय् व वासःया ख्यलय् (सुपर स्पेशियलिटी हैल्थ केयर ) कर्नाटकया निजी क्षेत्रया कम्पनित भारतय् दकले बांलागुलि ला। कर्नाटकय् उत्तम जन स्वास्थ्य सेवा दु, गुकिया तथ्यांक व स्थिति भारतया मेमेगु अधिकांश राज्यतयेगु तुलनाय् सिक्क बांला। थ्व जुसां राज्यया छुं सिक्क ल्युने लाःगु थासय् प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा नं मदु। प्रशासनिक उद्देश्य हेतु, कर्नाटकयात प्यंगु रेभेन्यु मण्डल, ४९ उप-मण्डल, २९ जिल्ला, १७५ तालुका व ७४५ होब्ली/रेवेन्यु वृत्तय् बायातःगु दु। दक्वं जिल्ला प्रशासनया अध्यक्ष जिल्ला उपायुक्त जुइ, सु भारतीय प्रशासनिक सेवा (आई.ए.एस)नं वइ, व वय्कःया अधीन कर्नाटक राज्य सेवातयेगु यक्व अधिकारीगण दइ। राज्यया न्याय व कानून व्यवस्थाया उत्तरदायित्व पुलिस उपायुक्तय् दइ। व भारतीय पुलिस सेवाया अधिकारी जुइ, गुकिया अधीनय् कर्नाटक राज्य पुलिस सेवाया अधिकारीगण कार्यरत जुइ। भारतीय वन सेवानं वन उपसंरक्षक अधिकारी तैनात याइ व वय्कलं राज्य वन विभागया अध्यक्षता याइ। जिल्लतयेगु सर्वांगीण विकास, प्रत्येक जिल्लाया विकास विभाग थें न्याःगु ज्या लोक सेवा विभाग, स्वास्थ्य, शिक्षा, कृषि, पशु-पालन, आदि विभागं स्वइ। राज्यया न्यायपालिका बंगलुरुइ स्थित कर्नाटक उच्च न्यायालय (अट्टार कचेरी ) व प्रत्येक जिल्लाय् जिल्ला व सत्र न्यायालय तथा तालुक स्तरया क्वय्या न्यायालयद्वारा संचालन जुइ।

मू पौ: कर्नाटक सरकार

 

कर्नाटक राज्यय् भारतया मेमेगु राज्यय् थें हे लोकतांत्रिक प्रक्रियाद्वारा निर्वाचित छगु द्विसदनीय संसदीय सरकार दु। थनया निगु सदन विधान सभा व विधान परिषद ख। विधान सभाय् २४ सदस्य दु गुकियात न्या दँया अवधि हेतु निर्वाचित याइ। विधान परिषद छगु ७५ सदस्यीय स्थायी संस्था ख व थुकिया एक-तिहाई सदस्य (२५) प्रत्येक २ दँय् सेवानिवृत्त जुइ।

कर्नाटक सरकारया अध्यक्षता विधान सभा निर्वाचनय् त्याना शासनय् वःगु पार्टीया सदस्यद्वारा निर्वाचित मुख्य मन्त्रीं याइ। मुख्य मन्त्रीं थःगु मन्त्रीमण्डल सहित तय याःगु विधायी एजेंडाया पालन थःगु अधिकांश कार्यकारी शक्ति छ्यला यायेफु। राज्यया संवैधानिक व औपचारिक अध्यक्षयात राज्यपाल धाइ। राज्यपालयात ५ दँया अवधि हेतु केन्द्र सरकारया परामर्शं भारतया राष्ट्रपतिद्वारा नियुक्त याइ। कर्नाटक राज्यया जनतां आम चुनावतयेगु माध्यमं २८ सदस्य लोक सभा हेतु नं ल्ययि। विधान परिषदया सदस्य भारतया संसदया उच्च सदन, राज्य सभा हेतु १२ सदस्य ल्यया छ्वइ।

प्रशासनिक सुविधाया निंतिं कर्नाटक राज्ययात् प्यंगु राजस्व विभाग, ४९ उप-मण्डल, २९ जिल्ला, १७५ तालुक तथा ७४५ राजस्व वृत्तय् बायातःगु दु। दक्वं जिल्लाया प्रशासनया अध्यक्ष अनया उपायुक्त (डिपुटी कमिश्नर) जुइ। उपायुक्त छम्ह भारतीय प्रशासनिक सेवाया अधिकारी जुइ व् वय्‌कःया ग्वहालिया निंतिं राज्य सरकारया यक्व उच्चाधिकारी दइ। भारतीय पुलिस सेवां छम्ह अधिकारी राज्यय् उपायुक्त पदय् दयाच्वनि। वय्कःया अधीनय् राज्य पुलिस सेवाया यक्व उच्चाधिकारी दयाच्वनि। पुलिस उपायुक्त जिल्लाय् न्याय व प्रशासन संबंधी ज्याया निंतिं उत्तरदायी जुइ। भारतीय वन सेवां छम्ह अधिकारी वन उपसंक्षक अधिकारी (डिप्टी कन्ज़र्वेटर ऑफ फ़ॉरेस्ट्स)या पदय् तैनात जुइ। वय्‌कः जिल्लाय् गुं व पादप संबंधी मामलाया उत्तरदायी जुइ। दक्वं विभागया विकास अनुभागया जिल्ला अधिकारी राज्यय् थी-थी प्रकारया प्रगति निरिक्षण याइ, दसु राज्य लोक सेवा विभाग, स्वास्थ्य, शिक्षा, कृषि, पशुपालन आदि।

