زازاکی

زازاکی
زازاکی
	Zazaki
گنش‌کرون	1640000
کشور	تورکیه; آلمان
خط	زازاکی الفبا، لاتین خط و عربی الفبا Q8196‏Check for unknown parameters
جمله‌دله‌یِ ترتیب	فاعل-مفعول-فعل
خانواده	هندو-اروپایی زوونون هندو-اروپایی زوونون; هندو-ایرانی زوونون; ایرانی زوونون; غربی ایرانیج; شمال‌غربی ایرانیج; زازاکی - گورانکی زوونون; زازاکی ; ; ; ; ; ; ;
ایزو 639-2	zza
ایزو 639-3	zza
نقشه
	زازاکیون نخشه، ترکیه دله
	این زوونِ ویکی‌پدیا
	کد ره دچی‌ین - دچی‌ین

شمار زازازبانان را تا حدود ۴ میلیون تن حدس می‌زنند. زازا زبانان با جمعیتی حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر، چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را پس از ترک ها، کردها و عرب ها تشکیل می دهند. زازاکی یا دِمَلی (زازاکی جه :Zazaki, Dımli) اتا ایرانیج زوون هسه که زازاستون دله گنش بونه. اینتا زوون خله مازرونی و گیلکی و تالشی ره مونه. زازاکی اتا ایرانیج غربی‌شمالی زوون هسه. زازکی زوون دیگه نوم دیملی هسه که دیلمی واژه دگر بئی هسه. زازائون اول گیلون و مازرون جنوب‌ور دَیینه و بعدن کوچ هکردنه بوردنه آناتولی سامون (اسا ترکیه کشور) دله. زازستون که زازئون زیست جا هسه ترکیه دله، شمالی کوردستون و اینتا کشور ره ترک‌نشین منطقه میون دره. زازکی زوون ره لاتین ِخط جا نویسنّه. زازاکی یا دیملی اتا از زوونون ایرانی شومال غربی هسته که شرق ترکیه گپ بزه وانه. شومار مردمون زازاکی ره حدود ۳ تا ۴ میلیون نفر حدس زنّه. زازاکی ره اورامانی و باجلانی زوونون واری هم دونه و اینتا وسّه زوونشناسون این ۳ تا زوون ره درون خونواده‌ئی به ایسم زازا-گورانی جا دنّه و زازا-گورانی ره شاخه‌ئی سِوا از دسته‌زوون‌ئون ایرانی شومال غربی اشمارنّه. زبان زازا از نظر زبان‌شناسی به شاخه ایرانی گروه اصلی هند و ایرانی از خانواده زبان‌های هند و اروپایی تعلق دارد.زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبان‌شناسی و واژگان با زبان‌های تالشی, پارسی آذری, سنگسری, سمنانی, تاتی, گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت می‌شوند، ارتباط نزدیک دارد. لودویگ پل نشان داد و فاش کرد که زازاکی به زبان تالشی، آذربایجانی قدیم و اشکانی که یک زبان مرده ایرانی است نزدیک است و شباهت های زیادی با این زبان ها دارد و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شده است در زازاکی وجود ندارد. به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیغ-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاها و کرد زبانان بسیار کم است. ولین تحقیق در مورد زبان زازاکی در سال ۱۸۵۶ با گردآوری های زبان شناس پیتر لرچ آغاز شد. لرچ به روسلو رفت، جایی که سربازان عثمانی که در جریان جنگ کریمه به اسارت روس ها درآمده بودند، در میان سربازان عثمانی اصالتاً زازا در آنجا رفت و آمد کرد و تالیفات زیادی در زازا ساخت. لرچ این آثار را به ترتیب در سالهای ۱۸۵۶ ، ۱۸۵۷ و ۱۸۵۸ در سه جلد در روسی منتشر کرد. بعدا, مولر در مطالعه خود زازاکی را به عنوان یک گویش فارسی ارزیابی کرد، اما همچنین تشخیص داد که زازاکی قدیمی تر از کردی و فارسی است و زازاکی از نظر توسعه تاریخی با کردی و فارسی متفاوت است این دیدگاه مولر بعدها توسط ف. سپگل (۱۸۷۱)، و. توماسچک (۱۸۸۷)، و. گایگر (۱۸۹۱-۱۹۰۱) و ا. سوچین (۱۹۰۱) پشتیبانی شد. بعدا در سال ۱۹۰۵ /۱۹۰۶ زبانشناس آلمانی اسکار مان از سوی آکادمی علوم پروس برای مستندسازی و تحلیل زبانی زبانهای ایرانی غربی مأمور شد. اسکار مان گردآوری های جامع زازا و ضبط های زبانی را در مناطق بینگول و سیورک انجام داده است. اسکار مان در نتیجه تحقیقات خود گفت: "دیدگاهی که قبلاً از جانب من دفاع شده است تأیید شده است، یعنی زازاکی مطلقاً ربطی به کردی ندارد و من تمام صرف فعل های عجیب گویش شمالی فارسی میانه متون تورفان را در زبان زازاکی می بینم." پس از مرگ او. مان، کارل هادانک کتاب "Mundarten der Zaza" را با تحلیل های دستوری در سال ۱۹۳۲ منتشر کرد. هادانک در این کتاب به وضوح زازاکی را خارج از کردی طبقه بندی کرده است. جایگاه زبان زازاکی در زبان شناسی، پس از او. مان (۱۹۰۶) و ک. هادانک (۱۹۳۲)، توسط دیوید ن. ماک‌کنزی (۱۹۶۱)، گ. ل. ویندفهر (۱۹۸۹)، ژ. گیپرت (۱۹۹۶) و بسیاری از محققان زبان شناس دیگر مورد بررسی قرار گرفت و به همین ترتیب تعیین شد. جائی دیلمیون ونه گت شهرون نوم درسیم، الازیغ، ارزنجان و دیاربکر هسته که البته خله کرمانج‌ئون مناطق جه مشترکی هسته (دیاربکر واری). ویشته ره دیملی‌ئون ره کرمونجی ونگ کانّه.

