भीष्म: महाभारतका एक पात्र

भीष्म
Statue of Bhishma
Information
उपनामहरू	देवव्रत Gauranga भीष्म पितामह गंगापुत्र महामहिम कुरूश्रेष्ठ
लिङ्ग	Male
स्थान	प्रधानसेनापति
सम्बद्धता	कौरव
हतियार	धनुष बाण तरबार परशु गदा भाला
परिवार	शन्तनु (father) गंगा (mother) सत्यवती (step-mother) विचित्रवीर्य (half-brother) चित्राङ्गद (half-brother) बाह्लिक and देवापि (elder uncles)
आफन्त	कुरु राजवंश-चन्द्रवंश
Home	हस्तिनापुर

उनको प्रारम्भिक नाम देवव्रत थियो, उनलाई हस्तिनापुर राज्यको उत्तराधिकारी बनाइएको थियो। यद्यपि, उनले आफ्नो बुबाको खुशीको लागि आफ्नो सिंहासन त्यागे र आजीवन ब्रह्मचर्यको वाचा लिए। यस नि:स्वार्थ निर्णयको कारण, उनलाई भीष्मको नामले चिनिन्छ र उनका पिता शन्तनुले उनलाई इच्छा मृत्युको आशिष् दिए । उनले कुरु राज्यको राजनीतिक मामिलामा प्रमुख भूमिका खेले र कौरवहरूको पक्षमा कुरुक्षेत्र युद्धमा भाग लिए। युद्धको दशौं दिन पाण्डव राजकुमार अर्जुनले शिखंडीको सहयोगमा भीष्मलाई असंख्य बाणले छेडेर बाणको शैयामा गिराई दिए। बाण शैयामा एकावन्न (५१) रात बिताएपछि भीष्मले शुभ उत्तरायण (हिउँद संक्रांति) मा आफ्नो शरीर त्यागे। आफ्नो मृत्यु अघि, उनले युधिष्ठिरलाई विष्णु सहस्रनाम दिए।

भीष्मलाई हिन्दु धर्ममा एक सम्मानित तथा निष्ठा पात्रको रुपमा लिइन्छ। प्रत्येक वर्षमा उनको पुण्यतिथिलाई भिष्म अष्टमीको रुपमा मनाइन्छ, यो तिथी माघ शुक्ल अष्टमीमा पर्छ।

 

 

भीष्मको जन्म र युवावस्था मुख्यतः महाकाव्यको आदिपर्व ग्रन्थमा वर्णन गरिएको छ। उनी चन्द्र वंशका राजा शन्तनु र उनकी पहिलो पत्नी गंगा, नदी देवीका एक मात्र जीवित छोरा थिए। यो मानिन्छ कि उनी द्यु (प्रभास) नामक वसुको अवतार थिए।

शन्तनुले गङ्गा (गङ्गा) नदीको तट नजिक एउटी सुन्दर महिलालाई देखे र उनलाई विवाह गर्नका लागि प्रस्ताव राखे। उनले पनि कुरा मानिन तर एउटा शर्तका साथ: कि शन्तनुले उनले कार्यहरुका बारेमा कुनै प्रश्न कहिल्यै पनि गर्ने छैनन् भनेर यदि त्यसो गर्यो भने उनी शन्तनुलाई छोडेर जानेछिन्। शन्तनुले उनको सर्त माने अनि उनीहरुको विवाह भयो। पछी उनले एउटा छोरालाई जन्म दिए। तर उनले बच्चालाई नदीमा लगेर डुबाइ दिईन्। शन्तनु उनीसँग कारण सोध्न पनि सक्दैनथे, किनकि उनले वाचा गरेका थिए, यदि त्यसो गर्यो भने उनी शन्तनुलाई छोडेर जानेछिन् । एकपछी अर्को, सात पुत्र उनले जन्म दिए र गङ्गा नदीमा डुबाउँदै गरिन्। जब गङ्गा ८ औं पुत्रलाई डुबाउन लागिरहेकी थिइन्, तब शान्तनुले, स्वयम् लाई रोक्न नसकेर सोधी नै हाले।

