अजरबैजान: पूर्वी युरोपको देश

गणतन्त्र अजरबैजान Azərbaycan Respublikasıcode: az is deprecated   (अजरबैजानी)
झन्डा राष्ट्रिय छाप
राष्ट्रिय गान:  Azərbaycan marşı "March of Azerbaijan"
नागोर्नो-काराबाख सहित अजरबैजानको (हरियो) अवस्थिति (हलुका हरियो)।
राजधानी र सबैभन्दा ठुलो सहर	बाकु ४०°२५′उ॰ ४९°५०′पू॰ / ४०.४१७°N ४९.८३३°E / 40.417; 49.833
आधिकारिक भाषाहरू	अजरबैजानी
धर्म	९६.९% इस्लाम ३% इसाई धर्म ०.१% अन्य
रैथाने(हरू)	अजरबैजानि
सरकार	एकात्मक प्रमुख पार्टी अर्ध-राष्ट्रपतिय गणतन्त्र
• राष्ट्रपति	इल्हाम हलियेव
• उपराष्ट्रपति	मेहरिबान अलियेवा
• प्रधानमन्त्री	अलि असदोव
• राष्ट्रिय सभाका सभामुख	साहिबा गाफारोबा
व्यवस्थापिका	राष्ट्रिय सभा
गठन
• लोकतान्त्रिक अजरबैजान	२८ मे १९१८
• सोभियत समाजवादी गणतन्त्र	२८ अप्रिल १९२०
• सोभियत सङ्घबाट स्वतन्त्र	२० अगस्त १९९१ (घोषित) १८ अक्टोबर १९९१ (स्वतन्त्रता) २५ डिसेम्बर १९९१ (पूर्ण)
• सीआइएसमा पूर्ण सदस्यता	२१ डिसेम्बर १९९१
• संयुक्त राष्ट्रमा प्रस्तावित	२ मार्च १९९२
• संविधान adopted	१२ नोभेम्बर १९९५
क्षेत्रफल
• जम्मा	८६,६०० किमी२ (३३,४०० वर्ग माइल) (११२औँ)
• पानी (%)	१.६
जनसङ्ख्या
• सन् २०१९ अनुमानित	१०,०२७,८७४ (९१औँ)
• घनत्व	११५ /किमी2 (२९७.८ /वर्ग माइल) (९९औँ)
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (क्रय शक्ति समता)	सन् २०१९ लगत
• जम्मा	$१८९.०५० बिलियन
• प्रति व्यक्ति	$१८,७९३
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (साङ्केतिक)	सन् २०१९ लगत
• जम्मा	$४५.२८४ बिलियन
• प्रति व्यक्ति	$४,४९८
गिनी (सन् २००५)	२६.६ न्यून
मानव विकास सूचकाङ्क (सन् २०१८)	०.७५४ उच्च · ८७औँ
मुद्रा	मनात (₼) (AZN)
समय क्षेत्र	AZT (युटिसी+०४)
सडक प्रयोग	दायाँ
टेलिफोन कोड	+९९४
इन्टरनेट डोमेन	.az

देशको जनसङ्ख्याको ठुलो बहुमत (९७%) नाममात्र मुस्लिम छ, तर संविधानले आधिकारिक धर्म घोषणा गर्दैन र देशका सबै प्रमुख राजनीतिक शक्तिहरू धर्मनिरपेक्ष छन्। अजरबैजान एक विकासोन्मुख देश हो र मानव विकास सूचकांकमा ९१औँ स्थानमा छ। यसमा आर्थिक विकासको उच्च दर, साक्षरता, र बेरोजगारीको न्यून दर छ।

आधुनिक व्युत्पत्तिका अनुसार, अजरबैजान शब्द एट्रोपेट्सबाट आएको हो, अचेमेनिड साम्राज्य अन्तर्गत पर्शियन क्षत्रप, जसलाई पछि अलेक्ज्याण्डर द ग्रेटको अधीनमा मिडियाको क्षत्रपको रूपमा पुनर्स्थापित गरियो। यस नामको मूल व्युत्पत्तिको जरा एक समयको प्रभावशाली पारसी धर्ममा रहेको मानिन्छ।

अजरबैजानको इलाकामा मानव बसोबासको प्रारम्भिक प्रमाण ढुङ्गा युगको अन्त्यतिरको हो र आजिख गुफाको गुरुछे संस्कृतिसँग सम्बन्धित छ। प्रारम्भिक बस्तीहरूमा ९औँ शताब्दी ईसा पूर्वमा सिथियनहरू समावेश थिए। सिथियनहरूलाई पछ्याउँदै, इरानी मेडीजहरू अरस नदीको दक्षिणी भागमा प्रभुत्व जमाउन आए। मेडीजहरूले ९०० र ७०० ईसा पूर्व को बीचमा एक विशाल साम्राज्य बनायो, जुन ५५० ईसा पूर्व को आसपास अचेमेनिड साम्राज्यमा एकीकृत भएको थियो। यो क्षेत्र पारसी धर्मको फैलावटको लागि अचेमेनिड्स द्वारा कब्जा गरिएको थियो।

७औँ शताब्दीको पहिलो आधामा, कोकेशियन अल्बानिया, ससानियनहरूको एक वासलको रूपमा, फारसमाथि मुस्लिम विजयको कारण नाममात्र मुस्लिम शासनमा आयो। उमय्याद खलीफाले दक्षिण काकेशसबाट ससानियन र बाइजान्टिन दुवैलाई भगायो र ६६७ मा राजा जाभानशिरको नेतृत्वमा क्रिश्चियन प्रतिरोधलाई दमन गरेपछि कोकेशियन अल्बानियालाई एक वासल राज्यमा परिणत गर्‍यो।

 

