Эдемӹн прававлӓжӹ – шачмы годшенжок эдемлӓн прававлӓ пуалтыт, нӹнӹм иктӓт весӹ тӹдӹ гӹц шолышт нӓлӹн ак керд.
Ти прававлӓ гражданство, ӹдӹрӓмӓш ӓль пӱэргӹ, шонгы ӓль сӓмӹрӹк, раса, махань халык гӹц ылмы, махань религилӓн ыдылмы гӹц ак кечеп. Эдемӹн прававлӓжӹм кӹзӹтшӹ ушемкымдемӹштӹ кугижӓнӹшвлӓн тӹнг законвлӓштӹ (Конституцивлӓштӹ) пингӹдемдӹмӹ.
Термин ”эдемӹн прававлӓжӹ” пӹтӓриш гӓнӓ Франциштӹ сирӹмӹ дӓ 1789-шӹ ин ярыктымы ”Эдемӹн дӓ гражданинӹн прававлӓжӹн деклараци” лӹмӓн документӹштӹ вӓшлиӓлтеш. Тидӹ гӹц анзыцшы Англиштӹ ”Ирӹкӓн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштӹ (1689 и) дӓ Ушымы Штатвлӓштӹ сирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлӓн Билль” документвлӓ ылыныт.
Коклышы курымын эдемӹн прававлӓжӹ гишӓн Ушымы Халыквлӓн Организаци (УХО) (англла UN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шӹ ин ”Эдемӹн прававлӓжӹн тӹнг декларацижӹ” документӹм сирен. Анжы: http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm 1950-шӹ и гӹц тӹнгӓлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлӓжӹн Кечӹ семӹнь аят. 1966-шы ин УХО-н эгидӹжӹ доно ”Гражданский дӓ политический прававлӓн халыквлӓлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дӓ культурный прававлӓ гишӓн халыквлӓлоштыш пактым” ярыктымы. Европышты ”Эдемӹн прававлӓ дон тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” функционируя. Ти документ весӹвлӓ доно тӓнгӓштӓрен, ӹлӹмӓш докы лишӹлрӓк ылмыжы доно айыртемӓлтеш. Кынамжы законвлӓм сирӓт веле, ӹлӹмӓшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пӓлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлӓжӹм шотеш пиштӓш тергӓ. Тӹнг иструментжӹ семӹнь эдемӹн прававлӓжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежӹ гӹнь тиштӹ кӹтӹкӹн эдемӹн прававлӓжӹ гишӓн сирӓлтӹмӹлӓ:
Прававлӓ тӹнӓм веле ӹлӓт, кынам гражданвлӓ ӹшке активно нӹнӹм кычылтыт. ӹшке прававлӓм пӓлӹмӓш - демократи шӱлӹшӓн ушемкымдемӹн тӹнг пӓлӹквлӓжӹ ылыт. Тидӹжӹ кыце ӹшке интересвлӓ верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемӹштӹш ядмашвлӓ доно активно интересуялтмышты цаклалтеш.
http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm
Глобал Витнесс (правительствывлӓ доно кӹлдӓлтшӹ агыл организаци, кыды эдемӹн прававлӓжӹ верц вӓнгӓ)
Ирӹк - эдем мам ӹштӹнежӹ дӓ ӹштӓш шана, тӹдӹм ӹштен кердмӹжӹ. Ирӹкӓн ылмаш дӓ ирӹк гишӓн философин историштӹжӹ шукы семӹнь трактуялтеш, кынамжы тидӹм эдемӹн долгжы доно, вӓк, кӹлдӓт, кынамжы тидӹ гишӓн воксекат ак попеп дӓ кынамжы попенӹт, гӹнят, тӹдӹлӓн раскыды пӹсмӓнӹм ӹштенӹт. Ирӹк дӓ ирӹкӓн ылмаш этика доно кӹлдӓлтӹт – дӓ тидӹ эдем мам вес эдемвлӓ анзылны дӓ вес эдемвлӓлӓн ӹштӓ, ынгылышашлык, действивлӓжӹ верц вӓшештӹшӓшлык. Ирӹк дӓ ирӹкӓн ылмы гишӓн кугезӹ годшаш философвлӓок шаныкалаш тӹнгӓлӹнӹт, нӹнӹн дӓ вес курымвлӓнӓт сирӹмӹ шанымашвлӓштӹм шукы книгӓ доно лыкмы. Пиш ӹжӓл, туан йӹлмӹнӓ доно нӹнӹм лыдын ана керд.