राज्यया न्यायपालिकाया सर्वोच्च थाय् कर्नाटक उच्च न्यायालय ख, गुकियात स्थानीय मनुतय्सं "अट्टार कचेरी" धाइ। थ्व राजधानी बंगलुरुय् दु। थुकिया अधीन जिल्ला व सत्र न्यायालय दक्वं जिल्लाय् तथा निम्न स्तरीय न्यायालय ताल्लुकय् कार्यरत जुइ। कर्नाटक राजया आधिकारिक चिंइ गंद बेरुंड दथुइ दयेकातःगु दु। थुकिया च्वय् घेरेजूगु ४म्ह सिंह प्यखेंर स्वयाच्वंगु दु। थुकियात सारनाथया अशोक स्तम्भं काःगु ख। थ्व चिंइ निगु शरभ दु, गुकिया किसिया छ्यं व सिंहया म्ह दु। कर्नाटकया राजनीतिइ मुख्यतः स्वंगु राजनैतिक पार्टी: भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस, भारतीय जनता पार्टी व जनता दलया हे वर्चस्व दयाच्वंगु दु। कर्नाटकया राजनीतिज्ञतयेसं भारतया संघीय सरकारय् प्रधानमन्त्री व उपराष्ट्रपति थेंन्याःगु उच्च पद नं काःगु दु। वर्तमान संयुक्त प्रगतिशील गठबंधन (यू.पी.ए सरकारय् नं स्वम्ह क्याबिनेट स्तरीय मन्त्री कर्नाटकं दु। थुकिलि उल्लेखनीय पूर्व मुख्यमन्त्री व वर्तमान भारतया क़ानून व न्याय मंत्रालयया वीरप्पा मोइली ख। राज्यया कासरगोड व शोलापुर जिल्लाय् व महाराष्ट्रया बेलगामय् दावाया विवाद राज्यतय्गु पुनर्संगठन कालं निसें दया वइच्वंगुदु।

कर्नाटक राज्यया वर्ष २००७-०८या सकल राज्य घरेलु उत्पाद लगभग   २१५.२८२ द्व कोटी ($ ५१.२५ बिलियन) दु। २००७-०८स थनया सकल घरेलु उत्पादय् ७% वृद्धी जूगु दु। भारतया राष्ट्रीय सकल घरेलु उत्पादय् वर्ष २००४-०५स थ्व राज्यया योगदान ५.२% दत। कर्नाटकय् लिपांगु छुं दशकय् जीडीपी व प्रति व्यक्ति जीडीपीया पदय् तीव्रतम विकासशील राज्यय् लानाच्वंगु दु। थ्व राज्य ५६.२% जीडीपी व ४३.९% प्रति व्यक्ति जीडीपीनापं भारतीय राज्यय् खुगु थासय् ला। सेप्टेम्बर, २००६ तक्क थुकियात वित्तीय वर्ष २००६-०७या निंतिं ७८.०९७ बिलियन ($ १.७२५५ बिलियन)या विदेशी निवेश दत, गुकि राज्य भारतया मेमेगु अन्य राज्यय् स्वंगु थासय् ला। वर्ष २००४या अन्त तक्क, राज्यय् अनुद्योग दर (बेरोजगार दर) ४.९४% दयाच्वन, थ्व भारतीय राष्ट्रीय अनुद्योग दर ५.९९% स्वया म्हो जु। वित्तीय वर्ष २००६-०७स राज्यया मुद्रा स्फीति दर ४.४% दयाच्वन, थ्व राष्ट्रीय दर ४.७% स्वया भतिचा कम जु। वर्ष २००४-०५स राज्यया अनुमानित गरीबी अनुपात १७% ख, थ्व राष्ट्रीय अनुपात २७.५% स्वया सिक्क म्हो ख।

कर्नाटकया करिब ५६% जनसंख्या बुंज्या व स्वापू दूगु गतिविधिइ संलग्न दु। राज्यया कुल भूमिया ६४.६%, वा १.२३१ कोटी हेक्टेयर भूमि बुंज्याय् छ्यलातःगु दु। थनया कुल पिनातःगु क्षेत्रया २६.५% जक्क सिंचित क्षेत्र ख। अतः, थनया आपालं बुंज्या दक्षिण-पश्चिम मनसूनय् निर्भर दु। थन भारतया सार्वजनिक क्षेत्रया थीथी तःधंगु उद्योग स्थापित यानातःगु दु, दसु हिन्दुस्तान एयरोनॉटिक्स लिमिटेड, नेशनल एरोस्पेस लैबोरेटरीज़, भारत हैवी एलेक्ट्रिकल्स लिमिटेड, इंडियन टेलीफोन इंडस्ट्रीज़, भारत अर्थ मूवर्स लिमिटेड व हिन्दुस्तान मशीन टूल्स आदि जो बंगलुरुइ ला। थन भारतया यक्व मू विज्ञान व प्रौद्योगिकी अनुसंधान केन्द्र नं दु, दसु भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन, केन्द्रीय विद्युत अनुसंधान संस्थान, भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड व केन्द्रीय खाद्य प्रौद्योगिकी अनुसंधान संस्थान। मैंगलोर रिफाइनरी एंड पेट्रोकैमिकल्स लिमिटेड, मंगलोरय् स्थित छगु चिकं शोधन केन्द्र ख।

१९८०या दशकं निसें कर्नाटकं (विशेषकर बंगलुरु) सूचना प्रौद्योगिकीया क्षेत्रय् विशेष प्रगति याःगु दु। वर्ष २००७या तथ्यांक अनुसार कर्नाटकय् लगभग २००० आई.टी फर्म संचालित दु। थुकिया यक्व मुख्यालय नं राज्यय् हे ला, गुकिलि निगु दकले तःधंगु आई.टी कम्पन्तीत इन्फोसिस व विप्रो ख। थ्व संस्थातयेगु निर्यात रु. ५०,००० कोटी (१२.५ बिलियन) स्वया अप्व थ्यं, थ्व भारतया कुल सूचना प्रौद्योगिकी निर्यातया ३८% ख। देवनहल्लीया पिनेपाखेया नंदी हिल क्षेत्रय् ५० वर्ग कि.मि भाग, वइगु २२ बिलियनया ब्याल आईटी निवेश क्षेत्रया स्थली ख। थ्व कर्नाटकया मूल संरचना इतिहासया आतक्कया दकले तःधंगु परियोजना ख। थ्व सकल कारणं याना हे बंगलौरयात भारतया सिलिकॉन भ्याली धाइगु या।

 

भारतय् कर्नाटक जैवप्रौद्योगिकीया ख्यलय् नं न्ह्यने ला। थ्व भारतया दकले तःधंगु जैव आधारित उद्योग पुचःया केन्द्र नं ख। भारत देय्या ३२० जैवप्रौद्योगिकी संस्था व कम्पनीइ १५८ थन ला। थ्व राज्यं भारतया कुल स्वां-उद्योगया ७५% योगदान ब्यु। स्वां उद्योग याकनं थाहां वयाच्वंगु उद्योग ख, गुकिलि हलिं दुछि सजावटी स्वांमा व स्वां आपूर्ति याइ।

