प्राचीन मिथिला विश्वविद्यालय

 

भारतमा वैदिक कालका गुरुकुलहरूलाई विश्वविद्यालयको प्राचीन रूप भन्न सकिन्छ किनभनें उनैमा उच्च शिक्षाको व्यवस्था थियो। पछि, उपनिषद् तथा ब्राह्मण कालमा, हामी "परिषद"लाई विश्वविद्यालयका रूपमा कार्य गर्दै पाउँछन्। यी परिषदहरु पांडित्यपूर्ण अध्यापकहरु तथा विद्यार्थिहरुका सम्मेलनका रूपमा हुन्थ्यो र उपाधीहरु प्रदान गर्नका अधिकारिणी थिए। यो विश्वविद्यालय क्रमशः मिथिलाका राजा जनकले आफ्नो दरबारमा आयोजित गरेका दार्शनिक सम्मेलनबाट सुरु भएको थियो। यी दार्शनिक सम्मेलनहरूले सिकाउने ठाउँको गठन गरायो र यो शिक्षाको ठाउँ मिथिला विश्वविद्यालयमा परिणत भयो। यो ब्राह्मणवादी शिक्षा प्रणालीको प्रमुख स्थान थियो। मिथिला मैथिल ब्राह्मणको ठाउँ हो। प्राचीन कालदेखि मैथिल ब्राह्मणहरूले प्राचीन भारतीय दर्शनलाई विभिन्न आयाम दिएका थिए। न्याय शास्त्र, तर्क शास्त्र, मीमांसा र सांख्य शास्त्र धेरै जसो मिथिलाबाट विकसित भएका थिए। उद्दालका अरुणिले जीवनका तीन तत्वको सिद्धान्त पत्ता लगाएका थिए । अष्टावक्रले राजा जनक लाई अस्तित्वको आधि भौतिक प्रकृति र व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको अर्थ सिकाउनुभयो। अष्टावक्र र जनक बीचको दार्शनिक वार्तालाप अष्टावक्र गीता वा अष्टावक्र संहिता भनेर चिनिने प्राचीन दार्शनिक ग्रन्थहरूको रूपमा रेकर्ड गरिएको छ। त्यसैगरी याज्ञवल्क्यले राजा जनक लाई ब्राह्म विद्या सिकाएका थिए। याज्ञवल्क्य सतपथ ब्राह्मणका लेखक हुन् र उनलाई भारतीय दर्शनका पिता मानिन्छ। गार्गी वाचकनवी ब्रह्मवादिनी थिइन्। उनले ऋग्वेदमा धेरै मन्त्रहरू रचना गरे जसले सबै अस्तित्वको उत्पत्ति लाई प्रश्न गर्यो। उनलाई मिथिलाका राजा जनकको दरबारमा नवरत्न मध्ये एकको रूपमा सम्मान गरिएको थियो। उनले याज्ञवल्क्य सँग शास्त्रार्थमा भाग लिइन्, जसमा उनले प्रकृतिको अस्तित्वको आधार सँग सम्बन्धित केही प्रश्न सोधिन्। याज्ञवल्क्यले उनका सबै प्रश्नको जवाफ दिए। मैत्रेयी अर्को ब्रह्मवादिनी थिइन् जो प्राचीन भारतमा पछिल्लो वैदिक कालमा बसे। बृहदारण्यक उपनिषदमा उनलाई वैदिक ऋषि याज्ञवल्क्यका दुई पत्नीमध्ये एकको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। उनी अद्वैत दार्शनिक थिइन् । ऋग्वेदमा मैत्रेयीका लागि करिब दश वटा मन्त्र लेखिएको छ। उनी बृहदारण्यक उपनिषदमा रहेको संवादमा आत्मा को हिन्दू अवधारणाको अन्वेषण गर्छिन्। मैत्रेयी-याज्ञवल्क्य संवाद मा बताउँछ कि प्रेम व्यक्तिको आत्माद्वारा संचालित हुन्छ र यसले आत्मा र ब्रह्मको प्रकृति र तिनीहरूको एकता अद्वैत दर्शनको मूल कुराको चर्चा गर्दछ। उनी ईसापूर्व ८ औं शताब्दीमा बसेकी थिइन् भन्ने अनुमान गरिएको छ। अक्षपद गौतमले न्याय शास्त्रको स्थापना गरेका थिए । मण्डन मिश्रा ( ८ औं शताब्दी ईस्वी ) एउता हिन्दू दार्शनिक थिये जसले मिमांसा र अद्वैत विचार प्रणालीमा लेखेका थिए। उहाँ दर्शनको कर्म मीमांसा स्कूलका अनुयायी र भाषाको समग्र स्फोटा सिद्धान्तको कट्टर रक्षक हुनुहुन्थ्यो। उनी आदि शंकराचार्यका समकालीन थिए। मण्डन मिश्रलाई मिमांसा विद्वान कुमारिला भट्टको विद्यार्थी भनेर चिनिन्छ जसले ब्रह्म-सिद्धि अद्वैतमा पनि लेखेका थिए। उनी ब्रह्मसिद्धिका लेखकका रूपमा परिचित छन्। ९ औं देखि १० औं शताब्दीमा वाचस्पती मिश्र अद्वैत वेदान्तका दार्शनिक थिए र एक गैर-टिप्पणी, तत्वविन्दु, वा सत्यको बूँद लेखे, जुन वाक्यको अर्थको मीमासा सिद्धान्तहरूमा केन्द्रित छ। १४ औं शताब्दीमा, विद्यापति मिथिलामा मैथिली र संस्कृत कवि, संगीतकार, लेखक, दरबारी र शाही पुजारीको रूपमा उभिए। उहाँ शिवको भक्त हुनुहुन्थ्यो, अनि प्रेम गीत र भक्तिपूर्ण वैष्णव गीतहरू पनि लेख्नुभयो। उनी संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश र मैथिली भाषाका विद्वान थिए ।

