हिन्दू पञ्चाङ्ग हिन्दू समाजद्वारा मानिने क्यालेन्डर हो। यसका भिन्न-भिन्न रूपमा यो लगभग पूरा भारतमा मानिन्छ। पञ्चाङ्ग नाम पाँच प्रमुख भागहरूबाट बनेका हुनको कारण छ, यो छ पक्ष, तिथी, वार, योग र गर्ण। एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनमा १५ दिनका दुई पक्ष हुन्छन्, शुक्ल र कृष्ण।पञ्चाङ्ग (पंच + अङ्ग = पाँच अङ्ग) हिन्दू काल-गणनाको रीतिदेखि निर्मित पारम्परिक क्यालेन्डर वा कालदर्शकलाई भन्दछन्। पञ्चाङ्ग नाम पाँच प्रमुख भागहरूबाट बनेका हुनको कारण छ, यो छ- तिथि, वार, नक्षत्र, योग र करण। यसको गणनाका आधारमा हिन्दू पञ्चाङ्गको तीन धाराहरू छन्- पहिलो चन्द्र आधारित, अर्को नक्षत्र आधारित र तेस्रो सूर्य आधारित क्यालेन्डर पद्धति। भिन्न-भिन्न रूपमा यो पूरा भारतमा मानिन्छ।
एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनामा १५ दिनका दुई पक्ष हुन्छन्- शुक्ल र कृष्ण। प्रत्येक सालमा दुई अयन हुन्छन्। यी दुई अयनहरूको राशिहरूमा २७ नक्षत्र भ्रमण गर्दै रहन्छन्।१२ मासको एक वर्ष र ७ दिनको एक सप्ताह राख्ने प्रचलन विक्रम संवतदेखि शुरू भयो। महिना हिसाब सूर्य अनि चन्द्रमाको गति पैर रखिन्छ। यो १२ राशिहरू बारह सौर मास छन्। जस दिन सूर्य जस राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यसै दिनको संक्रान्ति हुन्छ। पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा जस नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरूको नामकरण भएको हो। चन्द्र वर्ष, सौर वर्षदेखि ११ दिन ३ घडी ४८ पल सानो हो। यसैलिए प्रत्येक ३ वर्षमा यसमा एक महीना जोडिन्छ जसलाई अधिक मास भन्दछन्।
एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टा सम्मको हुन्छ। चन्द्र मासमा ३० तिथिहरू हुन्छन्, जो दुई पक्षहरूमा बाँडिएका छन्। शुक्ल पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि पूर्णिमा आउँछ। पूर्णिमा सहित कुल मिलाएर पन्ध्र तिथि। कृष्ण पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि अमावस्या आउँछ। अमावस्या सहित पन्ध्र तिथि।
तिथिहरूका नाम निम्न छन्- पूर्णिमा (पूर्ण्या), प्रतिपदा (परेवा), द्वितीया (दूज), तृतीया (तीज), चतुर्थी (चौथी), पंचमी (पंचमी), षष्ठी , सप्तमी, अष्टमी, नवमी, दशमी, एकादशी , द्वादशी, त्रयोदशी, चतुर्दशी र अमावस्या (औंसी)।
संज्ञाका दृष्टिले तिथिलाई छ वर्गमा बाँडिएको हुन्छ, जस्तै नन्दा, भद्रा, जया, रिक्ता, पूर्णा, पक्षरन्ध्र ।
आकाशमा तारामण्डलका विभिन्न रूपहरूमा देखिने आकारलाई नक्षत्र भन्दछन्। नक्षत्र चन्द्रमाको मार्गगति सँग सम्बन्धित छ, तर वास्तवमा कुनै पनि तारा-समूहलाई नक्षत्रको रूपमा बोलाउनु उपयुक्त हुन्छ। ऋग्वेदको एक ठाउँमा सूर्यलाई नक्षत्र पनि भनिन्छ। अन्य नक्षत्रहरू मध्ये सप्तर्षि र अगस्त्य छन्। यो नक्षत्र सूची अथर्ववेद, तैत्तिरिया संहिता, शतपथ ब्राह्मण र लगधाको वेदांग ज्योतिषमा पाइन्छ। भागवत पुराणका अनुसार यी नक्षत्रका देवीहरू प्रचेतपुत्र दक्षका( दक्ष प्रजापति) छोरीहरू र चन्द्रमाका पत्नीहरू हुन्। मूलत: नक्षत्र २७ मानिएका छन्। ज्योतिषिहरू द्वारा एक अन्य अभिजित नक्षत्र पनि मानिन्छ। चन्द्रमा उक्त सत्ताईस नक्षत्रहरूमा भ्रमण गर्दछ। नक्षत्रहरूका नाम तल चन्द्रमासमा दिइयो छन्-