भारतया अग्रणी बैंकय् न्हेगु बैंकत, केनरा बैंक, सिंडिकेट बैंक, कार्पोरेशन बैंक, विजया बैंक, कर्नाटक बैंक, वैश्य बैंक व स्टेट बैंक ऑफ मैसूरया उद्गम थ्व हे राज्यं जूगु ख। राज्यया तटीय जिल्ला उडुपी व दक्षिण कन्नडय् प्रति ५०० व्यक्ति छगु बैंक शाखा दु। थ्व भारतया सर्वश्रेष्ठ बैंक वितरण ख। मार्च २००२ अनुसार, कर्नाटक राज्यय् थीथी बैंकतयेगु ४७६७ शाखा दु, गुकिलि प्रत्येक शाखा औसत ११,००० व्यक्तियात सेवा यानाच्वनि। थ्व ल्या राष्ट्रीय औसत १६,०००स्वया सिक्क म्हो जु।

भारतया ३५०० कोटीया रेशम उद्योगया अधिकांश भाग कर्नाटक राज्यय् आधारित दु, विशेषकर उत्तरी बंगलौर क्षेत्र दसु मुद्दनहल्ली, कनिवेनारायणपुरा व दोड्डबल्लपुर, गन नगरया ७० कोटी रेशम उद्योगया अंश स्थित दु। थनया बंगलौर सिल्क व मैसूर सिल्क सिक्क नांजा।

 

कर्नाटकय् वायु यातायात भारतया मेमेगु भाग थें हे अप्वया वइच्वंगु दु तर भारतया मेमेगु भाग स्वया विकशित दु। कर्नाटक राज्यय् बंगलुरु, मंगलौर, हुबली, बेलगाम, हम्पी व बेल्लारी विमानक्षेत्रय् विमानस्थल दु, गुकिलि बंगलुरु व मंगलौर अंतर्राष्ट्रीय विमानस्थल ख। मैसूर, गुलबर्गा, बीजापुर, हस्सन व शिमोगाय् नं २००७नं प्रचालन छुं हद तक्क न्ह्यथंगु दु। थन चालू मू वायुसेवाय् किंगफिशर एयरलाइंस व एयर डेक्कन ला, थ्व बंगलुरुइ आधारित जु।

कर्नाटकया रेल यातायात जाल लगभग 3,089 kilometres (1,919 mi) हाकः दु। २००३स हुबलीइ मुख्यालय सहित दक्षिण पश्चिमी रेलवेया पलिस्था स्वया न्ह्यः राज्य दक्षिणी व पश्चिमी रेलवे मण्डलय् लानाच्वन। आ राज्यया यक्व भाग दक्षिण पश्चिमी मंडलय् ला, व ल्यंगु भाग दक्षिण रेलवे मंडलय् ला। तटीय कर्नाटकया भाग कोंकण रेलवे नेटवर्कया अन्तर्गत ला, गुकियात भारतय् थ्व शताब्दीया दकले तःधंगु रेलवे परियोजनाया रूपय् कायेगु या। बंगलुरु अन्तर्राज्यीय नगरं रेल यातायातद्वारा बांलाक्क स्वानाच्वंगु दु। राज्यया मेमेगु नगर अपेक्षाकृत म्हो जक्क स्वा।

कर्नाटकय् ११ जहाजपत्तन दु, गुकिलि मंगलौर पोर्ट दकले न्हुगु ख, थ्व मेगु झिगु स्वया अपेक्षाकृत तःधं व आधुनिक जु। मंगलौरया न्हुगु पत्तन भारतया गुंगु मू पत्तनया रूपय् मे ४, सन् १९७४ खुनु भारतयात ब्युगु ख। थ्व पत्तनय् वित्तीय वर्ष २००६-०७स ३ कोटी २०.४ लखः टनया निर्यात व १४१.२ लखः टनया आयात व्यापार जूगु दु। थ्व आर्थिक वर्षय् थन कुल १०१५ जलपोततयेगु आवतजावत जुल, गुकिलि १८ क्यूज़ पोत ख। राज्यय् अन्तर्राज्यीय जलमार्ग उल्लेखनीय स्तरं विकसित मजुनि।

कर्नाटकया राष्ट्रीय व राज्य राजमार्गतयेगु कुल हाकः क्रमशः 3,973 kilometres (2,469 mi) व 9,829 kilometres (6,107 mi) दु। कर्नाटक राज्य सडक परिवहन निगम (के.एस.आर.टी.सी) राज्यया सरकारी यातायात व परिवहन निगम ख, गुकिं न्हिछिइ करिब २२ लखः यात्रितयेत परिवहन याकी। निगमय् २५,००० कर्मचारी सेवारत दु। १९९०या दशकया अन्तय् निगमयात स्वंगु निगमय् बाया, बंगलौर मेट्रोपॉलिटन ट्रांस्पोर्ट कार्पोरेशन, नॉर्थ-वेस्ट कर्नाटक ट्रांस्पोर्ट कार्पोरेशन व नॉर्थ-ईस्ट कर्नाटक ट्रांस्पोर्ट कार्पोरेशन दयेकल। थिमिगु मुख्यालय क्रमशः बंगलौर, हुबली व गुलबर्गाय् ला।

 

कर्नाटक राज्यय् थीथी भाय्, धार्मिक जाति-प्रजातित च्वंगु दु। इमिगु ताःहाकःगु इतिहासं राज्यया सांस्कृतिक धरोहरय् अमूल्य योगदान ब्युगु दु। कन्नडिगात नापं थन तुलुव, कोडव व कोंकणी जातित नं च्वनाच्वंगु दु। थन यक्व अल्पसंख्यक दसु तिब्बती बौद्ध व अनेक जनजातित दसु सोलिग, येरवा, टोडा व सिद्धि समुदाय दु, थिपिंसं राज्यय् थीथी रंग ब्यु। कर्नाटकया परम्परागत लोक कलाय् संगीत, प्याखं, नाटक, घुमक्कड बाखं आदि ला। मालनाड व तटीय क्षेत्रया यक्षगण, शास्त्रीय नृत्य-नाटिकात राज्यया मू रंगमंच शैलीइ छगु ख। थनया रंगमंच परम्पराय् अनेक सक्रिय संगठन दसु निनासम, रंगशंकर, रंगायन व प्रभात कलाविदरु आदिया प्रयासं म्वानाच्वंगु दु। थ्व संगठनतयेगु आधारशिला थनया गुब्बी वीरन्ना, टी फी कैलाशम, बी वी करंथ, के वी सुबन्ना, प्रसन्ना व यक्व मेमेपिंसं तःगु ख। वीरागेस, कमसेल, कोलाट व डोलुकुनिता थनया प्रचलित प्याखं शैली ख। मैसूर शैलीया भरतनाट्य थन जत्ती तयम्मा थें न्याःगु पारंगततयेगु प्रयासं थौं सुथांलाःगु दु व थ्व कारणं हे कर्नाटक, विशेषकर बंगलौर भरतनाट्यया निंतिं प्रधान केन्द्रय् छगु जूगु दु।

