Berend Botje

De Nederlaandstalige versie is tegenwoordig bekend in hiel Nederlaand. 't Liedtien bestiet uut twee of drei coupletten en een latere toevoeging, die veureerst de ronde deuden as ofzunderlijke liedties of varsies. Oorspronkelijk was 't naor 't schient een opvoedkundig gedicht det waorschouwde tegen lèegloperije. De tegenwoordige versie is in de leste decennia van de 20ste ieuw töt staand ekomen, meugelijk onder invloed van een grammofoonplaat mit kiendervarsies, of een radio- of tillevisie-uutzending.

Waor de name Berend Botje (en variaanten) weg kump, is niet wisse. Der bint verscheiden historische personages naor veuren escheuven die de echte Berend Botje ewest zolden hebben, mar veur gieniene daorvan is slutend bewies eleverd.

Oost-Frieslaand

't Eerste couplet van 't liedtien kump veur in een boek aover de folklore van Oost-Frieslaand uut 1868. 't Liedtien geldt hier as scheldriem, waorbij iene die volgens de zanger niet deugde de gek anesteuken wördden. De tekst löd:

Berend Buttje dee wul fahren
Mit sien schipke over de Baren,
De Weg was krumm,
Do ging Berend Buttje weer um.

't Woord 'But(t)je(r)' kump in 't Platduuts veur in de betiekenissen lomperik, lèegloper, jonggien, kereltien en wildebras. Uut de stad Grunning kump 't Grunningse scheldwoord 'butje', wat slag op een slomerik; een halve. Dit wördden wal gebruukt veur de leerlingen van de LOM-schoele in de Butjesstraote, esticht in 1914.

De bloemlezer van 't Oostfriese varsien mient det 't giet aover een jongkerel die as der aoventuurlijk op uut trekt, mar weerummekeert zo gauw as e op een kruuspunt kump en gien idee hef hoe 't wieder mut. Zokse thematiek kump ok in aandere varsies en sprokies veur, zoals in 't bekende gedicht 'Der Peter in der Fremde' uut 1805 deur de Neurenbargse dichter Konrad Grübel. Aandere Oostfriese variaanten bint dizzende uut Börkum uut respectievelijk 1895 en 1899:

Berend Butje, de wul faren
Mit sien Schipke na Polaren:
De Weg was krum,
Do ging Berend Butje weer um.

Berend Butje, de wul faren
Mit sien Schipke na Polaren:
Berend Butje was to dum,
Do mus he mit sien Schipke weer um.

Polaren duudt op de walvisvaort naor de Poolcirkel, of aans op de vaort naor 't Oostzeegebied (Polen). De weg zol inderdaod kroem ewest hebben as Berend Butje vanof 't waddeneilaand Börkum um Denemarken hen naor Polen wol varen.

Hollaand

De oldst bekende variaant uut Nederlaand, een standaardtalige uut Hollaand, is ofedrokt in 't liedboekien Volksdeuntjes uit de oude doos uut 1871, uutegeven deur Dirk Noothoven van Goor (1827-1895) in Leiden. De plaatsname Zuudlaoren wis op een Grunnings-Drèentse oorsprong van 't Nederlaandse varsien. Let ok op 't Nedersaksische 'weerom' (Nederlaands 'terug'):

Berend Botje ging uit varen
Met zijn scheepje naar Zuidlaren
De weg was recht, de weg was krom
Nooit kwam berend Botje weerom

Op de bijbeheurende ofbielding stiet een jongkerel die op reize giet mit zien strooien zeemanshoed, ruiboot, visnet en bootshake. In plaatse van det Berend weerummekump, zoas in 't Oostfriese varsien, kump e det now nooit weer. Kienderboekenuutgever Jan Vlieger (1844-1908) in Amsterdam naamp in 1880 een diel van Van Goor zien fonds aover. Hij gaf in 1887 een bundel wiegeliedties en sprokies uut onder de titel Barend Botje ging uit varen, waorbij de schippersgezel mit zien schippien op 't umslag stiet. De keuze veur de titel gef an det 't liedtien toen al algemien bekend was. Een eerdere versie van dizze ofbielding verscheen in 't boekien Jaapje, sta stil uut 1882. De verscheiden liedboekies wördden in grote oplage verspreid; Vlieger beweerde in 1882 det hij 100.000 exemplaren had laoten drokken. Aandere kienderboekenuutgevers, zoas Jan de Haan in Haarlem, namen 't varsien aover en tiekenden 't plaatien nao. Kienderboekenschriefster Tine van Berken (1870-1899) haalde 't liedtien in 1894 an as "een oud rijmpje, dat ik als kind geleerd had" mit as openingszinnen "Berend Botje ging uit varen, met zijn schuitje naar Zuidlaren".