Демократи — грек йӹлмӹ гӹц, кугижӓнӹшӹм вуйлатымы форма. Тидӹн тӧр формыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) ӓль представляйӹмӹ демократин формыжы (халыкын айырымы эдемвлӓ доно (депутавтлӓ) вуйлатымаш) улы.
Демократи – законвлӓ, правилывлӓ, процедурывлӓ, йӧнвлӓ гӹц шалга, махань-шон общественный организацивлӓ дон политикӹштӹш партивлӓн мнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлӓм интересвлӓштӹм ӹшӹклӓш йӧнӹм пуа. Демократи годым ушемвлӓш, группывлӓш, партивлӓш погынаш лиэш дӓ политикӹштӹ ”ӱлӹц кӱшкӹ кузаш” йӧн улы. Демократи гишӓн кугезӹ Грецишток попаш тӹнгӓлмӹ (Платонын тымдымашвлӓжӹ дӓ кугижӓнӹш гишӓн теоривлӓжӹ).
Кӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын формыжы доно виӓнгеш, вес семӹньжӹ тидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негӹцӹм Джон Локк (1632-1704), Монтескьӧ (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнӹт.
Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дӓ интересӹштӹм шотышкы нӓлеш, тенгеок ”чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлӓн, национальный, этнический, социальный дӓ культурный дӓ тенгеок цилӓ эдемӹнок прававлӓштӹ дон интересвлӓштӹ гишӓн ак монды. Дӓ пӓлдӹртӓш келеш, эдемӹн прававлӓжӹ ти шотышты приоритетӓн ылыт. Ти прававлӓм цилӓ кугижӓнӹшок ӹшке Тӹнг законыштыжы (Конституциштӹжӹ) пингӹдемден дӓ нӹнӹм ӹлӹмӓшӹш пырташ манын, махань-шон органвлӓлӓн тидӹ паштек вӓнгӓш правам пуэн.
Кӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепӹн демократиӓт кугижӓнӹшвлӓ анзылны у задачывлӓм шӹндӓ, нӹнӹ гӹц демократин принципвлӓжӹм, правилывлӓм, гражданинӹн, эдемӹн прававлӓжӹм шотышкы нӓлӓш тергӓ дӓ лач ӹшке законвлӓ доно веле агыл, тенгеок халыквлӓлошты сирӹмӹ законвлӓм кычылташ дӓ утла лач ӹшке суверинитет гишӓн шанышы сӓндӓлӹквлӓ гӹц, халыквлӓлоштыш законвлӓм шотеш пиштен, нӹнӹ гӹц изиш карангашат ӱжеш. Тӹ сӓндӓлӹквлӓ, кыдывлӓ ”мӓ демократин принципвлӓжӹ доно виӓнгӹнӓ” маныт, но тӹ годымок кӹзӹтшӹ жепӓш тергӹмӓшвлӓм ӧрдӹжеш кодат, парктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный ӓль пеле авторитарный режимвлӓ докыла кеӓт.
This article uses material from the Wikipedia Кырык Мары (Kyryk Mary) article Эдемӹн прававлӓжӹ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Весӹм анжыктымы агыл гӹнь, контентӹм CC BY-SA 4.0 лицензи доно кычылт кердӓт. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Кырык Мары (Kyryk Mary) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.