संस्कार

संस्कार, धर्म, सम्प्रदाय, परम्परा, संस्कृति इत्यादि समानार्थी रूपमा प्रयोग गरिन्छ । तर सबैमा फरक हुन्छ । संस्कार शब्दको अर्थ हो पूर्ण गराइएको, तलासिएको, परिष्कार गरिएको वा सफा गरिएको । संस्कारको अंग्रेजी समानान्तर शब्द हो कल्चर– यो कल्टबाट बनेको छ । यसबाट कृषि युग नै संस्कार र संस्कृतिको प्रारम्भ हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । कृषिको मूल शब्द पनि कृ नै हो । जसले क्रियालाई जनाउंछ । यसरी संस्कृति र कल्चर दुवै शब्दको मूल एउटै हो ।
बर्बर र सभ्य संसारबाट टाढा रहेका जातिहरूको मानसिक क्षमता अविकसित नै रहन जान्छ किनभने उनीहरूमा संस्कारको अभाव हुन्छ । धेरै अघि लखनऊ नजीकको जंगलमा जंगली कुकुरको बथानमा शिकारीहरूलाई दुई केटीहरु भेटिएका थिए । उनीहरू चार खुटटाले दगुर्ने र कुकुर झैं गुर्कने गर्थे । किनभने उनीहरूलाई शैशवावस्थामा कुकुरहरूले लिएर पालेका रहेछन् । मानवीय संस्कार नपाए पछि उनीहरूको मानसिक विकास हुन सकेन । उनीहरू मानिस देखेर जंगली कुकुर झैं डराएर भाग्थे । यस घटनाले मानवीय संस्कारको महत्त्व स्पष्ट गर्छ ।
बोलीचाली, पहिरन, धर्म, संस्कृति, श्रम, उत्पादन, वैज्ञानिक आविष्कार, आर्थिक क्रियाकलाप, शिष्टाचार आदि मानवीय सभ्यताका परिचायक हुन् । यी कुराहरु मानिसहरूले आफ्ना नजीकका मानिसहरूसँगै सिक्छ । यसलाई धार्मिक संस्कारसंग सम्बन्धित गराउनासाथ त्यसमा पवित्रता, त्याग र दिगोपन आउंछ । पशु पक्षी पनि भाले पोथी बस्छन् सन्तान जन्माउंछन्, हुर्काउंछन् । यो क्रियाकलापमा उनीहरू पनि मानव समाजभन्दा कम छैनन् । एक जना पुरुष र एक जना महिला बिना कुनै संस्कार संगै बसोबास गर्न सक्छन् तर जब त्यसलाई विवाह संस्कारका साथ सम्बन्धित गरिन्छ अनि त्यसको धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक, नैतिक, चारित्रिक सबै दृष्टिकोणले सार्थकता हुनजान्छ ।