 

यो विश्वविद्यालय न्यायशास्त्रको लागि धेरै प्रसिद्ध थियो। न्याय शास्त्रको स्थापना अक्षपद गौतमले गरेका थिए। यो पछि गंगेशा उपाध्याय द्वारा विकसित गरिएको थियो। १२ औं शताब्दी देखि १५ औं शताब्दी सम्म यो शिक्षा र संस्कृतिको लागि महत्त्वपूर्ण केन्द्र थियो। कामेश्वर कालमा जगद्धार एउता विद्वान थिए, जसले गीता, देवीमाहात्म्य, मेघदूत, गीता गोविन्द र मालती माधव र अन्य जस्ता विभिन्न विषयहरूमा टिप्पणीहरू लेखेका थिए र साथै रसिका सर्वस्व, संगीता सर्वस्व जस्ता कामुकताहरूमा मौलिक ग्रंथहरू लेखेका थिए। त्यस्तै शंकर मिश्र वैशेषिक, न्याय र स्मृतिमा काम गर्ने अर्का विद्वान थिए। नादियाका प्रसिद्ध तर्कशास्त्री वासुदेव सर्वभौमाले १५ औं शताब्दीमा मिथिलामा शिक्षा प्राप्त गरेका थिए। १५ औं शताब्दीमा, रघुनाथ सिरोमणि, विश्वविद्यालयका प्रमुख थिए। त्यसबेला यो विश्वविद्यालयलाई मिथिला विद्यापीठ पनि भनिन्थ्यो। महाराजाधिराजा लक्ष्मीस्वर सिंह संग्रहालय र मैथिली साहित्य संस्थानका विद्वान र इतिहासकारहरूका अनुसार नालंदा र विक्रमशिला विश्वविद्यालयलाई मुगल सम्राटहरूले ध्वस्त पारेका थिये किनकी यी विश्वविद्यालयहरू विशेष ठाउँमा व्यवस्थित गरिएका थिए। तर प्राचीन मिथिला विश्वविद्यालय मिथिलाका विभिन्न प्राचीन दार्शनिक वा ऋषिहरूका धेरै आश्रम वा गुरुकुलमा फैलिएकाले प्राचीन मिथिला विश्वविद्यालयलाई भत्काउन त्यति सजिलो थिएन। त्यसैले यो विश्वविद्यालय २० औं शताब्दीसम्म रह्यो। शाहजहाँको शासनकालमा अबुल फजलका अनुसार मिथिला विद्वान र कविहरूको लागि प्रसिद्ध भयो जसले आफ्नो विद्वताको लागि सम्राट बाट पुरस्कार पाएका थिए। १६ औं शताब्दीमा, मिथिला धर्मनिरपेक्ष र धार्मिक शिक्षाको प्रमुख केन्द्रको रूपमा उभियो। भारतका विभिन्न भागबाट संस्कृत विद्वानहरू हिन्दू दर्शन अध्ययन गर्न मिथिला आएका थिए। मुगल कालमा रघुनंदन दास विश्वविद्यालयका प्रख्यात बुद्धिजीवी थिए। मुगल सम्राट अकबर उनीबाट धेरै प्रभावित थिए, त्यसैले उनले उनलाई सम्पूर्ण मिथिला उपहार स्वरूप दिए। तर रघुनंदन दासले पछि आफ्नो गुरु महेश ठाकुरलाई गुरु दक्षिणाको रूपमा प्रस्ताव गरे। महेश ठाकुरले सन् १५५७ मा रामनवमीको दिन दरभंगा राज राज्य स्थापना गरेका थिए।

