लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

सं. १९६६ कार्तिक २७ गते 'लक्ष्मीपुजा'को दिनमा काठमाडौँको डिल्लीबजारमा भएको थियो। उनको निधन वि.सं. २०१६ भाद्र २९ मा भएको थियो। उनी नेपाली साहित्यका महाकविका रूपमा सुप्रसिद्ध छन्। देवकोटा नेपाली साहित्यका कविता, आख्यान, नाटक र निबन्ध गरी साहित्यका चारवटै विधामा कलम चलाउने बहुमुखी प्रतिभाका धनी मानिन्छन्। उनले कविता र निबन्ध विधामा गरेका योगदानहरू उच्च कोटिको मानिन्छ। उनले मुनामदन, सुलोचना, शाकुन्तलजस्ता अद्वितीय कृतिहरू लेखेका छन्। विशेष गरी मुनामदन कृतिका लागि उनी सबैभन्दा प्रख्यात छन्।

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा
शिक्षा विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्री
कार्यकाल २०१४ साउन ११ – २०१५ जेठ २
एकाधिपति	राजा महेन्द्र
प्रधानमन्त्री	कुँवर इन्द्रजित सिंह
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	१९६६ कार्तिक २७ धोविधारा, काठमाडौँ, नेपाल
मृत्यु	२०१६ भाद्र २९ आर्यघाट
राष्ट्रियता	नेपाली
जीवन साथी	मानदेवी चालिसे
सन्तान(हरू)	५ छोरी र ४ छोरा
अभिभावक(हरू)	तिलमाधव देवकोटा (पिता) अमरराज्य लक्ष्मी देवी (आमा)
आफन्तहरू	लोकप्रिया देवी (दिदी)
पेशा	कवि, नाटककार र विद्वान्

देवकोटा पण्डित तीलमाधव र अमर राज्यलक्ष्मी देवीका तेस्रो छोरा थिए। उनी डिल्लीबजार, धोबीधारा, काठमाडौँमा तिहारको लक्ष्मी पूजाका दिन जन्मिएका थिए। विक्रम सम्वत् १९६६ साल कार्तिक २७ गते गाई तिहार/औँशी लक्ष्मीपूजाका दिन जन्मेका हुनाले यिनको नाम लक्ष्मीप्रसाद राखिएको हो तर उनको न्वारानको नाउँ तीर्थमाधव देवकोटा हो। देवकोटाका बुबा संस्कृतका विद्वान् थिए। त्यसैले उनले आफ्नो आधारभूत शिक्षा बुबाको संरक्षकत्वमा प्राप्त गरेका थिए। उनले दरबार हाई स्कुलमा औपचारिक शिक्षा को सुरुवात गरेका थिए। उनले संस्कृत व्याकरण र अङ्ग्रेजी दुवैको अध्ययन गरेका थिए। देवकोटा दरबार हाई स्कुलमा नै आफ्ना साथीहरूलाई कविता सुनाउने गर्थे । उनका प्रायः साथीहरूले ती कविता देवकोटाले नै लेखेका हुन् भनेर स्वीकार्दैनथे । यसै क्रममा एक दिन सबै विद्यार्थी मिलेर यिनको बेइज्जत गर्ने हिसाबले कविता लेख्ने परीक्षा लिए । यिनले पनि सबै विद्यार्थीमाझ कविता लेखे अनि त्यसै घडी शिक्षकहरूले उनलाई ‘कोपिलाउँदो कवि’को दर्जा दिए। सन् १९२५ मा देवकोटा त्रि-चन्द्र कलेजमा विज्ञान विषयमा भर्ना भए। विज्ञानमा प्रमाणपत्र तहको अध्ययन पूरा गरेपछि उनी मानविकी सङ्कायमा सरेका थिए। सन् १९२९ मा आफ्नो स्नातक तहको अध्ययन पूरा गरेपछि सन् १९३१ मा छात्रवृत्ति लिएर अङ्ग्रेजीमा स्नातकोत्तर पढ्ने आशामा उनी भारतको पटना गएका थिए। अङ्ग्रेजी विषयमा स्थान नपाएपछि उनले कानून पढेका थिए। आफ्नो परिवारको आर्थिक अवस्थाले गर्दा आफ्नो स्नातकोत्तर पूरा गर्ने उनको इच्छा अपूर्ण बनेको थियो।.