अन्तमा, गङ्गाले राजा शन्तनुलाई महाभिष र उनकोद्वारा दिइएको ब्रह्माका श्रापका बारेमा समझाएका थिए। तब उसले वहाँलाई बताए कि उनलाई आठ वटा बच्चा आठ वसु थिए, जसलाई वशिष्ठले पृथ्वीमा नश्वर मानवका रूपमा जन्म लिने भन्ने श्राप दिएका थिए। यद्यपि जब उनले वहाँलाई शान्त गरे, तर उसले आफ्नो श्रापलाई सीमित गरिदिएका थिए र उनलाई बताए कि तिनीहरु मनुष्यका रूपमा आफ्नो जन्मको एक साल भित्र नै यस अभिशापबाट मुक्त हुनेछन्। यसका लागि उसले ती सबै मध्ये सात बच्चालाई यस जीवनबाट मुक्त गरिदिएकी हुन्। यद्यपि वसु दायसलाई एउटा लामो जीवन बाँच्न र कहिल्यै पनि पत्नी वा बच्चा नहुने श्राप दिइएका थिए। तर ऋषिले उसलाई एउटा वरदान पनि दिए कि ऊ सबै धर्मग्रन्थहरुका साथ सदाचारी, वार्तालाप गर्ने र आफ्ना पिताका आज्ञाकारी पुत्र पनि हुनेछन्। गङ्गाले भनेकी थिइन् कि उनी त्यस राजाका सिंहासन र स्थितिका लागि राम्ररी प्रशिक्षित गर्नका लागि स्वर्ग लिएर जानेछिन्। यस शब्दहरुका साथ, उनी बच्चाको साथ हराएकी थिइन्, जबकि शन्तनु दु:ख का साथ उसको जीवनका बाँकी समय बिताउनका बारेमा सोचेर मरिएका थिए।

१८ दिनसम्म चालेको महाभारत युद्धमा उनी कौरव पक्षका सेनापति थिए जो १० दिनसम्म टिकी रहे । कौरवको सेनापति ग्रहण गर्नुभन्दा अगाडि उनले तीन सर्त राखेका थिए:

1. कुनै पनि पाण्डवको बध नगर्ने
2. म सेनापती रहुन्जेल अङ्गराज कर्ण युद्धमा भाग लिन पाउने छैनन् ।
3. म शिखण्डी विरुद्ध कुनै अस्त्र चलाउने छैन।

भीष्म इच्छा नहुँदा नहुँदै कौरवहरूको पक्षमा लडे। भीष्म आफ्नो समय र इतिहासका सबैभन्दा शक्तिशाली योद्धा थिए। उनले पवित्र गंगाको पुत्र र भगवान परशुरामको विद्यार्थी भएर आफ्नो पराक्रम र अजेयता प्राप्त गरेका थिए। करिब पाँच पुस्ता पुरानो भए पनि भीष्म त्यति शक्तिशाली थिए जो त्यतिबेला जीवित योद्धाले उनलाई परास्त गर्न सक्दैनथे। प्रत्येक दिन, उसले कम्तिमा १०,००० सिपाही र १,००० रथहरू नष्ट गरेका थिए। युद्धको प्रारम्भमा, भीष्मले पाण्डवहरू मध्ये कसैलाई पनि नमार्ने वाचा गरे, किनकि उन्ले पाण्डवहरूको हजुरबुवा भएकोले उनीहरू प्रति स्नेह थियो । भीष्मले कुनै पनि पाण्डवको बाधा नगरेकाले दुर्योधनले प्रायः भीष्मलाई "कौरवको पक्षमा नलडेको "आरोप लगाउथे। उनले युद्धमा कुनै पनि कौरवलाई मारिन दिएनन्, किनकि उनी आफ्ना सबै नातिनातिजाहरूलाई माया गर्थे र शान्ति वार्ताबाट नै समाधान चाहन्थे।

महाभारतको युद्ध पछी उनले युधिष्ठिरलाई राजाको कर्तव्यको बारेमा उपदेश दिए।

उनलाई इच्छा मृत्युको वरदान प्राप्त थियो त्यसैले उनी शरशय्यामा ६ महीनासम्म रहेर इच्छा अनुसार सूर्य उत्तरायण पारेर प्राण त्याग गरे ।

• भीष्मपर्व
• भीष्मको प्राण त्याग