زبان زازاکی را یکی از زبان‌های ایرانیِ شمال غربی می‌دانند که به زبان‌های گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است. گلاتولوگ زبان زازاکی را زیرمجموعه زبان آذری معرفی می‌کند. برخی زبان‌شناسان بر این باورند که زازاکی زبانی مستقل در بین زبان‌های ایرانی است و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» نیز شکل دگرگون‌شدهٔ واژهٔ دیلمی است و خاستگاه این مردم نیز منطقهٔ دیلمستان در غرب رشته‌کوه البرز و جنوب گیلان حدس زده شده‌است؛ و زازاکی نیز شکل نوین زبان دیلمی است. این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل‌شناسی) تقویت نمی‌شود. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل‌شناسی از همسایگان کرمانج خود غیرقابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند. به یکی از ریزابه‌های دجله دیاله می‌گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده می‌شد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده‌است و گفته‌است در کتیبه‌ها به‌صورت دگلت بوده‌است. نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده می‌شدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.سیر تحول تاریخی زبان ها و شکل گیری صامت ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه بندی در گروه های زبانی را تشکیل می دهند، تقریباً مانند تالشی و تات در زازاکی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتیان و تالش را حفظ کرده است: سیر تحول تاریخی زبان ها و شکل گیری صامت ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه بندی در گروه های زبانی را تشکیل می دهند، تقریباً مانند تالشی و تات در زازاکی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتیان و تالش را حفظ کرده است:

زبان نیاهندواروپایی	پارتی	آذری(هرزندی)	زبان زازاکی	تالشی	سمنانی	زبان‌های کاسپین	زبان‌های ایران مرکزی	بلوچی	کردی	فارسی
*ḱ/ĝ	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*k^ue	-ž-	-ž-	-ĵ-	-ž	-ĵ, ž-	-ĵ-	-ĵ-, ž, z	-ĵ-	-ž-	-z-
*g^ue	ž	ž (y-)	ĵ	ž	ĵ,ž	ĵ	ĵ, ž, z	ĵ	ž	z
*kw²⁹	?	isb	esb	asb	esp	s	esb	?	s	s
*tr/tl	hr	(h)r	(hi)r	*(h)r**	(h)r	r	r	s	s	s
*d(h)w	b	b	b	b	b	b	b	d	d	d
rd/rz	r/rz	r/rz	r/rz	rz	l/l(rz)	l/l	l/l(rz)	l/l	l/l	l/l
*sw	wx	h	w	h	x(u)	x(u)	x(u), f	v	x(w)	x(u)
*tw	f	u	w	h	h	h	h(u)	h	h	h
*y-	y	y	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ (y)	ĵ	ĵ	ĵ

گرامر

اگرچه زازاکی با زبان های همسایه تعامل داشته است، اما می توان گفت که ساختار خود را از نظر دستوری و واژه های میراثی از دوره ایران میانه بسیار خوب حفظ کرده است.به غیر از مبادله کلمات از زبان های همسایه یا غالب، در سایر حوزه های زبان تعامل چندانی وجود ندارد. از نظر فرهنگی، زازاها به عنوان مردم بومی، ویژگی های مشترک بسیاری با مردم همسایه دارند. اگر با توجه به شرایطی که در آن پیدا شده و توسعه یافته ارزیابی شود، دایره واژگانی غنی دارد. ریشه های فعل پسوندهای زمان در زازاکی با پسوند n/ant پس از ریشه، مشترک با سیمنان، سنگسر، گیلک، تالشی، تات و دیگر زبان ها/گویش های سواحل دریای خزر تشکیل می شود:

فارسی	زازاکی	سمنانی	گیلکی	تاتی	تالشی
میرو-	شن-	شن-	شون-	شند-	شد-
میآ-	یَن-	آن-	آن-	آمند-	آمد-
میگوی-	وان-	وان-	گون-	آتن-	وتد-
میبی-	وین-	?-	ین-	وین-	وین-
مینکن-	کن-	کن-	کون-	کند-	کردد-
میروم	از شنا	ا شنی	من شونم	من شندن/از مشم	از شدام