देवकोटा जन्मेदेखि नै उनका घरमा अनेक कष्टहरूको प्रवेश भइरह्यो। उनको घरको व्यवस्थापकीय ढाँचा पनि अत्यन्तै दयनीय थियो। साथै उनको घरले गरिबीको रेखालाई नाघ्न पनि सकेको थिएन। त्यसैले उनी सानैमा भन्थे, ‘म अङ्ग्रेजी पढ्छु र धेरै पढेपछि ट्युसन पढाएर पैसा कमाउँछु। तर उनी चाहिँ जन्मेदेखि नै रोगी थिए। देवकोटाले बाल्यकालमा नै अमरकोश घोकेका थिए र स्तोत्रमाला पढेका थिए। उनी सानैदेखि आफ्ना बुबाको कविता साफी गर्थे। आफ्ना बुबाको कविता सार्दासार्दै उनीभित्र पनि साहित्यको रस बस्न थालेको थियो। उनलाई उनका बुबाले उनलाई पण्डित बनाउन खोजेका थिए।

देवकोटा बहुमुखी प्रतिभका धनी एवम् असाधारण लेखक थिए। जसले आफ्नो दस वर्षको उमेरदेखि कविता लेखनको सुरुवात गरी छोटो जीवनमा नछोएको साहित्यको कुनै विधा छैन। उनले महाकाव्य, खण्डकाव्य, लामा वर्णनात्मक कविताहरू, निबन्धहरू, कथाहरू, नाटकहरू, गीतहरू र समालोचनाहरू लेखेका छन्। कविता पढेजस्तै अनुभव हुने देवकोटाका निबन्धहरू शैली र विषयवस्तुका लागि एकदमै प्रशंसायोग्य छन्। देवकोटाले आधुनिक नेपाली भाषाको रोमान्टिक आन्दोलन सुरु गरेर नेपाली साहित्यमा योगदान दिएका थिए। नेपाली साहित्यमा महाकाव्य लेखन सुरु गर्ने उनी नेपालमा जन्मिएका दोस्रो लेखक थिए। देवकोटाको भाषाको नवीन प्रयोगसँगै नेपाली कविता नयाँ उचाइमा पुगेेेेेेेेको थियो।

त्यतिबेला नेपाली साहित्यिक दृश्यमाथि प्रभुत्व जमाएको संस्कृत परम्परा त्यागेर नेपाल भाषाको जि वया ला लछि मदुनीबाट प्रेरित भएर उनले मुनामदन (विसं १९९३) लेखेका थिए। लोकप्रिय झ्याउरे भाकामा उनले लामो आख्यानात्मक कविता लेखेका थिए। मुनामदन नेपाली साहित्यको इतिहासमै निकै उत्कृष्ट पुस्तक हो। ७६औँ एकेडेमी पुरस्कारमा सर्वोत्कृष्ट विदेशी भाषाको चलचित्रका लागि नेपालको आधिकारिक प्रवेश भएको सन् २००३ को चलचित्र मुनामदन यही खण्डकाव्यमा आधारित थियो। यो कार्यले त्यतिबेलाका देशका शासकहरू अर्थात् राणाहरूबाट तत्कालै मान्यता पाएको थियो। मुना मदनमा मुना यात्रारत व्यापारी मदनको कथा सुनाउँछिन्। श्रीमती मुनालाई छोडेर केही पैसा कमाउनका लागि उ तिब्बत प्रस्थान गर्छ। खण्डकाव्यमा यात्राको विषयगत कष्ट, वियोगको शोक, तिर्सनाको चञ्चलता र मृत्युको पीडाको वर्णन गरिएको छ। देवकोटाद्वार लिखित वियोगान्त खण्डकाव्य मुनामदन देवकोटाको मृत्युको पाँच दशक पछिसम्म पनि साझा प्रकाशनद्वारा अत्यधिक बिक्री हुने कृतिमा पर्दछ। ´मुनामदन` नेपाली जनजीवनमा भिजेको पहिलो नेपाली कृति हो।

जि वया ल लछी मदुनी एक नेवार व्यापारी, उनकी आमा र श्रीमतीमा आधारित एउटा दुखद गीत हो। व्यापारीले कामका लागि काठमाडौँ छाड्छ र तिब्बती तिर प्रस्थान गर्दछ। यो गीत श्रीमतीले सासूलाई उनको श्रीमानलाई जान नदिन बिन्ती गर्दा सुरु हुन्छ। काठमाडौँमा हुर्केकी देवकोटाले स्थानीयले गाएको यो गीत फाल्चामा सुनेका थिए। यो गीतबाट उनी अत्यन्तै मोहित भए र नेपाली भाषामा पुन: लेख्ने निधो गरेका थिए। राणा शासकहरूले नेवारी व्यापार, भाषा र साहित्यमाथि प्रतिबन्ध लगाउने भएकाले उनले मूल गीतमा जस्तै नेवार व्यापारीबाट मुख्य पात्रपरिवर्तन गरी क्षत्रिय (योद्धा वर्ग) चरित्रमा परिवर्तन गरेका थिए। क्षत्री मानिसहरूले ती दिनहरूमा आफ्नो जीविकाको लागि व्यापार नगर्ने भए तापनि राणा शासकहरूलाई लोभ्याउन तिनले यसलाई त्यस्तो चित्रण गर्नुपरेको थियो।

यस खण्डकाव्यबाट सबैभन्दा प्रसिद्ध र बारम्बार उद्धृत गरिएको श्लोक मध्ये एक यस्तो छ।

उत्कृष्ट कृतिको रूपमा मुनामदन नेपाली साहित्यका सामान्य पाठकमाझ निकै लोकप्रिय रहँदै आएको छ। यो विसंं १९९३ देखिको सबैभन्दा लोकप्रिय नेपाली पुस्तक रहेको छ भने यसलाई चिनियाँ भाषामा समेत अनुवाद गरिएको थियो। यसलाई चीनले राम्रोसँग ग्रहण गरेपछि यसलाई सफल ठानिएको थियो।