परीक्षा प्रणाली

यस विश्वविद्यालयको परीक्षाको नाम ‘सलाका परीक्षा’ थियो । यसको परीक्षण द्वरा-पण्डितहरूले गरेका थिए (जसलाई त्यस समयमा विद्वानहरूमध्ये सबैभन्दा विद्वान र सम्मानित मानिन्थ्यो)। यस परीक्षामा उम्मेदवारले पाण्डुलिपिमा पृष्ठको भाग बुझाउनु पर्छ जुन सुईले छेडिएको छ। यो परीक्षा उम्मेदवारहरू को स्नातक प्रमाणपत्र पूरा गर्नका लागि थियो। सलाका परीक्षा भन्दा पनि कठिन तहको परीक्षा थियो जसमा उम्मेदवारले जनताबाट परीक्षामा उपस्थित हुनुपर्ने हुन्छ । यो पछिल्लो परीक्षा 'सदयन्त्र' भनेर चिनिन्थ्यो। यस परीक्षामा विद्वान वा उम्मेदवारलाई जनताले आफूलाई मनपर्ने कुनै पनि विषयमा कुनै पनि प्रश्न सोध्न सक्नेछन्। यस सदयन्त्र परीक्षामा उत्तीर्ण भएपछि विद्वानहरूलाई ज्ञानको स्तरअनुसार उपाध्याय, महोपाध्याय र महामहोपाध्याय गरी तीनवटा वर्गीकरणद्वारा सम्मानित गरिएको थियो। यी सम्मानहरू विद्वानहरूका बीचमा धेरै प्रतिष्ठित थिए।

मिथिला विश्वविद्यालयको शिक्षा प्रणाली निकै कडा थियो । इतिहासकार जोन किका अनुसार विश्वविद्यालयका पाठहरू विश्वविद्यालय बाहिर नक्कल गर्न कसैलाई अनुमति थिएन। ग्रन्थहरू मात्र याद गर्नुपर्छ। यस विश्वविद्यालयको विद्यार्थीको न्यूनतम अवधि बाह्र वर्ष थियो। त्यसपछि विद्यार्थीले स्नातकोत्तर अध्ययन र अध्यापन जारी राख्छन् । विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूको आदर्श गुणहरू शान्त (सन्ता), आत्मसंयम (दन्त), आत्म-त्याग (उपरता) र धैर्य (तितिक्षा) थिए।