योग २७ प्रकारका हुन्छन्। सूर्य-चन्द्रको विशेष दूरिहरूको स्थितिहरूलाई योग भन्दछन्। दूरिहरूका आधारमा बन्ने भएका २७ योगहरूका नाम क्रमश: यस प्रकार छन्:- विष्कुम्भ, प्रीति, आयुष्मान, सौभाग्य, शोभन, अतिगण्ड, सुकर्मा, धृति, शूल, गण्ड, वृद्धि, ध्रुव, व्याघात, हर्षण, वज्र, सिद्धि, व्यातीपात, वरीयान, परिघ, शिव, सिद्ध, साध्य, शुभ, शुक्ल, ब्रह्म, इन्द्र र वैधृति।
२७ योगहरूमा देखि कुल ९ योगहरूलाई अशुभ मानिन्छ तथा सबै प्रकारका शुभ कामहरूमा यीबाट बच्ने सलाह दिएको हो। यी अशुभ योग छन्: विष्कुम्भ, अतिगण्ड, शूल, गण्ड, व्याघात, वज्र, व्यतीपात, परिघ र वैधृति।
एक तिथिमा दुई करण हुन्छन्- एक पूर्वार्धमा तथा एक उत्तरार्ध मा। कुल ११ करण हुन्छन्- बव, बालव, कौलव, तैतिल, गर, वणिज, विष्टि, शकुनि, चतुष्पाद, नाग र कुन ्तुघ्न। कृष्ण पक्षको चतुर्दशी (१४)का उत्तरार्धमा शकुनि, अमावस्याका पूर्वार्धमा चतुष्पाद, अमावस्याका उत्तरार्धमा नाग र शुक्ल पक्षको प्रतिपदाका पूर्वार्धमा कुन ्तुघ्न करण हुन्छ। विष्टि करणलाई भद्रा भन्दछन्। भद्रामा शुभ कार्य वर्जित मानिएका छन्।
प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्। तीस दिनहरूलाई चन्द्रमाको कलाहरूका घटने र बढ्नका आधारमा दुई पक्षहरू अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको हो। एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुई सप्ताह हुन्छन्। एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्। शुक्ल पक्षमा चन्द्रको कलाहरू बढ्दछन् र कृष्ण पक्षमा घट्दछन्।
यी बाह्र महिनाका नाम आकाशमण्डलका नक्षत्र देखि १२ नक्षत्रहरूका नामका आधारमा राखिएका छन्। जुनजुन महिनामा जुनजुन नक्षत्र आकाशमा प्राय: रात्रिका आरम्भदेखि अन्तसम्ममा देखिन्छन् अथवा जुन महिनाको पूर्णिमामा चन्द्रमा जुन नक्षत्रमा हुन्छ, त्यसैका नाममा त्यस महिनाकाे नाम रखिएको हो। चित्रा नक्षत्रका नाममा चैत्र महिना (मार्च-अप्रैल), विशाखा नक्षत्रका नाममा वैशाख महिना (अप्रैल-मे ), ज्येष्ठा नक्षत्रका नाममा ज्येष्ठ महिना (मे -जून), आषाढा नक्षत्रका नाममा आषाढ महिना (जून-जुलाई), श्रवण नक्षत्रका नाममा श्रावण महिना (जुलाई-अगस्ट), भाद्रपद (भाद्रा) नक्षत्रका नाममा भाद्र महिना (अगस्ट-सेप्टेम्बर), अश्विनी नक्षत्रका नाममा आश्विन महिना (सेप्टेम्बर-अक्तूबर), कृत्तिका नक्षत्रका नाममा कार्तिक महिना (अक्तूबर-नवम्बर), मृगशीर्ष नक्षत्रका नाममा मार्ग महिना (नवम्बर-डिसेम्बर), पुष्य नक्षत्रका नाममा पौष महिना (डिसेम्बर-जनवरी), मघा नक्षत्रका नाममा माघ महिना (जनवरी-फेब्रुअरी) तथा फाल्गुनी नक्षत्रका नाममा फाल्गुन महिना (फेब्रुअरी-मार्च) को नामकरण भएको हो।
| महिनाहरूका नाम | पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा यस नक्षत्र हुन्छ |
|---|---|
| चैत्र | चित्रा , स्वाति |
| वैशाख | विशाखा , अनुराधा |
| ज्येष्ठ | ज्येष्ठा , मूल |
| आषाढ | पूर्वाषाढ , उत्तराषाढ |
| श्रावण | श्रवण , धनिष्ठा, शतभिषा |
| भाद्रपद | पूर्वभाद्र , उत्तरभाद्र |
| आश्विन | रेवती , अश्विन , भरणी |
| कार्तिक | कृतिका , रोहणी |
| मार्गशीर्ष | मृगशिरा , आर्द्रा |
| पौष | पुनवर्सु ,पुष्य |
| माघ | अश्लेशा, मघा |
| फाल्गुन | पूर्व फाल्गुन , उत्तर फाल्गुन , हस्त |
सौरमासको आरम्भ सूर्यको संक्रान्तिदेखि हुन्छ। सूर्यको एक संक्रान्तिदेखि अर्को संक्रान्तिको समय सौरमास कहलाउँछ। यो मास प्राय: तीस, एकतीस दिनको हुन्छ। कहिले-कहिले अट्ठाईस र उनन्तीस दिनको पनि हुन्छ। यी बाह्र मासहरूको सम्मिश्रणले खासगरी सौर-वर्ष ३६५ दिनको हुन्छ।