देवकोटाले सन् १९३९ मा मानसिक शरणमा रहेको पाँच महिने प्रवासबाट प्रेरित भएर मुक्तक कविता पागल लेखेका थिए। यो कविता उनको सामान्य मानसिक क्षमतासँग सम्बन्धित छ र नेपाली भाषाका उत्कृष्ट कविताहरू मध्ये एक मानिन्छ।

 

देवकोटासँग धेरै छोटो समयमा साहित्यिक जटिलता र दार्शनिक घनत्वसहितलामो महाकाव्य र कविता रचना गर्ने क्षमता थियो जसअन्तर्गत उनले शाकुन्तल महाकाव्यको रचना गरेका थिए। उनको पहिलो महाकाव्य कविता र नेपाली आधुनिक महाकाव्यको जगतमा उनले तीन महिनामै यसको लेखन कार्य सकाएका थिए। सन् १९४५ मा प्रकाशित शाकुन्तल कालिदासको प्रसिद्ध संस्कृत नाटक अभिज्ञानशाकुन्तलम्मा आधारित छ। शाकुन्तलले देवकोटाको संस्कृत ज्ञान र शव्दकोशमा निपुणताको प्रदर्शन गर्दछ जुन उनले मुख्यतया नेपालीमा रुपान्तरण गर्दा भारी मात्रामा गहन शब्दहरूको समावेश गरेका थिए। देवकोटाका दिवंगत विद्वान तथा अनुवादक डेभिड रुबिनका अनुसार शाकुन्तलले सबैभन्दा धेरै उपलब्धि हासिल गरेको छ। "यो, निस्सन्देह, एक उल्लेखनीय कृति, आधुनिक दृष्टिकोणसँग शास्त्रीय परम्पराका विभिन्न तत्वहरूलाई मिलाएर, ब्रह्माण्डीय लाक्षणिक, कालिदासको पार्थिव प्रेमको रोमान्टिक हास्यसँग मेल खान्छ जसले कामुक र पवित्र प्रेमको सङ्गालोद्वारा मुक्तिको सङ्केत दिन्छ। देवकोटाले विभिन्न परम्परागत र गैरपरम्परागत विधामा स्थापित लघुगीतकविताका थुप्रै सङ्ग्रह पनि प्रकाशित गरेका थिए। उनका अधिकांश कविताले विलियम वोर्डस्वर्थ र कोलेरिज जस्ता अङ्ग्रेजी रोमान्टिक कविहरूको प्रभाव देखाउँछन्। कविता सङ्ग्रह भिखारीमा रहेको शीर्षक कविता वर्ड्सवर्गको "द ओल्ड कम्बरल्यान्ड बेगर" को सम्झना हो। यस कवितामा देवकोटाले मानव प्रेम र भौतिक सुखसुविधाबाट बञ्चित भएर कठोर गरिबी र विध्वंशमा आफ्नो बाटो हिँडेको भिखारीको वर्णन गरेका छन्। अर्कोतर्फ भिखारीलाई दुःखकष्ट र दन्किरहेको अवस्थामा राखिएको अनुकम्पाको स्रोतको रूपमा पनि लिइन्छ। देवकोटाले भिखारीलाई दिव्यसँग दया र समानुभूतिको परम फन्दाको रूपमा जोडेका छन्:

देवकोटाका थुप्रै कविताहरू मानव र प्राकृतिक संसारका सांसारिक तत्त्वहरूमा केन्द्रित छन्। वन, किसान, बादल जस्ता उनका कविताका शीर्षकहरूले उनले विश्वका साझा र सम्बत पक्षहरूमा आफ्नो काव्यात्मक प्रेरणाको खोजी गरेको देखाउँछन्। उनका अधिकांश कविताहरूमा मानवताप्रतिको तिनको गहिरो विश्वासले गहिरो छाप पारेको छ। उदाहरणका लागि, वन भन्ने कवितामा वक्ताले व्यक्तिगत रूपले मात्र दिन सकिने सबै प्रकारका सान्त्वना तथा सान्त्वनाहरूलाई तिरस्कार गर्दै एकपछि अर्को केरकारहरू गर्छन्। यस कविताको अन्तमा वक्ताको मानवतावादी झुकावलाई प्रकाश पार्ने निम्न कवितांश प्रस्तुत गर्दछ:

देवकोटासँग कविताहरू एकदमै चाँडो लेख्‍ने अद्वितीय प्रतिभा थियो। उनले शाकुन्तल (महाकाव्य) तीन महिनामा, सुलोचना (महाकाव्य) दश दिनमा र कुञ्जिनी एकै रातमा लेखे। उनले नेपाली साहित्यलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याए। प्रचलित लोक भाका अर्थात् झ्याउरे छन्दमा लेखिएको कृति मुनामदनले नेपाली साहित्यमा संस्कृतको प्रभावको अन्त्य गरेको थियो। "पागल" कविता उनको अर्को महान सिर्जना हो; जुन कवितामा उनले आफूलाई पागल भन्नेहरूलाई नै कवितात्मक शैलीमा जवाफ दिएका छन्| नेपाली भाषासाहित्यमा देवकोटा रूमानी प्रवृत्तिलेखन स्वच्छन्दवादका श्रीगणेश भए। साथै नेपाली भाषासाहित्यलाई अङ्ग्रेजी भाषासाहित्यमा अनुवाद गरेर सर्वप्रथम पश्चिमी मुलुकमा पुर्‍याउने काम पनि देवकोटाबाट नै भएको थियो।