कर्नाटकया भारतीय शास्त्रीय संगीतय् विशिष्ट स्थान दु, थन संगीतया कर्नाटक (कार्नेटिक ) व हिन्दुस्तानी शैलीया विशेष थाय् दु। राज्यय् निगु हे शैलीया पारंगत कलाकार दु। कर्नाटक संगीतय् कर्नाटक नां कर्नाटक राज्य विशेषया मजुसें दक्षिण भारतीय शास्त्रीय संगीतया नां ख।१६गु शताब्दीया हरिदास आन्दोलनं कर्नाटक संगीतया विकासय् अभिन्न योगदान बिल। सम्मानित हरिदासय् छम्ह, पुरंदर दासयात कर्नाटक संगीतया अजाःया उपाधि बियातःगु दु। थ्व राज्यया संगीतय् प्रसिद्ध कलाकार यक्व दु, दसु गंगूबाई हंगल, मल्लिकार्जुन मंसूर, भीमसेन जोशी, बसवराज राजगुरु, सवाई गंधर्व व यक्व मेमेपिं थनं हे ख व थुपिंइ यक्व संगीतकारतयेसं कालिदास सम्मान, पद्म भूषण व पद्म विभूषण थें न्याःगु भारत सरकारया सिरपां सम्मानित जूगु दु।

 

कर्नाटक संगीतय् आधारित छगु मेगु शास्त्रीय संगीत शैली ख, गुकिया प्रचलन कर्नाटक राज्यय् दु। कन्नड भगवती शैली आधुनिक कविगणतयेगु भावात्मक रसं प्रेरित नांजाःगु संगीत शैली ख। मैसूर चित्रकला शैलीं यक्व बांलापिं किपामि पिकाःगु दु, गुकिलि सुंदरैया, तंजावुर कोंडव्य, बी.वेंकटप्पा व केशवैय्या ला। राजा रवि वर्माजुं दयेकादिगु धार्मिक किपा भारतय् व हिन्दू जगतय् पूजा अर्चनाया निंतिं छ्यलिगु या। मैसूर चित्रकला स्यनेत चित्रकला परिषत नांया संगठन थन विशेष रूपं कार्यरत दु।

कर्नाटकय् मिसातयेगु परम्परागत वसः पर्सि ख। कोडगुया मिसातयेसं छगु विशेष प्रकारया पर्सि सीनिगु या, थ्व कर्नाटकया मेगु थाय्या स्वया भतिचा पा। राज्यया मिजंतयेगु परम्परागत वसः धोती ख, गुकियात थन पाँचे धाइगु या। शहरी क्षेत्रय् मनुतयेसं आपालं कमीज-प्यान्ट व सलवार-कमीज फीगु या। राज्यया दक्षिणी क्षेत्रय् विशेष शैलीया पगडी पुइगु या, गुकियात मैसूरी पेटा धाइ, व उत्तरी क्षेत्रय् राजस्थानी शैलीया पगडी पुइगु या, गुकियात पगड़ी वा पटगा धाइ।

जा (कन्नड: ಅಕ್ಕಿ) व रागी राज्यया मू नसा ख, व जोलड रोट्टी, सोरघम उत्तरी कर्नाटकया मू नसा ख। थ्व नापं तटीय क्षेत्रय् व कोडगुतयेगु थःगु विशिष्ट खाद्य शैली दु। बिसे बेले बात, जोलड रोट्टी, रागी वाडा, उपमा, मसाला दोसा व मद्दूर वाडा कर्नाटकया छुं नांजाःगु नसा ख। मरीइ मैसूर पाक, बेलगावी कुंड, गोकक करदंतु व धारवाड पेडा नांजा। थनया मेमेगु नसाय् चिरोटी, मसाला दोसा, रोटी, भरवां कोलोकेशिया साग, धारवाड़ पेड़ा, गोकाक, सारु, मज्जिगे हुली, केम्पन्ना, सज्जिगे, बजील, सांभर, येन्ने, पैडी करी, सोप्पू पाल्या, उस्ली, झोल्का, पंडी करी, कोली करी, बेम्ब्ला करी, तालिपट्टू, मैसूर पाक, ओबट्टू, कर्दंतु, शैविगे पायस, कूटु, रागी मन्नी, जोडा मुद्दे आदि ला।

 

आदि शंकराचार्यं शृंगेरीयात भारत पर्यन्त प्यंगु पीठय् दक्षिण पीठ हेतु ल्ययातःगु दु। विशिष्ट अद्वैतया अग्रणी व्याख्याता रामानुजाचार्यनं मेलकोटय् यक्व दं व्यतीत याःगु दु। वय्कलं कर्नाटकय् १०९८स वया थन ११२२ तक्क च्वनादिल। वय्कलं थःगु न्हापांगु वास तोंडानूरय् यात व हानं मेलकोट थ्यनादिल, गन वय्कलं चेल्लुवनारायण देगः व छगु सुव्यवस्थित मठया पलिस्था यानादिल। थुपिंत होयसाल वंशया जुजु विष्णुवर्धनया संरक्षण दत। १२गु शताब्दीइ जातिवाद व अन्य सामाजिक कुप्रथातयेगु विरोध स्वरूप उत्तरी कर्नाटकय् वीरशैवधर्मया उदय जुल। थ्व आन्दोलनया अग्रणी व्यक्तित्वय् बसव, अक्का महादेवी व अलाम प्रभु दु, सुपिंसं अनुभव मंडपया स्थापना यात गन शक्ति विशिष्टाद्वैतया उदय जुल। थ्व हे लिपा वना लिंगायत मतया आधार जुल गुकिया आया ईले यक्व लखः अनुयायी दु। कर्नाटकया सांस्कृतिक व धार्मिक ढांचाय् जैन साहित्य व दर्शनया नं महत्त्वपूर्ण योगदान दु।