बाह्र (१२) राशिहरूलाई बारह सौरमास मानिन्छ। जुन दिन सूर्य जुन राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यस दिनमा नै संक्रान्ति हुन्छ। त्यस राशिमा सूर्यको प्रवेशदेखि नै सौरमासको नयाँ महिना सुरु हुने मानिएको हो। सौर-वर्षका दुई भाग छन्- छ महिनाको उत्तरायण र छ महिनाको र दक्षिणायन । जब सूर्य उत्तरायण हुन्छ अनि हिन्दू धर्मअनुसार यो तीर्थ यात्रा अनि उत्सवहरूको समय हुन्छ। पुराणहरूअनुसार अश्विन, कार्तिक मासमा तीर्थको महत्त्व बताइएको हो। उत्तरायणका समय पौष-माघ (?) मास चलिरहेको हुन्छ।
मकर संक्रान्तिका दिन सूर्य उत्तरायण हुन्छ जबकि सूर्य धनुदेखि मकर राशिमा प्रवेश गर्दछ। सूर्य गर्क राशिमा प्रवेश गर्दछ तब सूर्य दक्षिणायन हुन्छ। दक्षिणायन व्रतहरूको र उपवासको समय हुन्छ जबकि चन्द्रमास अनुसार अषाढ वा श्रावण मास चलिरहेको हुन्छ। व्रतदेखि रोग र शोक मिट्दछन्।दक्षिणायनमा विवाह र उपनयन आदि संस्कार वर्जित छ,जब कि मङ्गसिर मासमा यी सब गर्न सकिन्छ यदि सूर्य वृश्चिक राशिमा हो।अनि उत्तरायण सौर मासहरूमा मीन मास मै विवाह वर्जित हो।
सौरमासका नाम : मेष, वृषभ, मिथुन, कर्क, सिंह, कन्या, तुला, वृश्चिक, धनु, कुंभ, मकर, मीन।
चन्द्रमाको कलाको घट-बढ भएका दुई पक्षहरू (कृष्ण र शुक्ल)को जो एक मास हुन्छ त्यही चन्द्रमास कहलाउँछ। यो दुई प्रकारको शुक्ल प्रतिपदादेखि प्रारम्भ भएर अमावस्यालाई पूर्ण हुने 'अमान्त' मास मुख्य चन्द्रमास हो। कृष्ण प्रतिपदादेखि 'पूर्णिमात' पूरा हुने गौण चन्द्रमास हो। यो तिथिको घट-बढका अनुसार २९, ३० अनि २८ एवं २७ दिनहरूको पनि हुन्छ।
पूर्णिमाका दिन, चन्द्रमा जुन नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरूको नामकरण भएको हो। सौर-वर्षदेखि ११ दिन ३ घटी ४८ पल सानो छ चन्द्र-वर्ष त्यसैले प्रत्येक ३ वर्षमा यसमा १ महीना जोडिन्छ।
सौरमास ३६५ दिनको र चन्द्रमास ३५५ दिनको हुनाले प्रतिवर्ष १० दिनको अन्तर आउँछ। यी दस दिनहरूलाई चन्द्रमास नैं मानिन्छ। यस्ता अतिरिक्त दिनहरुलाई 'मलमास' वा 'अधिमास' भन्दछन्।
चन्द्रमासका नाम : चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, अषाढ, श्रावण, भाद्रपद, अश्विन, कार्तिक, अगहन, पौष, माघ र फाल्गुन।
आकाशमा स्थित तारा-समूहलाई नक्षत्र भन्दछन्। साधारणतः यो चन्द्रमाका पथदेखि जुडे छन्। ऋग्वेदमा एक स्थानमा सूर्यलाई पनि नक्षत्र भनिएको हो। अन्य नक्षत्रहरूमा सप्तर्षि र अगस्ट्य छन्। नक्षत्रदेखि ज्योतिषीय गणना गर्नु वेदांग ज्योतिषको अङ्ग हो। नक्षत्र हाम्रो आकाश मण्डलका मीलका पत्थरहरूको प्रकार छन् जसदेखि आकाशको व्यापकताको ठेगाना चल्दछ। त्यस्तो नक्षत्र त ८८ छन् परन्तु चन्द्र पथमा २७ नैं मानिएका छन्।
चन्द्रमा अश्विनीदेखि लिएर रेवती तकका नक्षत्रमा विचरण गर्दछ त्यो काल नक्षत्रमास कहलाउँछ। यो लगभग २७ दिनहरूको हुन्छ यसैलिए २७ दिनहरूको एक नक्षत्रमास कहलाउँछ।
महिनाहरूका नाम पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा जस नक्षत्रमा रहन्छ:
This article uses material from the Wikipedia नेपाली article हिन्दु पञ्चाङ्ग, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); हिन्दु पञ्चाङ्ग Wiki additional terms may apply (view authors). सामाग्री CC BY-SA 4.0 अनुसार उपलब्ध छ, खुलाइएको अवस्था बाहेकको हकमा। Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki नेपाली (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.