भारतीय महापण्डित डा राहुल साङ्कृत्यायनले भनेका थिए, ‘मैले देवकोटालाई बुद्धपछिको सबैभन्दा ठूलो मानवअवतारका रूपमा लिएको छु।’ साङ्कृत्यायनले देवकोटालाई भारतका जल्दाबल्दा तीन कवि जयशङ्कर प्रसाद, सुमित्रानन्दन पन्त र सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला बराबर एक जना देवकोटा हुन् भनेका थिए। देवकोटा चौध भाषा बुझ्थे। उनीद्वारा नौ भाषामा लेखिएका कविताहरू ´शारदा` मासिकमार्फत जनमाझ पनि आए।

देवकोटालाई काव्यसागरका जलदेवता भने पनि हुन्थ्यो। उनी उठ्ता, बस्ता, हिँड्दा, सुत्दा, खाँदा वा आफ्ना चेतन र अचेतनका कुनै पनि पलमा काव्यभन्दा बाहिर हुँदैन थिए। बिहान आँखा उघारेदेखि राति आँखा चिम्लेपछिको स्वप्नसंसारमा पनि उनी काव्यसंसारमा नै विचरण गर्थे। उनको बाँचुन्जेलको साथी एउटा ´कविता` थियो र अर्को ´चुरोट` थियो। लेखेका बेला उनी आफ्नै पाण्डुलिपि बालेर चुरोट सल्काएको र त्यसैले सिँगान पुछेको पनि चाल पाउँदैन थिए।

 

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा कुनै पनि सुस्थापित राजनीतिक दलभित्र सक्रिय थिएनन् तर उनका कविताले निरन्तर रूपमा उत्पीडित राणा वंशका विरुद्ध विद्रोहको रवैयालाई मूर्तरूप दिएको थियो। वाराणसीमा स्वनिर्वासन हुँदा उनले नेपाली काङ्ग्रेसको युगवाणी पत्रपत्रिकाको सम्पादक भएर काम गर्न थालेका थिए। राणा सरकारले नेपालमा आफ्नो सबै सम्पत्ति जफत गरेको थियो।

लाइब्रेरी पर्व

भीमशमशेरले देशमा नेपाली, हिन्दी, अङ्ग्रेजी र नेवारीमा भाषाको उन्नति गर्न भनेर इस्तिहार जारी गरे । यो खबर पाएर काठमाडौंका केही युवाहरूले पठन संस्कृतिको विकास तथा देशविदेशका कुरा थाहा पाउन एउटा पुस्तकालयको आवश्यकता महसुस गरे । त्यस्तो पुस्तकालय महेन्द्रबहालमा राख्ने योजनासहित ४५ जना युवाहरूले श्री ३ भीम शम्शेरसमक्ष निवेदन पेस गर्न हस्ताक्षर अभियान चलाए । हस्ताक्षर गराउने मुख्य जिम्मा बैकुण्ठप्रसाद लाकौलले पाएका थिए ।

केही समयपश्चात हस्ताक्षर संकलन समेत भईवरी दरबारमा पत्र बुझाइयो । तर हस्ताक्षर नगर्ने रामचन्द्र अधिकारी नामक अर्का युवाले हस्ताक्षरकर्ता युवाहरूको अभियान राजनीतिक उद्देश्यको भएको र उनीहरूले श्री ३ को गाथगादी ताकेका छन् भन्ने उजुरी दरबारमा चढाए । यसरी सरस्वती गुठी नामक संस्था स्थापना गरी त्यसमार्फत् पुस्तकालय खोल्ने कार्यलाई राजनीतिक आवरणको आरोप लागेपछि दरबारले पत्रका हस्ताक्षरकर्ता सबैलाई पक्राउ गर्न उर्दी जारी गर्‍यो । अधिकांश हस्ताक्षरकर्ताहरूलाई पक्राउ गरी बयान लिने क्रममा उक्त घटनालाई 'लाइब्रेरी पर्व' भनी मुद्दा जाहेर भयो । बि‍. सं १९८७ साल वैशाख १६ र १७ गते दुई दिन गरी पुस्तकालय खोल्ने अभियानका युवाहरूलाई पक्राउ गरियो ।

