गजेन्द्र मोक्ष

यो कथा सम्राट परिक्षितको अनुरोधमा श्री सुकले वर्णन गरेका थिए।

स्वर्गमा त्रिकुट पर्वतको फेदी (घाँटी) मा ऋतुमत् नामको बगैँंचा थियो। देवीदेवताको क्रिडास्थल रहेको उक्त बगैँचा वरुण द्वारा बनाइएको थियो। ऋतुमत् बगैचामा एउटा गजेन्द्र नामको हात्ती बस्थ्यो। गजेन्द्रले समूहको अन्य सबै हात्तीमाथि शासन गर्थे। सधैं झै एक दिन गहेन्द्र भगवान विषणुको पिजा गरेर फुल चढाउन पोखरीमा कमलको फुल टिप्न गएका थिए। अचानक, पोखरीमा बस्ने एक गोहीले गजेन्द्रलाई आक्रमण गरे र उनको खुट्टा समात्यो। गोहीको आक्रमणबाट बचाउन लामो समयसम्म गजेन्द्रले प्रयास गरे। तिनको परिवारका सदस्यहरू, नातेदारहरू र साथीहरू तिनलाई मदत गर्न चारैतिर भेला थिए तर व्यर्थ भयो। जब उनीहरूले 'मृत्यु' नजिक पुगेका गजेन्द्रलाई उनीहरूले एक्लै छोडे।

यसै अध्यायको श्लोक ९–१३ सम्म स्वर्गमा त्रिकुट पर्वतको फेदी (घाँटी) मा ऋतुमत् नामको बगैँंचा थियो। देवीदेवताको क्रिडास्थल रहेको उक्त बगैँचा भगवानका महान् भक्त वरुण देवताको थियो। हे राजन ! विधिको विधान अचम्मको छ, गजराज गजेन्द्र अत्यन्तै बलशाली हुँदा पनि आफ्नो बासस्थानमा हात्तीको बथानले गरेका क्रियाकलापका कारण गजेन्द्रप्रति क्रुद्ध गोहीले उनको खुट्टा पक्रेर आक्रमण गर्यो। यस्तो दुर्दशाबाट छुटकारा पाउनका लागि गजेन्द्रले भरमग्दुर प्रयत्न गरे।

धेरै लामो समयसम्मको संघर्षपश्चात पनि गोहीको आक्रमणबाट छुटकारा पाउन नसकेका गजेन्द्रको मानसिक, शारीरिक तथा इन्द्रिय शक्ति घट्दै गइरहेको थियो। यसको विपरीत गोहीको उत्साह, शारीरिक शक्ति तथा इन्द्रिय शक्ति बढ्दै गइरहेको थियो। एकातिर गजेन्द्र गोहीको पासोमा झन्झन् फस्दै गइरहेका थिए। यस्तो अवस्था देखेपछि गजराजले भगवानको शरणमा जाने निश्चय गरे भनेर दोस्रो अध्यायमा बताइएको छ। गजेन्द्रले प्राण बचाउन भगवान विष्णुलाई प्रार्थना गरे।

उनको भक्तको  प्रार्थना सुनेर, विष्णुले दृश्यमा गए। गजेन्द्रले भगवान आउँदै गरेको देखे, उनले आफ्नो सुँडले कमल उठाए। यो देखेर, विष्णु खुसी भए र उनले सुदर्शन चक्रले गोहीलाई पराजित गरे।

यस अवसरमा गजेन्द्रले गरेको प्रार्थनाले विष्णुको गजेन्द्र स्तुति भनिने प्रशंसा गरेको एक प्रसिद्ध भजन थियो।

शुक्लांबरधरं विष्णुं शशि वर्णं चतुर्भुजं ।
प्रसन्न वदनं ध्यायेत सर्व विघ्नोपशान्तये॥

यस श्लोकको तात्पर्य हुन्छ– शुकदेव गोस्वामीले भन्नुभयो– हे राजन् ! त्रिकुट नामको एक विशाल पर्वत छ । यो दश हजार योजन अर्थात ८० हजार माइल अग्लो छ । यस पर्वतलाई चारैतिरबाट क्षीरसागरद्वारा घेरिएका हुनाले यो अत्यन्तै रमणीय छ । फलाम, चाँदी र सुनले बनेका तीन प्रमुख शृङ्खलाले चारै दिशा र आकाशलाई सुन्दरता प्रदान गरेका छन् भन्ने अध्याय दुईको श्लोक दुईमा उल्लेख छ ।

पूर्वजन्ममा गजेन्द्र भगवान् विष्णुका महान् भक्त थिए । उनी दक्षिण भारतको तामिल (द्रविड) राज्यका राजा थिए र उनको नाम इन्द्रद्युम्न थियो । राजकाज त्यागेर उनी मलयाचल पहाडमा कुटी बनाएर भगवानको नित्य पूजा गर्न थाले । एकदिन आफ्ना शिष्यसहित अगस्त्य मुनि कुटीमा आउँदा भगवानको ध्यानमा तल्लीन भएका कारण राजाले ऋषिको उचित स्याहार सत्कार गर्न सकेनन्। अतःएवं मुनि क्रुद्ध भएर राजालाई एक आलसी हात्ती बन्ने श्राप दिए। उक्त श्रापका कारण राजा इन्द्रद्युम्न नै गजेन्द्र हात्ती बनेका थिए।

राजालाई ऋषिद्वारा श्राप दिलाएर आफ्नो अनन्य भक्तलाई आफ्नो धाममा फिर्ता बोलाउने भगवानको योजनामुताविक नै यो घटना भएको सन्त, मुनि र आचार्यको तर्क छ । गजेन्द्रले भगवानको स्तुति गरेका कारण भगवत्कृपा प्राप्त भयो। श्री शुकदेव गोस्वामीले गजेन्द्रमोक्षको कथा सुन्ने र बिहानको समयमा स्मरणमात्र गर्नाले मानिसको पनि भवसागरबाट उद्धार हुन्छ भन्दै यो अध्यायको समापन गर्‍।

 

यो घटना कबिस्थलममा भएको थियो भन्ने विश्वास गरिन्छ, जहाँ गजेन्द्र वराहा मन्दिर छ।