• महर्षि पञ्चशिखाले मिथिलाका राजा धर्मध्वज जनकलाई सांख्यशास्त्रको उपदेश दिएका थिए। उनले षष्ठी तन्त्र लेखे । यो ग्रन्थ सांख्य शास्त्रको ६० अध्याय हो। उनले पदार्थको प्रकृति ( प्रकृति ), आत्म, बोध र कार्यको संकाय र सामान्य शक्तिहरूका बारेमा ६०००० श्लोक लेखे। उहाँले सांसारिक जीवन र मृत्यु पछि शरीर र आत्मा बीचको सम्बन्ध बारे सिकाउनुभयो।
• कपिला प्राचीन भारतीय दर्शन शांख्य शास्त्रका लेखक हुन्। उनको आश्रम बिहारको मधुबनी जिल्लाको मिथिला क्षेत्रको कपिलेश्वर स्थानमा थियो। त्यही आश्रममा उनले आफ्नो शाङ्ख्यशास्त्र दर्शन लेखेर आफ्ना शिष्यहरूलाई पढाएका थिए।

• ऋषि व्यासका पुत्र सुखदेव राजा जनकसँग उच्च आध्यात्मिक ज्ञानको अध्ययन गर्न मिथिला आएका थिए ।

• अयाची मिश्र ( भवनाथ मिश्र) न्यायशास्त्रका विद्वान थिए। उनी प्रसिद्ध न्यायशास्त्री थिए। उहाँले आफ्ना चेलाहरूलाई निःशुल्क शिक्षा दिनुभयो। गुरु दक्षिणाको तर्फबाट उनले आफ्ना शिष्यहरुलाई १० जनालाई सिकाउन भने । उनले छोरा शंकर मिश्रलाई पनि पढाए । शंकर मिश्रले आफ्नो दूर शिक्षाका आधारमा १९ वटा पुस्तक लेखेका छन् ।
• पक्षधारा मिश्र प्रसिद्ध विद्वान वासुदेव सर्वभौमा र रघुनाथ सिरोमणिका शिक्षक थिए। उनी न्यायशास्त्रको अध्यापनका लागि एक धेरै प्रसिद्ध प्राध्यापक थिए। उनको गुरुकुलमा, कसैले पनि लिखित रूपमा उहाँका चेलाहरूलाई दिएका व्याख्यानहरूको प्रतिलिपि गर्न अनुमति थिएन। उहाँ "आलोक" का लेखक हुनुहुन्छ जुन तत्वचिन्तामणीको टिप्पणी हो । उहाँ प्राचीन भारतीय दर्शनको नवन्याय शास्त्र (नयाँ तर्क) को संस्थापक मध्ये एक हुनुहुन्थ्यो। उनको गुरुकुललाई पक्षधारा मिथिला गुरुकुल पनि भनिन्छ।
• उदयन(लगभग ९७५ - १०५० ईस्वी) लाई उदयनाचार्य (उद्यानाचार्य, वा मास्टर उदयन) पनि भनिन्छ । उनी न्याय स्कूलको दशौं शताब्दीका एक भारतीय दार्शनिक र तर्कशास्त्री थिए जसले सिद्ध गर्न तर्कसंगत धर्मशास्त्र निर्माण गर्ने प्रयास गरे। ईश्वरको अस्तित्वलाई तर्कको प्रयोग गरेर धर्मकीर्ति अनि ज्ञानश्री जस्ता बौद्ध दार्शनिकहरू र भारतीय भौतिकवाद (चार्वाक) को विरुद्धमा ईश्वरको अस्तित्वमाथिको आक्रमणको प्रतिरोध गर्नुभयो। उनी भारतको बिहार राज्यको वर्तमान दरभंगा नजिकैको मिथिलाको करियान गाउँमा बस्थे। उदयनले वाचस्पती मिश्रको न्याय-वर्तिका-तत्पर्य-तिका-परिशुद्धि नामक कृतिमा उप-ग्लोस लेखे। उनले कुसुमाञ्जली, आत्म-तत्व-विवेक, किरणावली र न्याय-परिशिष्ठ (बोध सिद्धि वा बोध शुद्धि पनि भनिन्छ) जस्ता धेरै अन्य कृतिहरू लेखे।

 