त्यसरी पक्राउ परेका युवाहरूलाई दरबारबाट बिभिन्न सजाय तोकियो । ती मध्ये उमेश शाहलाई देश निकाला र मैनाबहादुर, खड्गमान, रंगनाथ आदिलाई जन्मकैदको सजाय सुनाइएको थियो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कृष्णप्रसाद कोइरालालगायतलाई रु. १०० जरिवाना र अबका १२ वर्ष जनस्तरका कुनै कार्य गर्ने छैन भन्ने कागज गराई छोडिएको थियो । राज खानदानका भएर पनि दुनियाँका छोराहरूका साथ हिँडेको भनी जितेन्द्र बहादुर शाह र पद्म शाहलाई जनही रु. १००० जरिवाना गरिएको थियो । पुस्तकालय खोल्न पाऊँ भनी पत्रमा हस्ताक्षर गर्ने ४५ जना युवाहरूमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कृष्णप्रसाद कोइराला, चित्तधर हृदय, योगवीरसिंह कंसाकार, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, तुलसी मेहर, शंकरप्रसाद नेपाल, महेन्द्रविक्रम शाह, शंकरदेव पन्तजस्ता साहित्य, भाषा, शिक्षा तथा सामाजिक सांस्कृतिक क्षेत्रमा प्रसिद्ध युवाहरू थिए ।

सार्वजनिक पुस्तकालय खोल्छु भन्नेलाई भीमशमशेरले जेलमा कोचे। यस्तो धोखाधडीका कारण पनि उनी इतिहासमा बदनाम छन्। लाइब्रेरी पर्वले भीमशमशेरको अनुदार छवि प्रस्तुत गर्छ।

सल्लाहकार समिति सदस्य

वि.सं. २००७ सालको क्रान्तिमार्फत प्रजातन्त्रको परिचय गराएपछि देवकोटालाई राजा त्रिभुवनद्वारा वि.सं. २००८ मा नेपाल सल्लाहकार समितको समूहको सदस्यमा नियुक्त गरिएको थियो।

राजा त्रिभुवनको पालामा बुद्धिजीवी वर्गको प्रतिनिधिका रूपमा राजा त्रिभुवनबाट ‘सल्लाहकार सभा’मा उनी पुनः मनोनीत भएका थिए। सल्लाहकार सभा गठन हुँदा देवकोटालाई विपक्षी नेता बनाइएको थियो। सो सल्लाहकार सभाको दोस्रो अधिवेशनमा मातृकाप्रसाद कोइरालाद्वारा प्रस्तुत बजेटमाथि विपक्षी दलका नेताका हैसियतले गरेको चर्को भाषणकै कारण सरकार विघटित हुनपुगेको थियो।

राजा महेन्द्रले पनि देवकोटाको सो पदलाई निरन्तरता दिएका थिए। देवकोटा त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापनासँगै सो विश्वविद्यालयको समिति सदस्यमा मनोनीत भएका थिए। त्यसपछि उनैको हस्ताक्षरमा विश्वविद्यालयको रूपरेखा तयार भएको थियो। उनी पछि नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानका सदस्य पनि भएका थिए।

शिक्षा मन्त्री

कुँवर इन्द्रजित सिंहको मन्त्रिपरिषद्मा देवकोटा शिक्षा, स्वायत्तशासन मन्त्री थिए । शिक्षामन्त्री भएपनि देवकोटालाई शिक्षा मन्त्रालय कहाँ छ भन्ने थाहा थिएन र उनलाई सत्यमोहन जोशीले गाडीमा मन्त्रालय पुर्‍याएका थिए। शिक्षामन्त्री छँदा उनले त्रिभुवन विश्वविद्यालय र प्रज्ञाप्रतिष्ठानको स्थापना गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान गरेका थिए। केआई सिंहको प्रधानमन्त्रित्वमा गठित मन्त्रिपरिषद्मा उनी शिक्षा तथा स्वायत्त शासनमन्त्री पनि बनेका थिए। ११० दिनसम्म मन्त्री भएका बेला उनले नेपाल राष्ट्रभरिका विद्यालय र कलेजहरूमा नेपाली भाषामा पढाइ हुने व्यवस्था मिलाएका थिए।

 

सन् १९५८ को अक्टोबरमा तत्कालीन सोभियत गणतन्त्र उज्बेकिस्तानको राजधानी तास्केन्तमा भएको अफ्रिकी–एसियाली लेखक सम्मेलनमा देवकोटाले नेपाली मण्डलको नेतृत्व गरेका थिए। त्यतिबेला नेपाली कांग्रेसको सरकार थियो। उनले राजासँग स्वीकृति नलिई सरकारसँग स्वीकृति लिएका थिए। त्यतिबेला भारतको नयाँ दिल्लीबाट भिसा लिँदै उनी र माधव प्रसाद घिमिरे तास्केन्त पुगेका थिए। देवकोटाले राजासँग स्वीकृति नलिएर राजाको अनादार गरे भनेर उनको विरोध भएको थियो। राजा प्रज्ञा प्रतिष्ठानको कुलपति थिए। देवकोटा कम्युनिस्ट भयो भनेर उनको विषयमा राजा महेन्द्रलाई कुरा लगाउने काम गरिएको थियो। उनले नेपाली भाषा साहित्यको विषयमा त्यहाँ बुलन्द भाषण गरेका थियो। तर यता देशको नाम बदनाम गर्‍यो भनेर राजालाई उचाल्ने काम भएको थियो। राजा महेन्द्रले पनि उनको तीन महिनाको तलब जरिवानाबापत रोक्का गरिदिएका थिए। यस घटनाले उनी निराश बनेका थिए। पछि श्यामदास वैष्णवसँग आफ्नो निराशा व्यक्त गर्दै भनेका थिए "धेरै बाँचियो ! बाँच्न पुग्यो।"