ضمایر

علاوه بر اسم ها و ضمایر شخصی، در صرف فعل به صورت مذکر و مؤنث در شخص دوم در مرکز و جنوب و در سوم شخص در همه لهجه ها تفاوت جنسیتی وجود دارد: او وانو (او می گوید، مذکر)، او وانا (او می گوید، مؤنث). ضمایر شخصی ساختار معمولی ایرانی غربی دارند. ضمایر شخصی در زازاکی به ضمایر تالشی، سیمنانی، سنگسری، تاتی و فارسی بسیار نزدیک است:

فارسی	زازاکی	تالشی	تاتی	سمنانی	سنگسری	اوستیایی
من	ez	ez	ez	e	e	aez
تو	tı	tı	ti	ti	ti	dı
او	o	əv	u	un	no	uy
او	a	-	nā	una	na	-
ما	ma	ama	amā	hamā	mā	max
شما	şıma	şema	şūmā	şūmā	şūmā	şımax
انان	inan ,ê, i	ayen ,əvon	ē	e	ey	idan

مازرونی و زازاکی و چنتا هیندو-اروپایی زوون ِمقایسه هاکردن

مقایسهٔ ریشه‌شناختیِ زازاکی، فارسی و برخی زبان‌های دیگر هندواروپایی

اعداد

فارسی	زازاکی	روسی	یونانی	ایتالیایی	اسپانیایی	آلمانی	فرانسوی	انگلیسی
(yak) یک	(یَوْ، ژُ) jû/yew	odin	ena	uno	uno	eins	un	one
(du) دو	(دِ) dı	dva	dyo	due	dos	zwei	deux	two
(se)سه	(هِیرِ/هیره) hiri/hirê	tri	tria	tre	tres	drei	trois	three
(çahar) چهار	(چهار، چور) çehar/çor	çetyre	tesera	quattro	cuatro	vier	quatre	four
(panc) پنج	(پانج، پونج) panc	pyatʹ	pende	cinque	cinco	fünf	cinq	five
şeş شیش	(شَشْ) şeş	shestʹ	eksi	sei	seis	sechs	six	six
(haft) هفت	(هَوْتْ، هُتْ) hewt	semʹ	epta	sette	siete	sieben	sept	seven
(haşt) هشت	(هَشْتْ، اَیْشْتْ) heşt, eyşt	vosemʹ	okto	otto	ocho	acht	huit	eight
(noh) نه	(نَوْ) new	devyat	ennia	nove	nuevo	neun	neuf	nine
(dah)ده	(دَسْ) des	desyatʹ	dheka	dieci	diez	zehn	dix	ten
(bist)بیست	(ویسْتْ) vist	dvadtsatʹ	eíkosi	venti	veinte	zwanzig	vingt	twenty

زازاکی الفبا

زازاکی الفبا

زازاکی خط لاتین جه بییته بیّه و همینسه 30تا حرف دانّه:

A, B, C, Ç, D, E, Ê, F, G, Ğ, H, I, İ, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Ş, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z.

زازاکی و تبری ِفرق

مازنی/تبری	زازاکی
چی/چچی	چی، چیچی
چتی	سنی، سنین، چیطور
ته نوم چچی‌یه؟	نام تو چیچی‌یو؟
شمه نوم چچی‌یه؟	نام شِما چیچی‌یو؟
ته چن سالویی؟	تی چند سرًِیی؟
ته حال چتی‌ئه؟ ?خاری؟(زنان سه)	حال تو سنینو، حال تو چیطوری‌یو، وشا؟
ته حال چتی‌ئه؟ ?خاری؟(مردون سه)	حال تو سنینو، حال تو چیطوری‌یو، وَشی؟
خنابدون	تی وَش به
شمجه تشکر کمبه	شما را تشکر کنا
خِدابیامرزه	هما تو را راضی بو
اینتا چچی‌یه؟	این چیچی‌یو؟ انو چیچی‌یو؟ انا چیچی‌یا؟
چی کار کانّی؟ (زنان سه)	تی سه (چی) کنا؟
چی کار کانّی؟ (مردون سه)	تی سه (چی) کنی؟
خِش بمونی	شما خیر (وَش) آمه‌یْ
دَره (مردون سه)	استو
دَره (زنان سه)	استا
کَته(بی‌جونون سه)	استه
دنی‌یه/نَکَته	چینی‌یو
اَره	یا، ایا، هیا، ا
نا	نه
بوردِن	شو!
اِنّه	به!
شِما ره چچی باتنه؟	تی سه وات؟
شما ره چچی گانّه؟	تی سه وانی، وانا؟
سِره/خِنه	کَیه، کیْ، کِیه
مه رفخ/ مه همباز(مردون سه)	اَمْبآزی می
مه رفخ/ مه همباز(زنان سه)	اَمْبآزا می
مه ریکا ونه ریکا ره گانه	لاجه می لاجه تو ره وانو
خش	وَش

منابع

فارسی ویکی‌پدیا
آلمانی ویکی‌پدیا
زازاکی ویکی‌پدیا

This article uses material from the Wikipedia مَزِروني article زازاکی, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا جه تحت CC BY-SA 4.0 دسترسی دارنی، مگر اینکه خلافش ثابت بَواشه. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki مَزِروني (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.