In latere uutgaves van kienderboeken wördt Berend Botje deurgaons ofebield as schipper, varend in zien boot, of ok wal ies in een tobbe.

Grunning en Drenthe

Tegeliekertied mit 't Nederlaandstalige varsien waren der Grunnings- en Drèentstalige variaanten in ummeloop. Pieter Jelles Troelstra publiceerde in 1917 een Grunninger variaant, die as e hum herinnerde uut zien jongestied in 1877. 't Liedtien wördden ezungen deur een Grunninger stesjonschef en old-zeeman um de reizigers op een Amsterdamse pleziertrein te vermaken. Liek as in de Oostfriese variaanten, keert Berend hier wál umme:

Berend Boddien, dei ging voaren,
Mit zien scheepien noar Zuudloaren,
De weg was liek, de weg was krom,
Doar kwam Berend Boddien weerom.

De Grunningstalige schriefster Titia de Haas-Okken (1853-1928) publiceerde in 1911 een aandere variaant die schienbaar teroggegunk op heur jeugdjaoren in Daam. In dizze variaant keert Berend juust nooit weerumme:

Berend Botje dei wol voaren,
Mit zien schipke noar Zuudloaren,
De weg was liek, de weg was krom,
Nooit komt Berend Botje weerom.

In Grunning was 't ok bekend as liedtien det ezungen wördden veur kiender op de kneie. De Drèentse taalkundige Jan Bergsma gef in de Nieuwe Drentse Volksalmanak uut 1901 een variaant die in Drenthe en Grunning as liedtien bij 't touwgienspringen bekend was (viendplaatsen Assen, Veeningen en (mit ofwiekende spelling) Winschoot, as ok aanderworens in Drenthe en Grunning):

Berend Botje wol uut vaoren,
Met zijn scheepje naor Zuedlaoren;
Moar o wee de weg was krom,
Nooit kwam Berend Botje weerom.

Volgens de Grunninger onderwiezer Jacob Tilbusscher was 't baovendien een plaogvarsien, det gebruukt wördden umme jonges mit de veurname Berend te plaogen. De volkskundige Tjaard W. de Haan heurde 't varsien in 1944 zingen in Zuudlaoren, waor schoelmains mienden det 't aover patiënten van psychiatrisch ziekenhuus Dennenoord gunk. As ien van de maagies de aander wol laoten weten det die niet goed wies was, wördden Berend Botje ezungen. Pas in de bundel Oude en nieuwe Groninger liederen uut 1930 wördden de meziek derbij noteerd.

't Eerste couplet kuj temiensen acht maol vienden in de haandschriftenverzameling van G.J. Boekenoogen, bij mekaar egaard in de periode 1891-1930. Opvalend bint de naamsverbasterings die as e noteerde, mit name 'Berend Bokkies' (Haovelte) en 'Bering Botje' (Amsterdam). Een neiere vörm is 'Bere(n) Botje', veur 't eerst edocumenteerd in 1967.

De volgende vrogge Grunningstalige variaanten koomt respectievelijk van Olhoof (ca. 1911, 1981) en van de streek 't Hogelaand (1913):

Berend Botje ging uut voaren,
Mit zien schipke noar Zuudloaren,
De weg was recht, de weg was krom,
Dou mos Berend Botje weerom.

Berend Bootje ging aan 't voaren,
Mit zien bootje noar Zuudloaren,
De weg was recht, de weg was krom,
Nooit kwam Berend Bootje weerom.

Tweede couplet

De tegenwoordig algemien bekende versie van 't liedtien hef as tweede couplet:

Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven,
waar is Berend Botje gebleven?
Hij is niet hier, hij is niet daar,
hij is naar Amerika.

De veurlopers van dit couplet wördden populair rond 1900, toen een beste batse jongelu uut Grunning, Frieslaand en Drenthe emigreerden naor de Verienigde Staoten. Op markten zoas Zuudlaordermarkt waren vake reisagenten actief, die propaganda maakten veur emigratie naor Amerika. Gert Blik vertelt aover zien eigen femilie uut Drenthe, daor as een diel van naor Amerika gunk: "Het was een beetje een spotliedje op al die gekken die zo nodig naar Amerika moesten. Het was voor de achterblijvers natuurlijk een bedreigende situatie. Er gingen zoveel de plas over dat soms een flink deel van de jonge mensen uit een dorp vertrok".