तीन भौतिक विशेषताहरू अजरबैजानमा हावी छन्: क्यास्पियन सागर, जसको किनारा पूर्वमा प्राकृतिक सीमा बनाउँछ; उत्तरमा ग्रेटर काकेशस पर्वत शृङ्खला; र देशको केन्द्रमा व्यापक समतल भूमिहरू। पानीका मुख्य स्रोतहरू सतही पानी हुन्। ८,३५० नदीहरू मध्ये २४ वटा मात्र १०० किमी (६२ माइल)भन्दा ठुला छन्। सबै नदीहरू देशको पूर्वमा क्यास्पियन सागरमा बग्छन्। सन् २००१ देखि सरकारले सातवटा ठुला भण्डारहरू स्थापना गरेको छ र वातावरण संरक्षणका लागि छुट्याएको बजेटको क्षेत्रलाई झण्डै दोब्बर बनाएको छ।

अजरबैजानमा जलवायुको निर्माण विशेष गरी स्क्यान्डिनेभियन एन्टिसाइकलोनको चिसो आर्कटिक हावा, साइबेरियन एन्टिसाइकलोनको समशीतोष्ण वायु जनसमूह र मध्य एसियाली एन्टिसाइक्लोनबाट प्रभावित छ। अजरबैजानको विविध परिदृश्यले देशमा वायु जनसमूह प्रवेश गर्ने तरिकालाई असर गर्छ। एघार विद्यमान जलवायु क्षेत्रहरू मध्ये नौ अजरबैजानमा अवस्थित छन्। अजरबैजानमा १०६ प्रजातिका स्तनपायीहरू, ९७ प्रजातिका माछाहरू, ३६३ प्रजातिका चराहरू, १० प्रजातिका उभयचरहरू, र ५२ प्रजातिका सरीसृपहरू छन् जसलाई अजरबैजानमा रेकर्ड र वर्गीकृत गरिएको छ।

अजरबैजानको राजनीतिक प्रणालीको संरचनात्मक गठन १२ नोभेम्बर १९९५ मा नयाँ संविधान अपनाएर पूरा भएको थियो। संविधानको धारा २३ अनुसार, अजरबैजान गणतन्त्रको राज्य प्रतीकहरू झन्डा, हतियारको कोट र राष्ट्रिय गान हुन्। अजरबैजानमा राज्य शक्ति आन्तरिक मामिलाहरूको लागि मात्र कानूनद्वारा सीमित छ, तर अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाहरू पनि अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौताका प्रावधानहरूद्वारा सीमित छन्।

प्रत्यक्ष निर्वाचनबाट सात वर्षको अवधिका लागि निर्वाचित हुने राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको कार्यकारी अधिकार हुन्छ। राष्ट्रपतिलाई मन्त्रिपरिषद् गठन गर्न अख्तियारी दिइएको छ, राष्ट्रपति र राष्ट्रिय सभा दुवैप्रति उत्तरदायी सामूहिक कार्यकारी निकाय हो।

सन् १९९१ मा स्वतन्त्रता प्राप्त गरेपछि अजरबैजान अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष, विश्व बैङ्क, पुनर्निर्माण र विकासका लागि युरोपेली बैङ्क, इस्लामिक विकास बैङ्क र एसियाली विकास बैङ्कको सदस्य बनेको थियो। खर्च र मागको बृद्धिले बढेको, २००७ Q1 मुद्रास्फीति दर १६.६% पुग्यो। नाममात्र आम्दानी र मासिक ज्याला यस आंकडाको तुलनामा क्रमशः २९% र २५% बढेको छ, तर गैर-तेल उद्योगमा मूल्य वृद्धिले मुद्रास्फीतिलाई प्रोत्साहित गरेको छ। अजरबैजानले तथाकथित "डच रोग" को केही सङ्केतहरू देखाउँछ किनभने यसको द्रुत-बढ्दो ऊर्जा क्षेत्र, जसले मुद्रास्फीति निम्त्याउँछ र गैर-ऊर्जा निर्यातहरू महँगो बनाउँछ।

मार्च २०२२ सम्म, अजरबैजानको कुल १०,१६४,४६४ जनसङ्ख्याको ५२.९% सहरी छ, बाँकी ४७.१% ग्रामीण छ। जनवरी २०१९ मा कुल जनसङ्ख्याको ५०.१% महिला थिए। सोही वर्ष लिङ्ग अनुपात प्रति महिला ०.९९ पुरुष थियो। २०११को जनसङ्ख्या वृद्धि-दर ०.८५% थियो, जुन विश्वव्यापी १.०९% को तुलनामा थियो।

धर्म

अजरबैजान सबैभन्दा धर्मनिरपेक्ष मुस्लिम बहुल देश मानिन्छ। जनसङ्ख्याको लगभग ९७% मुस्लिम छन्। लगभग ५५-६५% मुस्लिमहरू शिया भएको अनुमान गरिएको छ, जबकि ३५-४५% मुस्लिमहरू सुन्नीहरू छन्। अन्य धर्महरू देशका विभिन्न जातीय समूहहरूले अभ्यास गर्छन्। यसको संविधानको धारा ४८ अन्तर्गत, अजरबैजान एक धर्मनिरपेक्ष राज्य हो र धार्मिक स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्दछ।

भाषा

आधिकारिक भाषा अजरबैजानी हो, जुन टर्किक भाषा हो। अजरबैजानी लगभग ९२% जनसङ्ख्या मातृभाषाको रूपमा बोलिन्छ। रूसी र आर्मेनियाली (केवल नागोर्नो-काराबाखमा) पनि बोलिन्छ, र प्रत्येक क्रमशः जनसङ्ख्याको लगभग १.५% को मातृभाषा हो।