भारतय् इस्लामया आरंभिक उदय भारतया पश्चिमी भागय् १०गु शताब्दीया नापं जुल। थ्व धर्मयात कर्नाटकय् बहमनी साम्राज्य व बीजापुर सल्तनतया संरक्षण दत। कर्नाटकय् ईसाई धर्म १६गु शताब्दीइ पोर्चुगिज व सन् १५४५स सेन्ट फ्रान्सिस जेभियरया आगमनं जुल। राज्यया गुलबर्गा व बनवासी आदि थासय् न्हापांगु सहस्राब्दीइ बुद्ध धर्मया जरा थ्यन। गुलबर्गा जिल्लाय् सन् १९८६स जूगु अकस्मात खोजय् लूगु मौर्य कालया अवशेष व अभिलेखतयेसं सी दु कि कृष्णा खुसिया ख्यलय् बुद्ध धर्मया महायान व थेरवाद मततयेगु सिक्क प्रचार जूगु दु।

मैसूर मैसूर राज्यय् नाड हब्बा (राज्योत्सव)या रूपय् हनि। थ्व मैसूरया मू नखलय् छगु ख। उगादि (कन्नड न्हु दँ), मकर संक्रान्ति, गणेश चतुर्थी, नाग पंचमी, बसव जयंती, दीपावली आदि कर्नाटकया मू नखः ख।

 

राज्यया आधिकारिक भाषा कन्नड ख, थ्व स्थानीय निवासीइ ६५% मनुतयेसं ल्हाइगु भाषा ख। कन्नड भाषां कर्नाटक राज्यया स्थापनाय् छगु महत्त्वपूर्ण भूमिका म्हितुगु दु :सन् १९५६स राज्यतयेगु सृजन हेतु भाषिक ल्या मू मानदंड जुवन। राज्यया मेमेगु भाषाय् कोंकणी व कोडव टक ला, गुकिया राज्यय् ताःहाकःगु इतिहास दु। थनया मुस्लिम जनसंख्यां उर्दुनं ल्हाइगु या। मेमेगु भाषा स्वया अपेक्षाकृत म्हो ल्हाइगु भाषाय् बेयरे भाषा व छुं मेमेगु बोली व सांकेतिक भाषा ला। कन्नड भाषाया साहित्यय् सिक्क विधागत भिन्नता दु। थुकिलि मू धाःसा जैन धर्म, वचन, हरिदास साहित्य व आधुनिक कन्नड साहित्य ख। अशोकया ईया राजाज्ञात व अभिलेख अनुसार सीदु कि कन्नड लिपि व साहित्यय् बौद्ध साहित्यया नं यक्व प्रभाव दु। हल्मिडी शिलालेख ४५० ई. आतक्क लूगु कन्नड भाषाया दकले पुलांगु अभिलेख ख, गुकिलि ताःहाकःगु खंग्वः लूगु दु। प्राचीनतम उपलब्ध साहित्यय् ८५० ई. या कविराजमार्गया ज्या लूगु दु। थ्व साहित्यं थ्व नं सिद्ध जुइ कि कन्नड साहित्यय् चट्टान , बेद्दंड व मेलवदु छन्दतयेगु प्रयोग आरंभिक शताब्दी निसें जूगु ख।

कुवेंपु, प्रसिद्ध कन्नड चिनाखंमि व च्वमि ख, सुनां जय भारत जननीय तनुजते च्वयादिल, गुकियात आ राज्यया म्ये (एन्थम) घोषित यात। वय्कःयात न्हापांगु कर्नाटक रत्न सम्मान बिल, थ्व सम्मान कर्नाटक सरकारं बीगु सर्वोच्च नागरिक सम्मान ख। अन्य समकालीन कन्नड साहित्यं नं भारतीय साहित्यया प्रांगणय् थःगु प्रतिष्ठित थाय् दयेकातःगु दु। न्हेम्ह कन्नड च्वमितयेत भारतया सर्वोच्च साहित्य सम्मान ज्ञानपीठ सिरपां नालेधुंकुगु दु, थ्व सम्मान गुं नं भारतीय भाषाया निंतिं दकले तःधंगु साहित्यिक सम्मान ख। टुलु भाषा मुख्यतः राज्यया तटीय जिल्लाय् उडुपी व दक्षिण कन्नडय् ल्हाइगु या। टुलु महाभरतो , अरुणब्जद्वारा थ्व भाषाय् च्वयातःगु दकले पुलांगु लूगु पाठ ख। टुलु लिपिया क्रमिक पतनया कारणं टुलु भाषा आ कन्नड लिपिइ च्वइगु या, छुं शताब्दी न्ह्यः तक्क धाःसा थ्व लिपि छ्यलातःगु खनेदु। कोडव जातिया मनुतयेसं, जो मुख्यतः कोडगु जिल्लाय् च्वनि, कोडव टक्क भाय् ल्हाइ। थ्व भाषाया निगु क्षेत्रीय भाषिका दु: उत्तरी मेन्डले टक्क व दक्षिणी किग्गाति टक। कोंकणी मुख्यतः उत्तर कन्नड जिल्लाय् व उडुपी व दक्षिण कन्नड जिल्लाया छुं नापंया भागय् ल्हाइगु या। कोडव टक्क व कोंकणी, निगु हे कन्नड़ लिपिइ च्वइगु या। यक्व ब्वंकुथिइ शिक्षाया माध्यमय् अंग्रेजी भाय् दु, व अधिकांश बहुराष्ट्रीय कम्पनी व प्रौद्योगिकी-स्वागु कम्पनीत व बीपीओय् मू कथं अंग्रेजी जक्क छ्यलिगु या।

राज्यया सकल भाषातयेत सरकारी व अर्ध-सरकारी संस्थाया संरक्षण दयाच्वंगु दु। कन्नड साहित्य परिषत व कन्नड साहित्य अकादमी कन्नड भाषाया उत्थानया निंतिं व कन्नड कोंकणी साहित्य अकादमी कोंकणी साहित्यया निंतिं कार्यरत दु। टुलु साहित्य अकादमी व कोडव साहित्य अकादमी थः-थः गु भाषाया विकासय् कार्यशील दु।