देवकोटा नेपालबाट प्रवेशाज्ञा र राहदानी नबनाई तास्केन्त गएका थिए। त्यसका निम्ति उनलाई मन्त्रिपरिषद्का अध्यक्ष सुवर्णशमशेरदेखि शाही नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानका उपकुलपति बालचन्द्र शर्मासम्मले हरियो झण्डा देखाएर प्रेरित गरेका थिए। तर पछि तिनै व्यक्तिहरूको सिफारिसमा नै देवकोटाले प्रज्ञाप्रतिष्ठानबाट पाउने पारिश्रमिक रोक्का गरिएको थियो। तर पछि त्यसको रहस्य खुलेपछि एक महिनाको तलब जरिमाना गरेर राजा महेन्द्रले उनको पारिश्रमिक निकासा गरिदिएका थिए।

देवकोटाको १५ वर्षको उमेरमा मनदेवी चालिसेसँग विवाह भएको थियो। वि.सं. १९८५ मा उनको पहिलो सन्तान स्वरूप छोरी सावित्री र वि.सं. १९८९ मा जेठो छोराको रुपमा प्रकाशको जन्म भएको थियो। माहिला छोरा कृष्णप्रसाद देवकोटाको जन्म वि.सं. १९९३ मा भएको थियो। देवकोटाका छोरा पदम देवकोटा कवि तथा लेखक हुन्। उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालयको अङ्ग्रेजी विभाग, काठमाडौंमा धेरै वर्ष प्राध्यापकको रूपमा कार्यरत थिए।

देवकोटाले कानुनमा स्नातको उपाधि हासिल गरेपछि उनी आफ्नो घर फर्के; जहाँ उनले विभिन्न व्यक्तिगत सङ्कटहरू भोग्नु परेको थियो। दुई वर्ष भित्रै उनका बुवा, आमा र दुई वर्षे छोरीको मृत्यु भएको थियो। ती वियोगान्त घटनाहरूले उनलाई मर्माहत तुल्याउँदा यसैबाट उनीमा चुरोटको लत बसेको थियो। पछिल्ला वर्षहरूमा उनका कलिला छोराहरू प्रकाश र कृष्णको असामयिक मृत्युले उनी झन् मर्माहीत भएका थिए र यसले उनको मस्तिष्कलाई समेत चोट पुर्‍याएको थियो। मानसिक समस्याहरूबाट गुज्रिरहेका देवकोटाले पाँच महिना भारतको राँचीमा अवस्थित मानसिक अस्पतालमा समेत समय बिताएका थिए। पछि आफ्नो जीवनमा आर्थिक ऋण र छोरीहरूको विवाह र दाइजोमा खर्च गर्न असमर्थ भएको कारण उनले एक पटक आफ्नी श्रीमतीलाई यसो भनेका थिए, "आज राती हामी बच्चाहरूलाई समाज र युवाको हेरचाहमा त्यागौँ र सुत्ने समयमा यस संसारलाई त्यागौँ, पोटासियम साइनाइड वा मोर्फिन वा यस्तै केही गरौँँ"।

 

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा जीवनकाल भरिनै निकै धुम्रपान गर्ने व्यक्ति थिए। देवकोटालाई वि.सं. २०१५ मा क्यान्सर लागेको थाहा भएको थियो। भारत लगेर ठूलो आन्द्राको ३ इन्च निकालिएपछि उनलाई आफू मृत्युको मुखमा आएको पक्का भएको थियो। त्यसपछि उनी रातभर जाग्राम बसी आफ्ना रचना लेख्न थालेका थिए। उनको मृत्यु अघि देवकोटाको आम्दानी नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा समाप्त गरेको थियो किनभने उनी एसियाली साहित्य सम्मेलनमा भाग लिएका थिए जुन आधुनिक तास्केन्तमा सम्पन्न भएको थियो। उनीहरूबाट पहिले अनुमति नलिई देवकोटाको आम्दानी समाप्त भएको थियो। देवकोटाले एक अन्तर्वार्तामा आफूले अघिल्लो ८ महिनासम्म पारिश्रमिक नपाएको र त्यसको परिणामस्वरुप आफ्नो रोगको उपचारका लागि आवश्यक औषधि खरिद गर्न नसकेको दाबी गरेका थिए, यसबाहेक उनले खानासमेत किन्न निकै सङ्घर्ष गरिरहेका थिए। क्यान्सर रोगसँगको लामो सङ्घर्षपछि देवकोटाको विसं २०१६ साल भाद्र २९ गते काठमाडौँको पशुपतिनाथ मन्दिरस्थित बागमती नदीको किनारमा रहेको आर्यघाटमा निधन भएको थियो।