प्राचीन मिथिलामा खगोल विज्ञान र ज्योतिष विज्ञानको विकास गर्ने धेरै खगोलविद् र ज्योतिषीहरू थिए। वरुन्चीले ११ औं शताब्दीमा भार्गवमुहुर्त रचना गरेका थिए। १३ औं शताब्दीमा हरिनाथले फलिता-ज्योतिसामा काम गर्दा संकेतककौमुदी लेखे। उनी स्मृतिसारका लेखक पनि हुन् । त्यसैगरी धीरेश्वरले बुद्धप्रदिप लेखे जुन शुभ दिन र रातको गणनासँग सम्बन्धित छ। १४ औं शताब्दीमा जीवेश्वर (धीरेश्वरका छोरा) ले रत्नशतक लेखे जुन एक मुहूर्तग्रन्थ हो। हरदत्त (देवदित्यका छोरा) ले दैवज्ञानबन्धव र गतिनामाला लेखेका थिए। काण्डेश्वर (वीरेश्वरका छोरा) ले ज्योतिषमा लेखेका थिए जसलाई कृतसिन्तामणि भनिन्छ। १५औं शताब्दीमा विद्यापतिका पिता गणपति ठाकुरले भूमिब्राह्मण र गंगाभक्तितरङ्गनी नामक ज्योतिषका दुई कृतिहरू लेखेका थिए। विद्यापतिले ज्योतिषदर्पण लेखे । विद्यापतिका सहकर्मी एमएम पक्षधारा (एम.एम. वाटेश्वरका छोरा)ले ज्योतिषामा सुबोध र तिथिचन्द्रिका नामक दुई कृति लेखेका थिए। हरिपति (विद्यापतिका छोरा) ले व्यावहारप्रदिपिका लेखेका थिए जुन कामेश्वर सिंह दरभंगा संस्कृत विश्वविद्यालय र दरभंगाको मिथिला अनुसन्धान संस्थानमा संरक्षित छ। नरहरिले ज्योतिषमा स्वरोदयातिका र अहिबालाचक्र लेखेका थिए। मधुसूदनले ज्योतिषप्रदिपंकुरा लेखेका थिए जुन इन्डिया अफिस लाइब्रेरी, लन्डनमा सुरक्षित छ। लक्ष्मीदास मिश्रा (वाचस्पती मिश्रका छोरा) ले सिद्धान्तशिरोमणिमा गणिततत्तावचिन्तमणि भनेर चिनिने एक व्याख्या लेखे। यसमा ७५०० पदहरू छन्। विभाकरले प्रसन्नकौमुदी लेखेका थिए जो राजा रामभद्र सिंहको दरबारमा न्यायाधीश पनि थिए। त्यही समयमा परमा मिश्रले मुकुन्दविजय लेखे। नन्हिदत्तले बालबोधिनी लेखे जुन शुरुवातका लागि एउटा पुस्तिका थियो। एमएम श्रीनिवासले सुद्धिदीपिका लेखेका थिए। राज दरभंगाका संस्थापक एमएम महेश ठाकुरले अतिकारदिनर्नय लेखेका थिए।

चण्डेश्वर ठाकुरले तेह्र शताब्दीको उत्तरार्धमा कर्नाटक राजाको संरक्षणमा रजनितिरत्नाकर लेखेका थिए। उहाँ मिथिलाका प्रख्यात राजनीतिक चिन्तक हुनुहुन्थ्यो। रजनीतिरत्नाकर मिथिलाको राज्यको मामिला र राजनीतिको विषयमा सबैभन्दा पुरानो कृति हो। त्यसैगरी ज्योतिश्वर ठाकुरले वर्ण-रत्नाकर लेखेका थिए। उनले चौरासी प्रकारका राजा गुण र छत्तीस प्रकारका हतियारहरूको प्रयोगको बारेमा विस्तृत वर्णन गरेका थिए जसमा सक्षम राजा निपुण हुनुपर्छ। उनले प्रशासनिक अधिकारीहरूको लामो सूची दिएका छन् र अदालतको जीवन र यसको सजावटलाई पनि स्पष्ट रूपमा वर्णन गरेका छन्। मिश्रु मिश्रले विवदचन्द्र लेखेका थिए । विद्यापतिले बिभागसार लेखेका थिए । बिभागसारमा, विद्यापतिले राजतन्त्रलाई कडा समर्थन गर्छन् र उनी राजा नै सबै कानूनको मुख्य स्रोत हुन् भन्ने विश्वास गर्छन्। त्यसैगरी वर्धमानले दण्डविवेक र वाकस्पती मिश्रले व्यावहारचिन्तामणी लेखे। यी कानून, प्रशासनिक मामिला र न्यायमा राम्ररी चिन्हित कार्यहरू छन् किनकि तिनीहरू समकालीन राजनीतिको अध्ययनको लागि महत्त्वपूर्ण छन्।