 

सन् २००१या जनसंख्या अनुसार, कर्नाटकया साक्षरता दर ६७.०४% दु, गुकिलि ७६.२९% मिजं व ५७.४५% मिसा दु। राज्यय् भारतया छुं प्रतिष्ठित शैक्षिक व अनुसंधान संस्थान नं ला, दसु भारतीय विज्ञान संस्थान, भारतीय प्रबंधन संस्थान, राष्ट्रीय प्रौद्योगिकी संस्थान, कर्नाटक व भारतीय राष्ट्रीय विधि विश्वविद्यालय।

मार्च २००६ अनुसार, कर्नाटकय् ५४,५२९ प्राथमिक विद्यालय दु, गुकिलि २,५२,८७५ शिक्षक व ८४.९५ लखः विद्यार्थी दु। थ्व नापं ९४९८ माध्यमिक विद्यालय दु गन ९२,२८७ शिक्षक व १३.८४ लखः विद्यार्थी दु। राज्यय् स्वंगु प्रकारया विद्यालय दु, सरकारी, सरकारी सहायता प्राप्त निजी (सरकारं आर्थिक सहायता बीगु) व पूर्णतया निजी (सरकारी सहायता मदूगु)। अधिकांश विद्यालयय् शिक्षाया माध्यम कन्नड व अंग्रेजी दु। विद्यालयय् ब्वंकिगु पाठ्यक्रम सीबीएसई, आई.सी.एस.ई वा कर्नाटक सरकारया शिक्षा विभागया अधीनस्थ राज्य बोर्ड पाठ्यक्रम (एसएसएलसीं) निर्देशित जुइ। छुं विद्यालय ओपन स्कूल पाठ्यक्रमय् नं सं। राज्यय् बीजापुरय् छगु सैनिक स्कूल नं दु।

विद्यालयय् अधिकतम उपस्थिति याकेत कर्नाटक सरकारं सरकारी व सहायता प्राप्त विद्यालयय् विद्यार्थीतयेत निःशुल्क अपराह्न-भोजन योजना हःगु दु। राज्य बोर्ड परीक्षा माध्यमिक शिक्षा अवधिया अन्तय् आयोजित जुइ, गुकिलि उत्तीर्ण जुइपिं छात्रतयेत द्विवर्षीय विश्वविद्यालय-पूर्व कोर्सय् प्रवेश दइ। थ्व धुंका विद्यार्थीं स्नातक पाठ्यक्रमया निंतिं अर्हक जुइ।

राज्यय् खुगु मू विश्वविद्यालय दु: बंगलुरु विश्वविद्यालय,गुलबर्गा विश्वविद्यालय, कर्नाटक विश्वविद्यालय, कुवेंपु विश्वविद्यालय, मंगलौर विश्वविद्यालय व मैसूर विश्वविद्यालय। थ्व नापं छगु मानिव विश्वविद्यालय क्राइस्ट विश्वविद्यालयनं दु। थ्व विश्वविद्यालयतयेगु मान्यता दूगु ४८१ स्नातक महाविद्यालय दु। १९९८स राज्य भरया अभियांत्रिकी महाविद्यालयतयेत नवगठित बेलगाम स्थित विश्वेश्वरैया प्रौद्योगिकी विश्वविद्यालयया अंतर्गत्तय् हल, गनकि चिकित्सा महाविद्यालयतयेत राजीव गांधी स्वास्थ्य विज्ञान विश्वविद्यालयया अधिकारक्षेत्रय् हल। थुकिया छुं महाविद्यालयतयेत मानित विश्वविद्यालयया दर्जा नं ब्युगु दु। राज्यय् १२३ अभियांत्रिकी, ३५ चिकित्सा ४० दंतचिकित्सा महाविद्यालय दु। राज्यय् वैदिक व संस्कृत शिक्षा हेतु उडुपी, शृंगेरी, गोकर्ण व मेलकोट नांजाः। केन्द्र सरकारया ११गु पंचवर्षीय योजनाया अंतर्गत्त मुदेनहल्लीय् छगु भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थानया स्थापनायात स्वीकृति बीधुंकुगु दु। थ्व राज्यया न्हापांगु आई.आई.टी संस्थान जुइ। थ्व नापं मेदेनहल्ली-कानिवेनारायणपुराय् विश्वेश्वरैया उन्नत प्रौद्योगिकी संस्थानया ६०० कोटी भारतीय रुपयाया लागतं निर्माण प्रगति जुया च्वंगुदु।

राज्यय् समाचार पत्रतयेगु इतिहास सन् १८४३निसें से आरंभ जूगु दु, गबले बेसल मिशनया छगु मिश्नरी, हर्मैन मोग्लिंगनं न्हापांगु कन्नड बुखंपौ मंगलुरु समाचार या प्रकाशन आरंभ यात। प्रथम कन्नड सामयिक, मैसुरु वृत्तांत प्रबोधिनी मैसूरय् भाष्यम भाष्याचार्यं पिथन। भारतीय स्वतंत्रता उपरांत १९४८स के.एन.गुरुस्वामीं द प्रिंटर्स (मैसूर) प्रा. लि. या पलिस्था यानादिल व अनंलि निगु समाचार-पत्र डेक्कन हेराल्ड व प्रजावनीया पिथना न्ह्यथन। आधुनिक युगया पत्रय् द टाइम्स ऑफ इण्डिया व विजय कर्नाटक क्रमशः सर्वाधिक प्रसारित अंग्रेजी व कन्नड दैनिक ख। निगु हे भाषाय् तःधंगु ल्याखंय् साप्ताहिक, पाक्षिक व मासिक पत्रिकातयेगु पिथना प्रगति जुयाच्वंगु दु। राज्यं पिथनिगु छुं नांजाःगु दैनिकय् उदयवाणि, कन्नडप्रभा, संयुक्त कर्नाटक, वार्ता भारती, संजीवनी, होस दिगंत, एईसंजे व करावली मू ख।

दूरदर्शन भारत सरकार द्वारा संकातःगु आधिकारिक सरकारी प्रसारणकर्त्ता ख, व थुकिलिँ प्रसारित कन्नड च्यानल डीडी चंदना ख। प्रमुख गैर-सरकारी सार्वजनिक कन्नड टिभी च्यानलय् ईटीवी कन्नड, ज़ीटीवी कन्नड, उदय टीवी, यू२, टीवी९, एशियानेट सुवर्ण व कस्तूरी टीवी ला।