शान्त भवन अस्पतालमा रहँदा उनले आफ्ना साथी हरि श्रेष्ठलाई चिठीमा लेखेका थिए जुन यस प्रकार छ "मृत्यु मेरो अगाडि छ। म आकाशमा नक्षत्रहरू खोज्छु तर भेट्दिनँ। म आफूलाई शान्ति दिन सक्दिनँ । म उठ्न सक्ने भएँ, म आफू र आफ्ना बच्चाहरूलाई मार्ने थिएँ ।" जीवनभर, उनले भगवान् मानेनन् । आर्यघाटमा उनले भने 'मैले आफ्नो जिन्दगी हरिनाम नजपेर ,नास्तिक भएर बिताएछु, अब जान आँटिहालेँ" अनि उनले जीवनको शाश्वत आध्यात्मिक कुरा कवितामार्फत यसरी व्यक्त गरे।

संसार रूपी सुख स्वर्गभित्र,
रमें, रमाएँ लिई भित्र चित्र ।
सारा भयो त्यो मरूभूमि तुल्य,
रातै परेझैँ अब बुझ्छु बल्ल ॥१॥

रहेछ संसार निशा समान,
आएन ज्यूँदै रहँदा नि ज्ञान ।
आखिर श्रीकृष्ण रहेछ एक,
न भक्ति भो, ज्ञान, न भो विवेक ॥२॥

महामरूमा कणझैँ म तातो,
जलेर मर्दो बिनु आश लाटो ।
सुकी रहेको तरूझैँ छु खाली,
चिताग्नि तापी जल डाम्न फाली ॥३॥

संस्कार आफ्नो सब नै गुमाएँ,
म शून्यमा शून्य सरी बिलाएँ ।
जन्मे म यो स्वर्ग विषे पलाएँ,
आखिर मै खाक त्यसै बिलाएँ ॥४॥

प्रतिकृया

भदौ २९ गते सरकारले महाकविको शोकमा दिउँसो २ बजेपछि सिंहदरबार सचिवालय र अरु अड्डामा बिदा दियो भने सबै शिक्षण संस्था एक दिन बन्द गरिए । देवकोटाको निधनप्रति दुःख व्यक्त गर्दै प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाले २०१६ भदौ ३० गते प्रतिनिधि सभा बैठकमा भनेका थिए— “नेपाली साहित्य जगत्का एक महान् विभूति महाकवि देवकोटाको असामयिक निधनबाट देशलाई ठूलो क्षति भएको छ । नेपालको सबभन्दा ठूलो साहित्यिक, मलाई त यो भन्नमा अत्युक्ति लाग्दैन कि नेपाली साहित्यको इतिहासको सबभन्दा ठूलो व्यक्तिको निधन भयो ।” प्रधानमन्त्रीले प्रतिनिधि सभा र महासभामा बैठक स्थगन प्रस्ताव राखेपछि दुवै सदनमा २ मिनेट मौन धारण गरेर महाकविप्रति श्रद्धाञ्जली अर्पण गरियो ।

महाकविप्रति श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दै राष्ट्रिय गोरखा परिषद् नेता मृगेन्द्रशमशेर राणाले भने, “देवकोटा नेपालको साहित्यिकजगत्को मात्र होइन कि नेपालभरको एउटा तारा हुनुहुन्थ्यो । उहाँ को निधन भो भन्ने त मलाई लाग्दैन । त्यसैले आज हामी उहाँलाई श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्न आएका छौं भन्ने मलाई लाग्छ । त्यो विभूति हाम्रा अगाडि छैन । हामीमा ठूलो क्षति भएको छ । उहाँको मृत्यु भो भन्ने मलाई लाग्दैन उहाँ मर्नु भएको छैन । मर्नुहुने पनि छैन । जो मानिस १ करोड जनताको हृदयमा बसेको छ, त्यो मानिस मर्न सक्तैन, मर्ने छैन ।”

नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका तुलसीलाल अमात्यले भने, “देवकोटाजीको निधनले हाम्रो देशको साहित्यलाई मात्र होइन, संसारको साहित्यलाई नै एउटा ठूलो धक्का दिएको छ ।”

१. कविता सङ्ग्रह: पहाडी पुकार ( वि. सं. २००५)•पुतली (बाल कविता)• वि. सं. २००९)• भिखारी ( वि. सं. २०१०) •सुनको बिहान ( वि.सं.२०१०) •छहरा (वि. सं. २०१२)• जन्मोत्सव र मुटुको थोपा ( वि.सं.२०१५) • मृत्युशैयाबाट ( वि. सं.२०१६) •चिल्ला पातहरू (मृत्युपश्चात प्रकाशित, वि.सं. २०२१) •गाइने गीतहरू (मृत्युपश्चात प्रकासित, वि.सं. २०२४) •मनोरञ्जन (मृत्युपश्चात प्रकाशित, वि. सं. २०२४) • भावना गाङ्गेय (मृत्युपश्चात प्रकाशित, वि. सं. २०२४)• आकाश बोल्छ (मृत्युपश्चात् प्रकाशित, वि. सं. २०२५) • छाँगासँग कुरा (मृत्युपश्चात् प्रकाशित, वि. सं. २०२६), •लक्ष्मी कविता सङ्ग्रह ( मृत्युपश्चात प्रकाशित, वि. सं. २०३३) • लक्ष्मी गीत सङ्ग्रह (मृत्युपश्चात प्रकाशित, वि. सं. २०४०)