 

 

केही विद्वानहरूका अनुसार प्राचीन मिथिला राज्यको राजधानी भारतको वर्तमान बिहार राज्यको मधुबनी जिल्लाको बलिराजगढमा थियो। तर सर्वसाधारणको विश्वास अनुसार अहिलेको नेपालको जनकपुर सहरलाई मिथिला राज्यको प्राचीन राजधानी सहर मानिन्छ । प्राचीन मिथिला विश्वविद्यालयको मुख्यालय मिथिलाको राजा जनकको दरबारमा थियो। त्यसैले प्राचीन मिथिला विश्वविद्यालयको मुख्यालयका दुई सम्भावित ठाउँहरू छन्।

इतिहासकारहरूका अनुसार प्राचीन मिथिला ज्ञान र शिक्षाको केन्द्र थियो। उनीहरुले यसलाई सरस्वती विद्यापीठ पनि भन्ने गरेका छन् । प्राचीन मिथिलाका हरेक गाउँको गुरुकुलमा पुस्तकालय थियो । ती पुस्तकालयहरूमा हस्तलिखित पुस्तकहरू राखिएका थिए। यी पुस्तकहरू गाउँका ब्राह्मणहरूले लेखेका थिए। त्यतिबेला ब्राह्मणहरूको मौलिक काम थियो पुस्तक लेखेर आफ्ना शिष्यहरूलाई सिकाउने। यी पुस्तकहरू त्यहाँका विद्यार्थीहरूले आफ्नो शैक्षिक पाठको पाठन गरना प्रयोग गर्थे।

मिथिलाको गंगेगासा उपाध्याय र नवद्वीपको रघुनाथ शिरोमणिले बौद्ध दर्शनको तर्कसँग लड्न र बौद्ध धर्मको प्रभावलाई कम गर्न तिनीहरूलाई परास्त गर्न भारतीय दर्शनको नवन्याय स्कूल भनेर चिनिने न्याय शास्त्रको नयाँ संस्करण विकास गरे। उनीहरूले नबद्वीप ( नादिया जिल्ला) मा हिन्दू दर्शनको लागि नयाँ विश्वविद्यालय स्थापना गरे जसलाई नबद्वीप विश्वविद्यालय वा नादिया विश्वविद्यालय भनिन्छ। वासुदेव सर्वभौमालाई एक पटक मिथिला विश्वविद्यालयका ग्रन्थहरू प्रतिलिपि गर्नबाट रोकिएको थियो । त्यसपछि उहाँले तत्व चिन्तामणिको सम्पूर्ण भाग र कुसुमाञ्जलीको छंदको भाग कण्ठ गर्ने प्रतिबद्धता गर्नुभयो। त्यसपछि उनले नादियामा पाठहरू लेखे, जुन उनले याद गरे र नादियामा नयाँ विश्वविद्यालय स्थापना गर्न मद्दत गरे। महामहोपाध्याय गोकुलनाथ (१६५०-१७५०) मिथिलाका विद्वान थिए जसले 'नव न्याय' भनेर चिनिने तर्कशास्त्रको नयाँ विद्यालयको स्थापनामा योगदान दिन नादियामा बसाइँ सरेका थिए। जसले गर्दा मिथिलाको प्रतिष्ठा र महत्वमा ह्रास आयो । यहाँबाट नादिया हिन्दू दर्शनको शिक्षाको दोस्रो केन्द्रको रूपमा उभियो।