कर्नाटकया भारतीय रेडियोया इतिहासय् छगु विशिष्ट थाय् दु। भारतया प्रथम निजी रेडियो स्टेशन आकाशवाणी १९३५स प्रो.एम.वी.गोपालस्वामीद्वारा मैसूरय् आरंभ याःगु ख। थ्व रेडियोस्टेशन सिक्क लोकंह्वाना थुकियात स्थानीय नगरपालिकां काल। सन् १९५५स थुकियात ऑल इण्डिया रेडियोद्वारा अधिग्रहण याना बंगलुरु यंकल। थुकिया २ दँ धुंका ए.आई.आरं थुकिया मू नां आकाशवाणी हे नाला काल। थ्व च्यानलय् प्रसारित जुइगु छुं प्रसिद्ध कार्यक्रमय् निसर्ग संपदा व सास्य संजीवनी ला। थुकिलि म्ये, नाटक वा बाखंतयेगु माध्यमं विज्ञानया शिक्षा बिइगु या। थ्व कार्यक्रम थुलि लोकप्रिय जुल कि थुकिया अनुवाद १८ भाषाय् जुया प्रसारित जुल। कर्नाटक सरकारं थ्व सकल शृंखलायात अडियो क्यासेटय् रिकर्ड याका राज्यया यक्व विद्यालयय् इनाछ्वल। राज्यय् एफ एम प्रसारण रेडियो च्यानल अप्वया वइच्वंगु दु। थ्व मुख्यतः बंगलुरु, मंगलौर व मैसूरय् चलनय् दु।

मू पौ: कर्नाटकय् कासा

 

कर्नाटकया छगु चिधंगु जिल्ला कोडगुं भारतीय हकी टीमया निंतिं सर्वाधिक योगदान ब्यु। थनया यक्व कासामितयेसं अंतर्राष्ट्रीय स्तरय् हकीइ भारतया प्रतिनिधित्व याःगु दु। वार्षिक कोडव हकी उत्सव हलिंया दकले तःधंगु हकी टूर्नामेण्ट ख। बंगलुरु नगरय् मिसा टेनिस संघ (डब्लु.टी.एया छगु टेनिस इभेन्ट नं जुइ, व सन् १९९७स नगरं भारतया प्यक्वःगु राष्ट्रीय कासा सम्मेलनया नं आतिथेय यात। थ्व नगरय् भारतया सर्वोच्च कासा संस्थान, भारतीय खेल प्राधिकरण व नाइके टेनिस अकादमी नं दु। मेमेगु राज्यतयेगु तुलनाय् स्विमिङ्गया नं उच्च कोटी कर्नाटकय् हे लु।

राज्यया छगु लोकंह्वागु कासा क्रिकेट ख। राज्यया क्रिकेट टीम खुकः रणजी ट्रफी त्याये धुंकल, व त्याइगु ल्याय् मुंबई क्रिकेट टीमया जक्क ल्युने ला। बंगलुरु स्थित चिन्नास्वामी स्टेडियमय् अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट म्याचतयेगु आयोजन जुया च्वनि। नापं सन् २०००य् आरंभ जूगु राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमीया केन्द्र थन हे जुवन, गन कि अकादमीं भविष्यया निंतिं अंतरराष्ट्रीय कासामितयेत तैयार याइ। राज्य क्रिकेट टीमय् यक्व नांजापिं क्रिकेट कासामि राष्ट्रीय व अंतर्राष्ट्रीय स्तरय् अग्रणी जूगु दु। १९९०या दशकय् जूगु छगु अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट म्याचय् थनया कासामितयेगु बाहुल्य दत। कर्नाटक प्रीमियर लीग राज्यया छगु अंतर्क्षेत्रीय ट्वेन्टी-ट्वेन्टी क्रिकेट टुर्नामेन्ट ख। रॉयल चैलेन्जर्स बैंगलौर भारतीय प्रीमियर लीगया छगु फ़्रैंचाइज़ी ख, थ्व बंगलुरुइ हे स्थित दु।

राज्यया अंचलिक क्षेत्रय् खो खो, कबड्डी, चिन्नई डांडु व कंचे वा गोली आदि कासा सिक्क म्हितिगु या।

राज्यया उल्लेखनीय कासामिइ १९८०या ऑल इंग्लैंड बैडमिंटन चैंपियनशिप त्यामि प्रकाश पादुकोनया नां सम्मानं काइगु या। थ्व नापं पंकज आडवाणी नं उल्लेखनीय जु, सुनां २० दंया आयुइ हे बैडमिंटन स्पर्धा आरंभ यात व क्यू स्पोर्ट्सया स्वंगु उपाधित धारण यात, गुकिलि २००३या हलिं स्नूकर च्याम्पियनशिप व २००५या हलिं बिलियर्ड्स च्याम्पियनशिप व।

राज्यय् साइकिलिंग स्पर्धा नं जु। बीजापुर जिल्लाया क्षेत्रं राष्ट्रीय स्तरया अग्रणी सायक्लिस्ट जूगु दु। मलेशियाय् आयोजित जूगु पर्लिस ओपन ’९९स प्रेमलता सुरेबान भारतीय प्रतिनिधिइ छम्ह ख। जिल्लाया साइक्लिंग प्रतिभायात खना उकिया उत्थानया निंतिं राज्य सरकारं जिल्लाय्   ४० लखःया लागतय् थन बी.आर अंबेडकर स्टेडियमय् सायक्लिंग ट्रयाक दयेकल।

मू पौ: कर्नाटकय् पर्यटन

 

थःगु विस्तृत भूगोल, प्राकृतिक सौन्दर्य व इतिहासया कारणं कर्नाटक राज्य यक्व ल्याखंय् पर्यटन आकर्षण याइ। राज्यय् प्राचीन शिल्पकलां परिपूर्ण देगः व भारताया हिसाबं आधुनिक नगर नं दु, नैसर्गिक पर्वतमाला निसें अनान्वेषित वन संपदा, व्यस्त व्यावसायिक कार्यकलापया शहरी मार्ग निसें फिं जाःगु शान्त सागरतट नं दु। कर्नाटक राज्ययात भारतया राज्यय् दकले प्रचलित पर्यटन गंतव्यया धलखय् प्यंगु थाय् लात। राज्यय् उत्तर प्रदेश धुंका दकले अप्व राष्ट्रीय संरक्षित उद्यान व जंगल दु, नापं थन राज्य पुरातत्त्व व संग्रहालय निदेशलयद्वारा संरक्षित ७५२ स्मारक नं दु। थ्व नापं मेमेगु २५,००० स्मारक नं संरक्षण प्राप्त जुइगु धलखय् दु।

 

राज्यया मैसूर नगरय् स्थित महाराजा पैलेस भारतया बांलाःगु महलय् छगु ख। कर्नाटकया पश्चिमी घाटय् वइगु व दक्षिणी जिल्लाय् नांजाःगु पारिस्थितिकी पर्यटन थाय् दु गुकिलि कुद्रेमुख, मडिकेरी व अगुम्बे ला।राज्यय् २५ वन्य जीवन अभयारण्य व ५ राष्ट्रीय उद्यान दु। थुकिलि नांजाःगु बांदीपुर राष्ट्रीय उद्यान, बनेरघाटा राष्ट्रीय उद्यान व नागरहोल राष्ट्रीय उद्यान ख। हम्पीइ विजयनगर साम्राज्यया अवशेष व पत्तदकलय् प्राचीन पुरातात्त्विक अवशेष युनेस्को विश्व धरोहरय् लायेधुंकुगु दु। थ्व नापं बादामीया गुफा देगः व ऐहोलया पाषाण देगः बादामी चालुक्य स्थापात्यया अद्भुत नमूना ख व प्रमुख पर्यटक आकर्षण जुयाच्वंगु दु। बेलूर व हैलेबिडुइ होयसाल देगः क्लोरिटिक शीस्ट (छगु प्रकारया सोपस्टोन)नं दयेकूगु दु व युनेस्को विश्व धरोहर स्थलया निंतिं प्रस्तावित दु। थनया गोल गुम्बज व इब्राहिम रौज़ा दक्खन सल्तनत स्थापत्य शैलीया अद्भुत दसु ख। श्रवणबेलगोला स्थित गोमतेश्वरया १७ मिटर जाःगु मूर्ति जो हलिंया सर्वोच्च एकाश्म प्रतिमा ख, वार्षिक महामस्तकाभिषेक उत्सवय् द्वलंद्व श्रद्धालु तीर्थायात्रीतयेगु आकर्षण केन्द्र जूगु दु।

 

कर्नाटकया जल प्रपात व कुद्रेमुख राष्ट्रीय उद्यान "हलिंया १००१ प्राकृतिक आश्चर्य"य् सूचीकृत दु। जोग प्रपातया भारतया दकले तःजागु एकधारीय जल प्रपातया रूपय् गोकक प्रपात, उन्चल्ली प्रपात, मगोड प्रपात, एब्बे प्रपात व शिवसमुद्रम प्रपात सहित मेमेगु नांजाःगु जल प्रपाततयेगु धलखय् ला।

थनया मू बीचय् मुरुदेश्वर, गोकर्ण व करवर मू ख। थ्व नापं कर्नाटक धार्मिक महत्त्वया थी-थी थाय्या केन्द्र नं ख। थनया नांजाःगु हिन्दू देगलय् उडुपी कृष्ण देगः, सिरसी या मरिकंबा देगः, धर्मस्थलया श्री मंजुनाथ देगः, कुक्केया श्री सुब्रह्मण्यम देगः व शृंगेरीइ दूगु शारदाम्बा देगः ख गन भारतया यक्व श्रद्धालुत वनिगु या। लिंगायत मतया अधिकांश पवित्र स्थल दसु कुदालसंगम व बसवन्ना बागेवाडी राज्यया उत्तरी भागय् ला। श्रवणबेलगोला, मुदबिद्री व कर्कला जैन धर्मया ऐतिहासिक स्मारक ख। थ्व धर्मया जरा राज्यय् आरम्भिक मध्यकालय् बल्लाक दूगु व थुकिलि दकले महत्त्वपूर्ण केन्द्र श्रवणबेलगोला ख।

 

आया ईले कर्नाटक उसाँय् पर्यटनया निंतिं छगु सक्रिय केन्द्र जूगु दु। राज्यय् भारतया सर्वाधिक स्वीकृत स्वास्थ्य प्रणालीत व वैकल्पिक चिकित्सा दु। राज्यय् आईएसओ प्रमाणित सरकारी चिकित्सालय सहित, अंतर्राष्ट्रीय स्तरया चिकित्सा सुविधा उपलब्ध याकेत निजी संस्थानतयेगु मंका कुतलं वर्ष २००४-०५स उसाँय् उद्योगय् ३०% बढोत्तरी दत। राज्यया अस्पतालय् करिब ८,००० स्वास्थ्य संबंधी पर्यटक वइगु या।

कर्नाटकया पुरातात्त्विक थाय् व संग्रहालय This box: view talk edit

म्हुइज्या : सन्नति•कनगनहल्ली दुर्ग : गजेंद्रगढ  • सौंदत्ती  • बेल्लारी  • पारसगढ़ दुर्ग  • कित्तूर  • चित्रदुर्ग  • बेलगाम  • बीदर  • गुलबर्गा  • बसवकल्याण  • कोप्पल   स्मारक: मैसूर  • लक्कुंडी  • सुदी  • बादामि  • ऐहोल  • पत्तदकल  • हंगल  • हलसी  • बनवासी  • हैलेबिड  • बेलूर  • सोमनाथपुरा  • महादेव मंदिर, इतगी  • हूली  • सन्नति  • हम्पी  • ऐनेगुंडी  • मस्की  • गलगनाथ  • चौदैयादानापुर  • बीदर • गुलबर्गा • बीजापुर • रायचूर प्राचीन : लक्कुंडी  • सुदी  • बादामी  • ऐहोल  • मैसूर  • पत्तदकल • हंगल  • हलसी  • बनवासी  • हैलेबिड  • बेलूर  • महादेव मंदिर, इतगी  • हूली  • सन्नति  • हम्पी  • ऐनेगुंडी  • मस्की  • कोप्पल

• कर्नाटकया लोकसभा सदस्य
• कर्नाटकया जिल्ला