't Tweede couplet is ofeleid van een oftelvarsien of daansliedtien, 'Jan met de meid', det eerst een aandere melodie had, en waorbij in stee van Jan hieltied een aandere name inevuld wördden: "Een, twee drie vier vijf zes zeven / Waar is Jan met de meid gebleven?" In Frieslaand wördden op dizze wieze de polka edaanst. De variaant waorbij de heufdpersoon "niet hier en daar" is, en dus "naar Amerika" is egaone, is daor al in 1889 edocumenteerd. Daornaost bint der versies van Terschelling en uut West-Frieslaand bekend, waor dizze treditionele daans ok wal 'Slaapmuts' of 'Zevenpas' enuumd wördden. In Twente wördden 't daansliedtien op de melodie van 'Berend Botje' ezungen. Wieder is der een haoste geliekludend Duutstalig oftelriempien en daansliedtien, temiensen bekend in Noord-Duutslaand sinds 1867. Dit riempien stund weer model veur een populair liedtien van Rudi Godden (mit een aandere melodie) uut 1939.

Beide liedties bint vermoedelijk pas in de jaoren zestig bij mekare edaone töt een nei lied van twee coupletten. De eerste vermelding is 't opschrift bij een stropoppe die oldejaorsnacht 1965 opehangen wördden in Zuudlaoren as waorschouwing det 't beoogde standbield van Berend Botje nog niet vervaardigd was. 't Opschrift stelde: "1, 2, 3, 4, 5, 6, zeven, waar is Berend Botje gebleven?".

De volkskundige Dirk Jan van der Ven publiceerde in 1971 't tweede couplet en wees op de parallellen mit 'Jan met de meid'. Midden jaoren zeuventig was 't tweede couplet gangbaar ewörden en wördden 't anrikkemedeerd veur 't ontwikkeln van 't getalbegrip bij porkies. Vervolgens verscheen 't ok in liedboeken.

Slötrefrein en darde en vierde couplet

't Körtere slotrefrein hef een ofwiekende melodie en is ok vrij körtleden toe-evoegd; 't wördden veur 't eerst edocumenteerd in de Utrechtse buurte Lombok in 1999, wördden epubliceerd in 2000 en is sinds 2001 vake op internet te vienden:

Amerika, Amerika,
driemaal in de rondte van je hopsasa.
Amerika, Amerika,
driemaal in de rondte van je hopsasa.

As ofzunderlijk vars viej 't al in liedboekies uut 1948 en 1963, mar 't is waorschienlijk net as aandere coupletten ontliend an 19de-ieuwse daansliedties. 't Riempien wördden veural bekend deur Paul Roda zien jolige zomerhit 'Tonia' uut 1952. Der bestiet baovendien een Deense tekstvariaant: "Vi rejser til Amerika. Tingelingelingelinge hopsasa".

't Slötrefrein wördt mangs veurofegaone deur een langer darde couplet, vanneis mit ofwiekende melodie en edocumenteerd in Lombok in 1999; daor zol 't al tientallen jaren zo ezungen wezen:

Wat doet-ie in Amerika?
Hij speelt op zijn harmonica
Hij speelt van dit, hij speelt van dat,
Ja, hij speelt van alles wat.

Een parodieversie wördden in 1996 openeumen deur 't Grunninger Trio Kloosterboer; tekstschriever Jan Veldman wus 't couplet nog uut zien jeugd in Zanneweer (1971).

Een vierde couplet, vermeld sinds 2003, is een bewarking van 't 19de-ieuwse liedtien 'Douw douw deine':

Berend Botje die rare snater,
sprong van het bruggetje in het water.
Haartjes nat, voetjes nat,
zo kwam Berend Botje naar de stad.
Kletsnat!

De melodie giet waorschienlijk terogge op polka's daor as ze sinds ongeveer 1840 in Duutslaand drok op waren. Volgens goenend is de melodie van de haand van Hendrika van Tussenbroek (1854-1934); meugelk hef zij de tekst bij een bestaonde melodie edaone. In 1954 wördden een versie mit ofwiekende melodie en een ofwiekend ritme edocumenteerd; der kan een verbaand wezen mit oldere veurbielden. Ok 't darde couplet en de leste riegels hebt een aandere melodie.

Commons: Berend Botje - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.