भविष्यद्रष्टा, गहन मनोविज्ञानवेत्ता ऋषिहरूलाई मानिस भित्रको यो मानसिक कमजोरी थाहा थियो । यसै मनोवैज्ञानिक अनुसन्धानको क्रममा अनेक प्रकारका संस्कारहरूको आविष्कार भएको छ । जसरी फलामको धाउलाई संस्कार र परिष्कार गरे पछि खिया नगाग्ने स्टील बन्छ । मणिलाई तलासिए पछि चमक आउंछ । मानिसमा पनि संस्कारले त्यस्तै गुण आउंछन् भन्ने विश्वास संस्कार दर्शनको छ ।
स्मृति र पुराणहरूमा सामान्यता १६ संस्कार मानिएका छन् । जसलाई जन्म, शैक्षिक, विवाह र मृत्युका संस्कारमा विभाजन गर्न सकिन्छ । जसमा चारवटा प्रमुख छन्– नामकरण, यज्ञोपवीत, विवाह र अन्त्येष्टि । यज्ञोपवीत वा उपनयन संस्कार शैक्षिक संस्कार हो ।
विश्वका प्रायः सबै सभ्य संस्कृतिहरूमा युवा अवस्था प्रवेशका संस्कारहरु पाइन्छन् । यी सबैको उद्देश्य युवालाई प्रतिभावान, अनुशासित र असल सामाजिक नागरिक बनाउनु हो । जो आफैं पनि सुखी रहन्छ र समाजमा पनि सुख शान्ति कायम राख्छ । मानिसहरूले यी संस्कारको मूलमा रहेको दर्शन बिर्संदै गए । पछि यी संस्कार केवल एक प्रचलन मात्र हुन पुगे । तर यस प्रचलनको मूलमा रहेको मनोवैज्ञानिक र सामाजिकताको वैज्ञानिक आधार आज पनि सान्दर्भिक छ । संस्कारको सूक्ष्म अध्ययन गर्ने जो कोहीले यस कुरालाई अनुभव गर्न सक्छ ।
मानिसको वरिपरिका वातावरणमा असलभन्दा खराब तŒवहरु बढी पाइन्छन् । खराब तŒवहरूमा आकर्षण पनि अलि बढ्ता हुन्छ । तिनीहरूको प्रभाव बालकको मनमा छिटो पर्छ र विस्तारै यो प्रभाव मनमा जमेर बस्न थाल्छ । ठूलो भएपछि मानिसले यस प्रभावलाई हटाउन चाहेर पनि हटाउन सक्दैन । प्राचीन ऋषिहरूले यस कठिनाईलाई बुझेर एक अत्यन्त सुन्दर र वैज्ञानिक उपाय निकालेका थिए । त्यो हो प्रत्येक बालकलाई आमाबाबुका अतिरिक्त एक अन्य यस्तो सुसंस्कारित व्यक्तिको जिम्मा लगाउने जसलाई मनोविज्ञानका सूक्ष्मताको जानकारी होस् । बालक भित्र भएका राम्रा नराम्रा संस्कार तत्काल पत्ता लगाई व्यक्तिको प्रवृत्ति अनुसार सुधार गर्न सक्ने होस् । यस्तो मानसिक नियन्त्रणकर्तालाई उनीहरूले आचार्य भनेका थिए ।
व्यक्तिलाई सभ्य बनाउनु, असल नागरिक बनाउनु, आफ्नो समाज, संस्कृति र आफ्ना देश प्रति जागरुक र गौरवान्वित बनाउनु निश्चय नै एक ठूलो घटना हो । त्यसैले आचार्य कहा“ पठाउनु अघि प्राचीनकालमा एक विशेष संस्कार सम्पन्न गर्ने परम्परा रहेको थियो । जसलाई उपनयन वा यज्ञोपवीत संस्कार भनिन्छ । उचित संस्कार पाएपछि प्रत्येक व्यक्तिको नयां जन्म हुन्छ । अर्को शब्दमा संस्कारद्वारा परिष्कृत भएपछि मानिसको मनोवैज्ञानिक रुपान्तरण हुन्छ । त्यसैले यसरी संस्कारित भइसकेको मानिसलाई द्विज भनिन्छ । द्विजको अर्थ हो दोस्रो पटक जन्मनु । पर्सियन धर्ममा पनि उपनयनसंग मिल्दो जुल्दो संस्कार गरिन्छ जसलाई उनीहरूले द्विजात भन्दछन् ।
हिन्दु विवाह संस्कारमा एक अर्का प्रति पूर्ण समर्पण अर्थात् गोत्र परिवर्तन, मातापिताद्वारा दानको रूपमा कन्या वरलाई प्रदान गर्नु, र पतिले सम्पूर्ण दायित्व वहन गर्ने कुराको प्रतिज्ञा गर्नु जस्ता कुराहरूको औपचारिकता पूरा गरिन्छ । पति पत्नी दुवैले केही संयुक्त प्रतिज्ञाहरु गर्नु पर्छ ।
प्रत्येक संस्कारले मानिसलाई नैतिक, आदर्श जीवन बिताउंदै जीवनको अझ उच्चता पुग्न प्रेरित गर्छ । सभ्यताको विकाससंगै केही नयां संस्कार पनि थपिएका छन् । मानिसहरूले जन्म दिवस र विवाह दिवसको संस्कार मनाउन थालेका छन् । त्यसलाई मनाउंदा हिन्दु परम्परा अनुसार नै त्यो सार्थक र दिगो हुन्छ भन्ने कुरा ध्यानमा राख्नु पर्छ । उदाहरणका लागि जन्म दिवसमा बत्ती निभाउने युरोपियन परम्परा नेपाली समाजमा अशुभ मानिन्छ । त्यसैले अष्ट चिरंजीवीको पूजा गर्दै रातभरि ठूलो बत्ती बालेर नै जन्म दिवस मनाउनु उचित हुन्छ । संस्कार गराउंदा आफू पनि शुद्ध रहनु पर्छ र पुरोहित पनि शुद्ध आचरणको व्यक्तिलाई लिनु पर्छ । अन्यथा संस्कारले दिनु पर्ने प्रतिफल प्राप्त हुने छैन ।

जन्मदेखि मृत्युसम्ममा पूरा गरिने हिन्दू संस्कारलाई समाजशास्त्रीहरूले विभिन्न वर्गमा विभाजन गरेका छन्।गौतम सुत्रानुसार संस्कार -४० वटा हुन्छ|मनु एवं याज्ञवल्क्यले १३ संस्कार(गर्भाधान, पुंसवन, सीमंतोन्नयन, जातकर्म, नामकरण, निष्क्रमण, अन्नप्राशन, चूडाकर्म, उपनयन, केशान्त, समावर्तन, विवाह र श्मशान)मा सीमित गरेका छन| गौतम सुत्रले ब्याख्या गरेको ४० संस्कार देहाय बमोजिम छन | १ गर्भाधान, २. पुंसवन, ३. सीमंतोन्नयन, ४. जातकर्म, ५. नामकरण, ६. अन्न प्राशन, ७ चौल, ८. उपनयन, ९-१२. वेदमा वर्णित चार व्रत, १३. स्नान, १४. विवाह, १५-१९ पञ्च दैनिक महायज्ञ, २०-२६सात पाकयज्ञ, २७-३३सात हविर्यज्ञ, ३४-४० सात सोमयज्ञ।
सामान्यतया सोह्र संस्कार मानिन्छ ।
सबै सोह्र संस्कारहरु यस प्रकार छन्

• १. गर्भाधान
• २. पुंसवन
• ३. सीमन्तोन्नयन
• ४. जातकर्म
• ६. छैठी
• ७. नामकरण
• ८. अभि निष्क्रमण
• ९. अन्न प्राशन
• १०. चूडाकर्म
• ११. कर्णवेध
• १२. यज्ञोपवीत
• १३. केशान्त
• १४. समावर्तन
• १५. विवाह
• १६. अन्त्येष्टि

जसमध्ये चार प्रचलित छन् नामकरण,
यज्ञोपवीत,
विवाह,
मृत्यु
अचेल जन्म दिन र विवाहोत्सव संस्कारको रूपमा रुढ भइसकेको छ ।

• विवाह संस्कार
• मृत्यु संस्कार
• जन्म संस्कार
• यज्ञोपवित संसार

वासु बराल, हिन्दू सामाजिक सङ्गठनको रूपरेखा, साझा प्रकाशन, २०४४, (पृष्ठ ३९)

• [१] वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०१-१५ मिति संस्कार - राष्ट्रिय कला केन्द्र