२.खण्डकाव्य : मुनामदन ( प्रकाशन वर्ष, वि. सं. १९९१) , राजकुमार प्रभाकर (वि. सं. १९९७), कुञ्जिनी (वि. सं. २००२), वसन्ती गीतीकाव्य(वि. सं. २००९), मैना (वि. सं. २००९), सुन्दरी जर्पिना (वि. सं. २००९), रावण जटायु युद्ध (वि. सं. २०११) , म्हेन्दु (वि. सं. २०१५), लुनी (वि. सं. २०२३), सीताहरण (वि. सं. २०२४), मायाविनि सर्सी (वि. सं. २०२४), नवरस कोश काव्य (वि. सं. २०२५), मैना ( पुन: सम्पादन वि. सं. २०३९)।

३.निबन्ध: आषाढको पन्ध्र(वि. सं. १९९३,शारदा), भलादमी, फूल, पहाडी जीवन, हाई हाई अङ्ग्रेजी, के नेपाल सानो छ, कला र जीवन, कल्पना, साधुको महात्म्य, निद्रा श्रीपञ्चमीको दिन वि. सं. २०१०, साँढे,मेरो पाल्पा तानसेन तर्फको यात्रा आदि ।

class="duhoc-ne wikitable table-responsive "

देवकोटाको कवितायात्राको पूर्वार्द्धकालीन कविता सङ्ग्रहहरूमा भिखारी कविता सङ्ग्रहलाई, खण्डकाव्यहरूमा मुनामदन खण्डकाव्यलाई र महाकाव्यहरूमा 'शाकुन्तल' महाकाव्यलाई प्रतिनिधिकृतिका रूपमा लिन सकिन्छ। उनको उत्तरार्द्धकालीन कवितायात्राका कविता सङ्ग्रहहरूमा लक्ष्मी कविता सङ्ग्रहलाई, खण्डकाव्यहरूमा मायाविनी सर्सी खण्डकाव्यलाई र महाकाव्यमा प्रमिथस महाकाव्यलाई प्रतिनिधिकृति मान्न सकिन्छ। यसैगरी देवकोटाका बालकविताहरूका प्रतिनिधिकृतिका रूपमा उनका सुनको बिहान र पुतली बालकविता सङ्ग्रहलाई अघि सार्न सकिन्छ भने उनका हाँस्यव्यङ्ग्य कविताहरूको प्रतिनिधित्व उनको 'मनोरञ्जन हाँस्यव्यङ्ग्य कविता सङ्ग्रहले र गीतिकविता वा गीतहरूको प्रतिनिधित्वचाहिँ उनको लक्ष्मी गीति सङ्ग्रहले गर्दछ। यस सन्दर्भमा देवकोटाका विशुद्ध प्रगतिवादी क्रान्तिकारी कविताहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने पहाडी पुकारलाई र उनको रोमान्टिक प्रगतिवादी क्रान्तिकारी गीति नाट्य कृषिबालालाई पनि उल्लेखनीय छन्।

श्यामदास वैष्णव देवकोटाको परिचय यसरी गर्छन् : लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा अत्यन्तै प्रतिभाशाली व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। नेपाली साहित्यमा धेरै कुरा रच्नुभयो उहाँले। बाल साहित्यदेखि महाकाव्यसम्म रचना गर्नुभयो। उहाँका कृति विश्वविद्यालयमा राखियो। देशको महाकवि भएर उहाँले धेरै ठाउँमा योगदान दिनु भएको छ, देवकोटाले भाषा अनुवाद संस्थानमा पनि काम गर्नु भएको थियो। त्रिचन्द्र कलेजमा पढाउनु भयो। एकेडेमी बनाउन मद्दत गर्नुभयो। धेरै समयपछि मन्न्री पनि हुनुभयो। कवि सम्मेलनमा नेपालको तर्फबाट देश विदेश जानुहुन्थ्यो। उहाँको मृत्यु भने दुखद् तवरले भयो ।

वैष्णवले थपे -"महाकविले भाषा अनुवादमा काम गरेर पुस्तक लेखेर अनि ट्युसन पढाएर पैसा कमाउनु हुन्थ्योे। तैपनि दुःख भने थियो ।" वैष्णवले भने, 'तर बाटोमा गरीब देखे आफ्नो कोट नै फुकालेर दिन्थे पैसा बाड्दै हिँड्थे भन्छन् नि त्यस्तो भने होइन।"

•  
  देवकोटाको तस्वीर भएको हुलाक टिकट
•  
  Statue of Laxmi Prasad Devkota-TU-9653
•  
  देवकोटाको तस्वीर
•  
  महाकवी, राष्ट्रकवी, र हरिवंश राय बच्चन
•  
  लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा