Тӹдӹн тӹнг пäшäжӹ — икӹжäк-иктӹм ынгылымаш, ик семӹнь ылшы Европа верц ылмаш, ирӹкäн лимäш, демократи, эдемӹн прававлäжӹм ӹшӹклӹмäш дä законвлäм шотеш пиштӹмäш. Европын Согоньжым Европа Унион (Ушем) доно яркалаш ак кел, ти кок организаци ӹшке лоштышты айыртемäлтӹт. Европын Согоньын тӹнг результатешӹжӹ Европа Конвенцим йäмдӹлӹмӹжӹ дä тӹдӹм пингӹдемдӹмӹжӹ шотлалтеш.

1946-шы ин Кого Британин премьер-минстржы Уинстон Черчиль Цӱрихӹн университетӹштӹ докладым ӹштен дä Европын Ушымы Штатвлäжӹм ӹштäш жеп шон манын пäлдӹртен. «Ти шотышты Европын Согоньжы пӹтäриш ашкыл лин. Тидӹм реализуяш манын, тӹнг рольым Франци, Германи, Кого Британи, Британин Нацивлäн Ушем, цаткыды Америка дä ӹнянӹмӹ шоэш, Советский Россий мадаш тӹнгäлӹт.» Ти пäшäм ӹштен, икӹжäк-иктӹлäннä тäнгвлä ылмынам анжыктенä манын, Черчиль пäлдӹртен. Тӹдӹ докладшым 20 сентябрьӹн 1946-шӹ ин «The Times» жеп ӹлӹштäшӹштӹ (газетӹштӹ) пецäтлӹмӹ. Анжы: хттп://ввв.еуро-кнов.орг/спеецхес/паперцхурцхилл.хтмл.)

Официально Европын Согоньжым 5 майын 1949-шӹ ин ӹштӹмӹ. Штаб-квартирӹжӹм Страсбургеш айырымы. Тидӹ гишäн договорым Лондонышты 10 сäндäлӹк сиренӹт: Бельги, Дани, Ирланди, Итали, Лӱксембург, Нидерландвлä, Норвеги, Кого Британи, Франци дä Швеци.

Европын халыквлä лошты экономикӹштӹш дä социальный ядмашвлäштӹ прогрессӹм кандышы кӹлвлäм, пуры идеалвлäм цаткыдемдӹмäш дä виäнгдӹмäш. Ти цельвлäшкӹ шоаш манын Европын Согоньын органвлäжӹ махань-шон конвенцивлäм пингӹдемденӹт, кыдывлä экономикӹм, социальный ӹлӹмäшӹм, культурым, шӹнцӹмäшӹм (наука), юридикӹм, администрвтивный сферӹвлäм дä эдемвлäн прававлäштӹм тӹкäлӹт. Европын Согоньжы эдемвлäн прававлäштӹм шотеш пиштӹмӹм сек тӹнг пäшäэшӹжӹ шотла.

Министрвлäн Комитет

Вуйлатышы орган. Ик иштӹ ик äль кок гäнä погына, кышты член-сäндäлӹквлäн Вескид пäшä министрвлäштӹ ӹшке сäндäлӹквлäштӹм представляйäт. Комитетӹн председательвлäжӹ пел и вуй гӹц ротаци принцип доно вашталтыт. Комитетӹн пäшäшкӹжӹ конвенцивлäм йäмдӹлӹмäш дä нӹнӹн пингӹдемдӹмäш, рекомендацивлäм нäлмäш, бюджетӹм анжымаш, у сäндäлӹквлäм членӹшкӹ пыртымаш, иквäреш пäшäм ӹштӹмӹ планвлäм анжымаш, Ирвел дä Покшал Европа сäндäлӹквлäлäн палшыкым пумаш, Еврпын конвенциштӹ сорӹмӹ эдемвлäн прававлä дон ирӹкӹштӹм шотышкы нäлмӹм контролируйымаш пыра. Ти ядмашвлäм äрня йӹде сäндäлӹквлäн посолвлä доно вäшлимӹ годым анжат. Комитетӹштӹ таманяр лу экспертный группа ӹштä, нӹнӹ Комиссилäн махань-шон проектвлäм йäмдӹлäт.

Европа Согоньын Парламентвлäн Ассамблей (ЕСПА, англла ПАСЕ, рушла ПАСЕ)

Консультацивлäм эртäрӹшӹ орган. Тишкӹ цилä член-сäндäлӹквлäн Парламентвлä гӹц представительвлäжӹ ылыт. Сек кого сäндäлӹквлä гӹц, нӹнӹн шотышкы Россий Федерациäт пыра, 18 член рäдӹ. Сек минимум — 2 член. Сäндäлӹквлäн ЕСПА-н членвлäжӹ сäндäлӹкӹн махань-шон партивлä гӹц ылыт, кышты пӱэргӹвлä дон ӹдӹрäмäшвлäн шот балансышты лишäшлык. Ассамблей ик иштӹ нӹл гäнä äрня кыташ сессивлäм эртäрä, депутатвлä доно йäмдӹлӹмӹ докладвлä негӹцеш резолюцивлäм анжа, ярыкта дä пингӹдемдä. ЕСПА-шты цилäжӹ 315 член дä 315 «палшыкалышы».

Сессиштӹ тенгеок 18 наблюдатель пäшäм ӹштä — Канадын, Мексикӹн дä Израильӹн Парламентвлä гӹц. Кипрын туроквлä 2 эдем доно представляйӹмӹ ылыт. Ош Российӹн Парламентжӹ гӹц 1997-шӹ «йори ӱжмӹ хынан» статусшым мӹнгеш нäлмӹäт, ти сäндäлӹк тӹ годшен ЕСПА-шты агыл. Резолюцивлäм анжымы, ярыктымы дä пингӹдемдӹмӹ гӹц пасна Ассамблей Европын Согоньын Генеральный секретарьжым, палшыкалышыжым, эдемвлäн прававлäштӹ верц ылшы Европын Судын судьявлäжӹм айыра. Европыштыш политикӹштӹш актуальный ядмашвлä паштек тӹшлä, реагируя дä конфликтвлä дон проблемӹвлäм решӹмäшкӹ сäндäлӹквлäн вуйлатышывлäм ӱжеш.

Ассамблейӹн структурыжы

Ассамблейӹм ик иэш формально айырымы председатель вуйлата. Кӹзӹт тӹдӹ Нидералндвлä гӹц Рене ван дер Линден ылеш. Практикӹштӹ ти должность ротаци йöн доно кым и вуй гӹц партивлäн фракцивлäлäн пуалтеш. Ассамблей тенгеок тӹдӹн палшыкалышыжвлäжӹм айыра, кӹзӹт нӹнӹ коклын ылыт. Кыце сäндäлӹквлäштӹш Парламентвлä, тенгеок ЕСПА-ат политикӹштӹш партивлäн группывлäштӹ гӹц шалга. Кӹзӹт техень 5 группа: социалиствлä, Европын халык парти, Либералвлä дон демократвлäн альянс, Европын демократвлäн группа дä Европын Ушымы шалахайвлä. ЕСПА-н председательжӹ, тӹдӹн палшыкалышывлäжӹ, политичексий группывлäн дä комиссивлäн вуйлатышывлäштӹ Ассамблейӹн Бюрожым ӹштäт, сессивлäшкӹ керäл ядмашвлäм йäмдӹлäт.

Пäшäм организуйымаш

Ассамблейӹн пленарный сессивлäжӹ иштӹ нӹл гäнä эртäт дä ик äрня шыпшылтыт. Тидӹ гӹц пасна кок иштӹ «Постоянный комиссин» сессивлäжӹ (мини-сессивлä) эртäрäлтӹт, кышты Бюрон членвлä дон национальный (сäндäлӹквлäн) делегацивлäн вуйлатышывлäштӹ участвуят. Ассамблей поручени доно постоянный комиссин резолюцивлä дон рекомендацивлäжӹм пингӹдемдäш праважы улы. Пленарный сессивлä Европын Согоньын штаб-квартирӹштӹжӹ, Страсбургышты эртäрäлтӹт, Постоянный комиссин пäшäвлäжӹ ӱжмӹ принцип доно вес сäндäлӹквлäштӹ эртäт. ЕСПА-н Комисси и мыч таманяр заседаним эртäрä. Шӹренжок нӹнӹ Парижӹштӹ эртäт, но ӱжмӹ семӹнь, вес сäндäлӹквлäштäт организуйымы лин кердӹт. Резолюцивлä дон рекомендацивлäм йäмдӹлӹмäш техень схема доно кеä. ЕСПА-н цилä членжок, вес членвлäн подписьӹм поген, иктä-махань докладым (мотион) ӹштäш ядмашым сирен кердеш. Ассамблейӹн Бюрожы ти докладын керäл ылмыжым керäлеш лыктеш дä пингӹдемдä гӹнь, ик äль кок комиссилäн тӹдӹм йäмдӹлäш пуат. Комисси докладым ӹштӹшӹм айыра, кыды 1-2 и нäрӹ докладым йäмдӹлä дä йäмдӹлӹмӹ процесс гишäн Комиссилäн увертäрен шалга. Докладым йäмдӹлӹмӹжӹ годым тӹ эдем ситуаци доно пäлӹмӹ лиäш манын, командировкышкы кен äль специалиствлäм колышт кердеш. Докладын сек мычаш верси дон резолюцин проект (äль рекомендаци) доно ти докладым заказышы комисси анжен лäктеш дä ярыктымыжы паштек äль ЕСПА-н äль Постоянный комиссин сессивлäштӹжӹ анжымы лиэш. Сесси годым сирӹмӹ форман тöрлӹмäшвлäм анжат, вара «юкым пуат». Докладым йäмдӹлӹшӹ ӹшке докладшым пленарный заседаништӹ лыдеш, тидӹ паштек хытырымаш дон дебатвлä тӹнгäлäлтӹт. Кӱвлä хытыраш тӹнгäлӹт, ти списокым анзыцок ӹштäт, варажы кӱ резолюци/рекомендаци верц, кӱ агыл — юкыштым пуат. Резолюцим яралеш шотлаш манын, юкланышывлä логӹц тидӹ верц пелӹжӹ гӹц шукырак лишäшлык, рекомендацим ярыктымы годым — кок пайыштыш кым пайжы. Лач юкым пушы членвлäн юкыштым веле шотыш нäлӹт.

Иктä вäре пӹсӹн проблемӹвлäм решӹмӹм тергӹшӹ иктä-махань событивлä лиäлтӹнӹт гӹнь, тидӹ паштек ядмашвлäм «пӹсӹн анжымаш» организуялтеш. Цилä сесси годымок техень ядмашвлä иктä-кокты нäрӹ лин кердӹт. Нӹнӹ шотыштат äль резолюцим äль рекомендацивлäм лыктыт. Тенгеок «йогышы ядмашвлäн дебат» лӹм доно ядмашвлäм анжат, тӹнäм нимахань документвлäм ак пингӹдемдеп.

Сессивлäштӹ сäндäлӹквлäн, правительствывлäм вуйлатышывлäштӹ дä йори ӱжмӹ хынавлä докладвлäм ӹштäт. Тидӹ паштек, традици семӹнь, докладым ӹштӹшӹвлä депутатвлäн ядмашвлäэшӹштӹ вäшештäт. Сäндäлӹкӹн лидерӹн докладшым сäндäлӹкӹштӹ ма ӹштäлтӹн ма уке, тидӹм отчет семӹнь анжаш лиэш.

Россий Федераци дон ЕСПА

Ассамблейӹштӹ Россий Федерацим техень эдемвлä анжыктат:

Кугижäнӹш Дума:

— Константин Косачев, делегацим вуйлатышы, «Единая Россия», ЕСПА-н председательӹн палшыкалышыжы — Леонид Слуцкий, делегацин вуйлатышын палшыкалышыжы, ЛДПР — Ахмед Билалов, Единая Россия — Виктор Ельцов, Единая Россия — Владимир Грачев, Единая Россия — Владимир Жириновский, ЛДПР — Ахмар Завгаев, Единая Россия — Геннадий Зюганов, КПРФ — Николай Ковалев, Единая Россия — Гаджи Нахачев, Единая Россия — Иван Мельников, КПРФ — Владимир Мокрый, Единая Россия — Наталия Нарочинская, Родина — Людмила Пирожникова, Единая Россия — Светлана Смирнова, Единая Россия — Сергей Собко, КПРФ — Валерий Сударенков (махань парти гӹц, пäлӹ агыл) — Александр фоменко, Родина Игорь Чершышенко, Единая Россия

Федерацин Согонь:

— Михаил Маргелов, делегацин вуйлатышын палшыкалышыжы, Единая Россия, Европын демократвлäн политика группын председательжӹ — Алексей Александров, Единая Россия — фархад Ахмедов — Умар Джабраилов — Юрий Ковалев, Единая Россия — Анатолий Коробейников — Олег Пантелеев, Единая Россия — Татьяна Попова — Юрий Солонин, Единая Россия — Николай Тулаев — Ильяс Умаханов — Валерий Федоров, Единая Россия — Юрий Шарандин

Россий Федераци дон Европа Согонь

1990-шы ивлäн Москва Европа Согоньын членӹшкӹ пырымым сек приоритетäнеш, пиш керäлеш шотлен. Тенге 28-шӹ февральын 1996-шы ин Рф Европын Согоньышкыжы пырен дä 30-шы мартын 1998-шӹ ин эдемӹн прававлäжӹ дä тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ (перегӹмӹ) гишäн Европын Конвенци ратифицируйымы лин. Тенге Россий Федераци гуманизм дон демократин принципвлäжӹм ӹлӹмäшӹшкӹ пырташ йäмдӹ ылмыжым анжыктен дä ӹшке законвлäжӹм Конвенцин тергӹмӹжӹ семӹнь, тöрлäш шаям пуэн. ЕС-ӹш ушнен, Рф законодательствыжы дон политикӹштӹш системӹжӹм Европыштыш нормывлäм шотышкы нäлӹн, сирäш сöрен. Кокшы гäнä Чечняшты вырсы пижмӹ паштек, Россий Федерацим ЕС гӹц лыкмы гишäн ядмашым шӹндӹмӹ. Лыкташыжы лыкмы агыл, но санкцивлä семӹнь Европын Согоньын Парламентӹн Ассамблейӹн депутатвлä юкыштым ямденӹт. Тидӹ 2000-шӹ ин ылын. Россий Федерацин член лимӹжӹ паштек, вес сäндäлӹквлä ти сäндäлӹкӹм эдемӹн праважым пыдыртымыжы дä шотышкы нäлдӹмӹжӹ, ~ечняштӹш вырсы, демократин принципвлäжӹм äнгӹсӹремдӹмӹ дä масс-медиам (прессым) пӹзӹрӹмӹ гишäн критикуенӹт. ЕСПА Россий гӹц смертный казньым вашталтымым тергä, кӹзӹт якте Европышты лач ик сäндäлӹк, Рф веле кодын, кышты наказани семӹнь, эдемӹм пуштын кердӹт. 28-шӹ февральын 2006-шӹ ин Россий Федерацин Европын Согоньыштыжы ылмыжылан 10 и шон. ЕС Российӹм критикуя гӹнят, ти организациштӹ ылмыжы годшен, Российӹштӹ яжо монгырышкат вашталтмашвлä цаклалтыт. Ти жепӹштӹ Россий Федераци Европын Согоньын 40 нäрӹ конвенцижӹм ратифицируен (эдемвлäн прававлäштӹ, прававлä негӹцеш пäшäм иквäреш ӹштӹмäш, терроризм дон преступность ваштареш кредäлмäш, культурышты дä социальный ядмашвлäм решӹмäш). Российӹн гражданвлäжӹ активно Европын судышкыжы ядмашвлä дä исквлä доно лäктӹт, ти ядмашвлä шӹренжок эдем прававлä доно кӹлдäлтӹнӹт. Европын Судын тергӹмӹжӹ семӹнь, Российӹн законодательствышкыжы кыды-тидӹ вашталтмашвлäм пыртымы, шӹренок нӹнӹ уголовно-испольнительный системӹм тӹкäлӹт, кӹзӹт судопроизводствын дä судвлäн решеним лыкмы процессвлäм реформируйымы пäшä кеä. Европын Согоньжы «иквäреш пäшäм ӹштӹмӹ программывлäн» рамкышты Европын Унионжы гӹц Российӹлäн палшаш финансированим ядын кердеш. Россий Федерацин представительвлäжӹ Парламент Ассамблейӹштӹ дä Европын Вäрӹштӹш дä регионвлäштӹш политиквлäн Конгрессӹштӹ активно пäшäм ӹштäт.

СОВЕТ ЖЕП

ӱштӹ вырсы жепӹн Европын Согоньыштыжы фактически социалистический блокышкы пырышы агыл сäндäлӹквлä веле ылыныт. Тӹнäм ЕСПА СССР-штыш эртäрӹмӹ событивлä паштек вадывел Европыштыш сäндäлӹквлäн позициштӹ гӹц анжен. ЕСПА-шты шӹренок СССР-шты эдемвлäн прававлäштӹм пыдыртымы, лӹмӹнок шамакын ирӹкäн агыл ылмаш тыргыжландарен, тенгеок еврейвлäн, немӹцвлäн, эстонвлäн, латышвлäн, лиетувавлäн, правозащитниквлäн положеништӹ гишäн ядмашвлäм анжымы. Ассамблей соцсäндäлӹквлäштӹш событивлä: 1956-шы ин Венгришкӹ дä 1968-шӹ ин ~ехословакиш советский войскавлäм пыртымы, Афганистаныштыш вырсы, ~ернобыльыштыш авари паштек тӹшлен анжен. Перестройка жепӹн Европа Согонь дон СССР лошты кӹлвлä виäнгäш дä цаткыдемäш тӹнгäлӹнӹт. 1989-шӹ ин ЕС-ын штаб-квартирӹштӹжӹ Михаил Горбачев визит доно ылын. ЕСПА-шты ӹштӹмӹ докладыштыжы тӹдӹ техень шамаквлäм келесен: «Европа — мäмнäн цилäнäн пöртнä», тидӹ Россий Федерацим Европа Согонь докы лишемдӹмäштӹ кого ашкыл ылын. 1990-91-шӹ ивлäн СССР Европын Согоньын таманяр конвенцижӹм ратифицируен, нӹнӹжӹ шӹренжок социальный дä культура ядмашвлä доно кӹлдäлтӹнӹт. Тӹ ивлäн изин-олен Ирвел Европышты политикӹштӹш атмосфера вашталташ тӹнгäлӹн дä шукыштат агыл, тӹштӹш сäндäлӹквлääт Европа Согоньышкы ушненӹт.

Демократи шӱлӹшäн Российӹн корныжы Европын Согоньышкы

1996 Россий Федераци 28-шӹ февральын 1996-шы ин Европын Согоньышкыжы пырен. Тӹнäм президентӹн айырымашвлäшкӹ йäмдӹлäлтӹнӹт дä Европын Согоньышкы пырымым правительствын тöр корнышты ылмыжы семӹнь анжымы, кыды кугижäнӹшӹн халыквлäлоштыш (международный) имдижшӹм яжоэмден. Сäндäлӹкӹн ЕС-ыш пырымыжы анзыц, ЕСПА махань обязательствывлäм Россий вӹкӹжӹ нäлеш, тидӹм пäлдӹртен. Сек тӹнгжӹм нӹнӹ Европыштыш конвенцивлäм, законвлäм йäмдӹлӹмӹ процессӹм дä пашкуды сäндäлӹквлä доно кӹлӹм кычымашты Европыштыш стандартвлäм нäлмäш ылыныт.

Тидӹм анжен, тӹнäм Россий Федераци ӹшке вӹкӹжӹ техень обязательствывлäм нäлӹн:

— ЕКП~-м дä сагажы ылшы протоколвлäм ратифицируяш (ӹштäлтӹн);

— колымашым кандымы приговорым вашталтымаш гишäн Кудымшы Протоколым ратифицируяш (ӹштӹмӹ агыл);

— пыткывлä дон ясландарымашым кандымывлäм запрещäйӹмäшӹм, чӹдӹ шотан халыквлäм перегӹмӹ гишäн Рамочный конвенцим, вäрӹштӹш самоуправленин Европыштыш хартим ратифицируяш (ӹштäлтӹн), региональный дä чӹдӹ шотан йӹлмӹвлäн правашты гишäн Европыштыш харти (лач подписäйӹмӹ веле), Европыштыш социальный хартин ратификаци гишäн ядмашым тäрвäтäш (лач подписäйӹмӹ веле);

— уголовный пäшäштӹ правовой палшыквлäм пумы гишäн, преступный доходвлä дä нӹнӹм мышмы ваштареш конвенцим ратифицируйымаш (ӹштäлтӹн), ик сäндäлӹкӹштӹ суйымывлäм вес сäндäлӹклäн пумы гишäн конвенци (ратификаци йäмдӹлäлтеш);

— Европын Согоньын привилегивлä дон иммунитетвлä гишäн Тӹнг соглашеним ратифицируйымаш (ӹштäлтӹн);

— халыквлä лоштыш соредäлмäшвлä дон спорвлäм лач мирный средствавлäм кычылт веле решäш;

— халыквлäлоштыш прававлäм шотышкы нäлӹн, кӹзӹт якте решӹмӹ агыл ядмашвлäм анжен лäктӹн сирäш (Латви дä Эстони лошты ылшы пӹсмäн ядмашвлä кӹзӹт якте решӹмӹ агылеп);

— Молдави гӹц войскавлäм лыкташ (кӹзӹт ти сäндäлӹкӹштӹ Россий Армин изи контингентжӹ кодын);

— Европыштыш обычный вооруженный вивлä гишäн Договорын обязательствывлäжӹм ӹлӹмäш пырташ;

— вескид сäндäлӹквлä гишäн попымы годым, «лишӹл зарубежье» терминӹм кычылтмы гӹц карангаш;

— культурылан äкäн хäдӹрвлäм Европын сäндäлӹквлäлäн мӹнгеш пумаш;

— религиозный организацивлäн пайдаштым жепӹм шыпшдеок, мӹнгеш пуаш;

— вес сäндäлӹквлäн собственность шотышты проблемӹвлäм пӹсӹнрäк решäш, лӹмӹнок 1945-шӹ ин Москвашкы шыпштен кемӹ архив материалвлäм мӹнгеш пумы ядмашым;

— кугижäнӹшӹн секретвлäм пäлӹшӹ гражданвлä гӹц вес сäндäлӹквлäшкӹ каштын кердӹштӹ манын, ограниченивлäм нäлäш;

— СНГ-шты эдемвлäн прававлäштӹ гишäн Конвенци Европыштыш эдемвлäн прававлäштӹ Конвенци ваштареш ӹнжӹ лиэп;

— ФСБ гишäн законодательствым Европыштыш стандартвлä докы лишемдäш, шамаклан, ФСБ-м ӹшке следственный изоляторвлäм кычымашым лишаяш (пӹтäртӹш пункт ӹштäлтӹн);

— гражданвлäн альтернативный служба гишäн законым ярыктымаш;

— армиштӹ дедовщинӹм чӹдемдäш дä лиэш гӹнь воксеокат пӹтäрӹмäш;

— законвлäм йäмдӹлӹмӹ годым Европыштыш стандартвлäм кычылтмаш;

— экологи дä технологи эксӹквлäм чӹдемдӹмӹ äль нӹнӹ ваштареш кредäлмӹ годым вес сäндäлӹквлä доно иквäреш пäшäм ӹштӹмäш;

— ти обязательствывлäм ӹлӹмäшкӹ пыртымы пäшäм анзыкыла нäнгемӹ годым Европын Согонь доно цаткыды кӹлвлäм кычымаш, тӹдӹн доно пäшäлӹмäш;

халыквлäлоштыш гуманитарный прававлäн положенивлäжӹм шотышкы нäлмäш, тидӹжӹ ӹшке сäндäлӹк кöргӹштӹш вооруженный конфликтвлä решӹмӹ годымат тӹкäлеш;

— халыквлäлоштыш гуманитарный организацивлä доно иквäреш пäшäм ӹштӹмäш, дä Россий Федерацин территориштӹ пäшäлäш йöнвлäм пумаш;

Европын Согоньышкы пыртымы церемоништӹ Россий Федерацим Вескид пäшä министр Евгений Примаков представляен. Тӹ кечӹнок Европын Согоньын Уставшым ратифицируйымы грамотым перегäш пуэн дä тӹнг конвенцивлä лӹвäлäн подписьшӹм шӹнден, тидӹжӹ ЕКП~-мäт тӹкäлеш.

1997

1997-шӹ ин октябрьӹн Россий Федерацин президентжӹ Борис Ельцин Европын Согоньын кокшы саммитӹштӹжӹ ылын, ӹшке докладыштыжы тӹдӹ келесен: «Мä у, айырышы линивлä гӹц паснаок ылшы Кого Европым чангаш йäмдӹ ылына. Тӹ Европым, кышты ик сäндäлӹкäт вес сäндäлӹклäн ӹшке мненижӹм ак шӹш, техень Европым, кышты кыце изи, тенгеок кого сäндäлӹквлääт икань праваан партнервлä ылыт, кыдывлäм демократин принципвлäжӹ иквäреш ушат.

Ти Кого Европа тагачы ушнышы сäндäлӹквлäн куатышты лин кердеш, тӹдӹн потенциалжым тӱнымбалны нимахань вес регионвлä доно ат тäнгтäштäрӹ, кыды ӹшке ӹшкӹлäнжӹ безопасностьым гарантируен кердеш. Тӹдӹн (Кого Европын) негӹцешӹжӹ цилä халыкын культурный, национальный, исторический традицивлäштӹ вазыт. Кого Европа докы нäнгешӹ корны кужы дä куштылгыжок ак ли. Но тӹдӹн доно кеäш — цилä европеецӹн интересшӹ. Россий Федерациäт ти пäшäшкӹ ӹшке вижӹм пиштä.»

Тӹ годымок Ельцин Россий Федерацим Европа гӹц изолируяш цацышы вивлä гишäн пäлдӹртен, кыдывлä кок йиш стандартвлäм лыктыт дä российский эдемвлäн праваштым Балти сäндäлӹквлäштӹ пӹзӹрäт манын келесен. «Европын Согонь весӹвлä гӹц пӹсӹнрäк ӱштӹ вырсы комплексвлä гӹц ытлалтеш, седӹндоно тидӹ гишäн Европын Согоньын трибуныжы гӹц попем».

1998-шӹ ин 5-шӹ майын Россий Федераци ЕКП~ дä вес протоколвлäм ратифицируйымы гишäн грамотым коден. Тӹ кечӹнок Российӹштӹ Конвенци вижӹм нäлӹн.

1999-шӹ ин декабрьын уголовный прававлä шотышты тӹнг Конвенцивлäм подписäйӹмӹ гишäн грамотым кодымы.

2004-шӹ ин Думышкы айырымашвлä паштек Россий Федераци ЕСПА-шкы у делегацим айыра. Вуйлатышеш Константин Косачевым айырымы.

2005 -шӹ ин июньын 2002 и годшен периодаш ӹшке обязательствывлäжӹ гишäн Россий Федераци докладым ӹштен. Тидӹм ЕСПА-штӹ анжымы лин. Тидӹ паштек Рф ӹшке обязательствывлäжӹм выполняйӹмӹ агыл гишäн, критикуйымы лин (шамаклан Молдави дä Грузи гӹц вырсы контингентӹм лыкмы агыл дä семртный казньым вашталтымы агыл гишäн).

ЕСПА-н Резолюцижӹ (рекомендуйымы характерäн ылеш) Россий Федерацилäн «пӹтäртӹш жепӹн политикӹштӹш, законвлäм лыкмашты дä административный реформывлäм эртäрӹмäштӹ» корректировкым эртäрäш согоньым пуэн. Кӹлӹн (властьын) вертикальым цаткыдемдӹмäш, «нормальный демократин функционированижӹ» ваштареш лин кердеш манын пäлдӹртен.

Резолюциштӹ тенгеок тöрöк агыл Балти сäндäлӹквлäм оккупируйымы гишäнäт попалтеш. Тӹ годымок Россий Федераци Балти сäндäлӹквлäм оккупируйымы гишäн äшӹндäрӹмäшӹм дä Путин доно политикӹштӹ тӹнгäлмӹ реформывлäн курсым вашталтымашым изишäт тöреш ак лык. Ти шотышты критика кушкеш гӹнь, Рф Европа Согоньым финансируйымашым чӹдемден кердмӹжӹ гишäн пäлдӹртä.

Кыце Россий Федераци ӹшке обязательствывлäжӹм ӹлӹмäшкӹ пырта, тидӹ гишäн Дэвид Аткинсон (Кого Британи) дон Рудольф Биндиг (Германи) докладым ӹштенӹт, кышты тенге келесӹмӹ: «Россий эче ирӹкäн дä демократи принципвлä доно виäнгшӹ кугижäнӹш агыл, кӹзӹт якте тӹштӹ независимый судым нäнгемӹ система, ӹшкевуя ылшы ирӹкäн масс-меди дä ирӹкäн, тöрӹн эртäрӹмӹ айырымашвлäм эртäрäш йöн уке.»

Российӹштӹш регионвлäн вуйлатышывлäм айырымашын системӹм вашталтымашым федерализмӹн принципвлäжӹм пыдыртымы семӹнь анжымыла. Техень ситуациштӹ Федерацин Согоньын статусшым ынгылаш ак ли — тӹшкӹ пелӹжок президент доно айырымы губернаторвлä пырат. Госдумышкы айырымы принцип, докладым йäмдӹлӹшӹвлä семӹнь, президент доно ик мелӹн ылшы партивлäлäн конкурентноспособный оппозицилäн шачаш нелӹцвлäм канда.

Докладышты тенгеок ~ечняштӹ эдемвлäн прававлäштӹм пыдыртымы дä Россий Федерацин Армиштӹжӹ устав семӹнь агыл отношенивлä гишäн пäлдӹртӹмӹ.

Ти ядмашвлä Россий Федерацин кöргӹштӹш ядмашвлäэш шотлалтыт гӹнят, Россий Федераци Европын Согоньжын членжӹ семӹнь, ти организацин принципвлä дон стандартвлäжӹм — демократим, законвлäм äклӹмäшӹм, эдемвлäн прававлäштӹм шотышкы нäлäш сöрен.

Законвлäм äклӹмäштӹ дä демократим шотыш нäлмäштӹ у ашкылвлäм ӹштӹмӹ, тидӹжӹм у уголовно-процессуальный кодекс дон альтернативный служба гишäн Законым пингӹдемдӹмӹ, вес сäндäлӹкӹштӹ суйымы эдемвлäм тӹ сäндäлӹкӹшкӹ пумаш, Литва доно пӹсмäн договорым ратифицируйымаш дä Эстони доно пӹсмäн договорым йäмдӹлӹмäш анжыктат.

2005-шӹ ин ЕСПА Латви дон Эстоништӹ чӹдӹ шотан халыквлäн (национальный меньшинствавлä) положеништӹ гишäн ядмашвлäм анжымаш гӹц отказалтын, ти шотышты Россий Федерацин Балти сäндäлӹквлäм критикуйымаш äмäлдӹмӹ, реальный ситуацим анжыктышы агыл манын, пäлдӹртен.

Тӹ жепӹнок Россий Федераци гӹц Ош Российлäн, кышты эдемвлäн прававлäштӹм пыдыртымаш сӹнзäгӹрäток каеш, политический дä финансовый кычыкым пумашым цäрäш тергӹмӹ.

ЕСПА Латви дон Россий Федераци лоштыш пӹсмäн гишäн договорым йӹлерäк подписäйäш терген, Балти сäндäлӹквлä гӹц нäнгемӹ культурный ценностьвлäм мӹнгеш пуаш, реституцим ӹштäш дä 50 и гӹц тоштырак архив документвлä докы пыраш лимӹ гишäн ядын.

ЕСПА Россий Федерациштӹш ситуаци гишäн мониторингӹм пакыла нäнгеäш керäл ылмы гишäн пäлдӹртен. ЕСПА Россий Федерацим критикуя гӹнят, ти сäндäлӹкӹн представительвлäжӹ «политикӹштӹш дискуссивлä лач тонг сӱк веле ылыт, кыдывлä вӹкӹ когонжат анжаш ак кел» манын попат. Россий федраци дон Европын Согонь лоштыш иквäреш пäшäштӹ Российӹштӹш дä Европыштыш законодательствым гармонизируйымашым тӹнгеш шотлаш лиэш. Халыквлäлоштыш ядмашвлä доно пäшäм ӹштӹшӹ Госдумын ЕСПА-н делегацижӹм вуйлатышыжы Константин Косачев 23. 06. 2005-шӹ ин «Ти организаци гӹц лäкмäш, Россий Федерацилäн кого поражени лиэш» манын пäлдӹртен.

ЕВРОПА СОГОНЬЫН КЫМШЫ САММИТШӹ

2005-шӹ майын Россий Федерацин вескид пäшä министржӹ Сергей Лавров Варшавышты эртäрӹмӹ ЕС-ын Кымшы саммитӹштӹжӹ лин. Ти саммитӹштӹ Деклараци дон Планым пингӹдемдӹмӹ ылын, кыды семӹнь ЕС ӹшке пäшäштӹжӹ сек тӹнгжӹм эдемӹн прававлäжӹм, демократим дä законым äклӹмӹм шотышкы нäлшäшлык. Саммитӹштӹ терроризм ваштареш кредäлмӹ Конвенцим пингӹдемдäш лыкмы. Ти Конвенцим йäмдӹлӹмäштӹ Россий Федераци кого рольым мадын.

2006

Тоталитарный режимвлäн цäкӹнвлäштӹм (преступлеништӹ) осуждайымы гишäн Резолюци.

Халыквлäлоштыш кӱкшӹцӹштӹ тоталитаризм режимвлäн цäкӹнвлäштӹм осуждайымы гишäн, эче 2003-шы инок Европын Согоньыштыжы ЕСПА-н кӹзӹтшӹ Генеральный секретарьжы Рене ван дер Линден (Нидерландвлä) докладым ӹштен.

2005-шӹ ин сентябрьӹн Йöран Линдблад (Швеци) ЕСПА-н политкомиссишкӹжӹ «Халыквлäлоштыш сообщество коммунизмӹн цäкӹнвлäжӹм осуждайышашлык» лӹмäн докладым сирен. Авторын шанымыжы семӹнь, ти резолюци, коммунистический режимвлäн цäкӹнвлäштӹм суен, историштӹ тöр корнышкы лäкмӹм анжыктен кердеш, тенге, кыце ӹшке жепӹн фашизмӹн цäкӹнвлäжӹм Нӱрнбергӹштӹ суйымы ылын. Россий Федерацин политиквлäжӹ ти резолюци ваштареш линӹт, дä тидӹм Россий Федерацим мыскылымыла вäк анженӹт. Вескид сäндäлӹквлä гӹц ылшы коммуниствлä дон социалиствлääт шӹдäн ылыныт, нӹнӹ семӹнь автор коммунистический режимвлäм агыл, а комунизмӹн идеологижӹм суйымым анзыкы лыктын, манын пäлдӹртенӹт. Нелӹ дебатвлä паштек докладым вäрӹн-вäрӹн вашталтымы. Анжаш пумы резолюциштӹ «коммунизмӹн цäкӹнвлäжӹ» вäреш вес формулировкым « тоталитаризмäн коммунистический режимвлäн цäкӹнвлäштӹ» пумы. Тӹ годымок Михаил Маргелов Испаништӹш франкон режимжӹ дä нацизмӹн идеологижӹн угӹц понгыжалтмыжы ваштареш ылмы гишäн докладым йäмдӹлäш тӹнгäлӹн.

25-шӹ январьын Европын Согоньын Парламент Ассамблейжӹ (ЕСПА) «тоталитаризмäн коммунистический режимвлäн цäкӹнвлäштӹм осуждайымы гишäн» резолюцим ярыктен. Резолюци верц 99 парламентари юкшым пуэн, 42 ваштареш ылыныт. Россий Федерацин делегацижӹ гӹц КПРФ, «Единая Россия» дон «Родина» резолюци ваштареш ылыныт. Россий гӹц лач ик член веле ти резолюци верц ылын — Владимир Жириновский. франкон режимжӹ гишäн резолюцим ЕСПА-н Постоянный комиссиштӹжӹ 17 мартын 2006-шы ин дä нацизмӹн идеологижӹн угӹц понгыжалтмыжы ваштареш ылмы гишäн резолюцим 12 апрельӹн 2006-шы ин ярыктымы. Россий Федерацин делегатвлäжӹ тенге политический анжалтышышты балансыш толмы гишäн попат.

~ечняшты эдемӹн прававлäжӹм пыдыртымы гишäн резолюци

Тӹ кечӹнок ~ечняштӹ эдемвлäн прававлäштӹм кужы жепӹн, ивлä доно пыдыртымы гишäн ядмашвлäм анжымы дä (117 — верц, 24-ваштареш) юквлä доно резолюцим лыкмы. Ти резолюцишкӹ тöрлӹмäшӹм ушымы, кышты Россий Федерациштӹ шукердӹ агыл общественный организацивлä гишäн ярыктымы закон Европын Согоньын принципвлäжӹ доно иктеш ак тол манын пäлдӹртӹмӹ. Резолюцин авторжы Рудольф Биндин (Германи).

Коммерческий агыл организацивлä гишäн Россий Федерацин законжы

2006-шы ин Европын Согоньжы Россий Федерацин делегацин ядмыжы паштек коммерческий агыл общественный организацивлä (КАОО) гишäн ӹшке шанымашыжым пäлдӹртен дä нӹнӹм демократи принципвлä доно сирӹмӹ агыл манын. Ти закон Европын конвенциштӹ сирӹмӹ эдемвлäн прававлäштӹм пыдыртен кердеш манын, Страсбургышты шотлат.

Юриствлä семӹнь, кугижäнӹш органвлä уты доно КАОО-влä гӹц тергäт, тенге кугижäнӹшӹн органвлä махань-шон «административный документвлäм» нӹнӹ гӹц ядышт, регулярный проверкывлäм эртäрен кердӹт. Тӹ годымок вескид сäндäлӹк гӹц толшы КАОО-влä ваштареш дискриминаци цаклалтеш дä тидӹжӹм, закон лӹм доно ӹштäт манын пäлдӹртӹмӹ. Российӹн властьвлäжӹ махань-шон проектвлäм «ӱкшӹктен колтен» кердӹт дä тидӹжӹм «Россий Федерацин территорижӹлäн, суверенитетлäнжӹ дä национальный самобытностьланжы лӱдӹшвлäм канден кердеш» лӹм доно ӹштäт. Ти äмäл донок вескид сäндäлӹквлä гӹц толшы организацивлäлäн регистарци гӹц отказым пуэн кердӹт. Тӹнäмок кыды-тидӹ гражданвлäлäн КАОО-м пачаш манын, махань-шон торешвлäм ӹштӹмäш Европыштыш эдемвлäн прававлäштӹм пыдыртымы семӹнь анжымыла.

Эдемӹн прававлäжӹ армивлäштӹ

11-шӹ апрельӹн 2006-шы ин ЕСПА «Европа Согоньышкы пырышы сäндäлӹквлäн армивлäштӹ эдемвлäн прававлäштӹм шотеш пиштӹмäш» докладым колыштын. Документӹштӹ Россий Федерацин армиштӹш ситуацим лӱдӹшлäэш шотлымы. «Дедовщина» руш армиштӹ кӹзӹтäт эче кымдан шäрлӹшӹ явлени, а валстьжы гӹнь тидӹн масштаб дон проблемӹвлäжӹ гишäн ынгылдаренäт ак керд. Докладышты тенгеок Россий Федерацин салтаквлäжӹ пиш нелӹ дä лӱдӹшлä условивлäштӹ службым эртäт манын пäлдӹртӹмӹ. Европа Унионышкы пырышы сäндäлӹквлäн армивлäштӹ салтаквлä пел и гӹц и якте служат дä нӹнӹ лошты «вес эдемӹм тӹкäлäш ак ли» закон доно казармывлäштӹ ӹлäт. Кукшыгечӹн дä рушäрнян изи отпускышкы токышты кен кердӹт.

Россий Федераци ЕС-ӹн Министравлäн Комитетӹштӹ председатель ылын

2006-шы ин 19-шӹ май гӹц 15-шӹ ноябрь якте Россий Федераци Европа Согоньын Министрвлäн Комитетшӹн председательжӹ ылын. (Ти должностьым сäндäлӹквлäлäн латиницӹн алфавитшӹ семӹнь айырат).

Россий Федерацин председательӹн функцижӹм ӹштӹмӹ годым девизжӹ «Ушымы Европа докы — нимахань айырышы линивлä».

Ти шотышты техень ядмашвлä приоритетäн ылыныт:

— эдемӹн праважы верц ылшы йöнвлäм цаткыдемдӹмäш, халыклан правовой пäлӹмäшвлäм пумаш, чӹдӹ шотан халыквлäн прававлäштӹм ӹшӹклӹмäш; — Европым äвäлтӹшӹ кӹзӹтшӹ жепäш правовой кымдецӹм ӹштӹмäш; — эдемӹн ӹшке социальный прававлäжӹм шукырак пäлäш йöнвлäм ӹштӹмäш, нелӹ условивлäштӹ ӹлӹшӹ гражданвлä гишäн шытырланымаш; — демократин дä гражданскин ушемкымдемӹн формывлäжӹм яжоэмдӹмäш, вуйлатымашкы эффективный йöнвлäм пыртымаш; — эдемвлä лошты икӹжäк-иктӹм ынгылымаш дон толерантне ылмым цаткыдемдӹмäш; — культура дон тымдымаш, шӹнцӹмäш (наука) дä спорт сферӹштӹ пäшäм кымдаэмдӹмäш, сäмӹрӹквлä лоштыш кӹлвлäм виäнгдӹмäш.

Ти ядмашвлäм керäл шотлымы доно ЕС кымда спектрвлä доно пäшäм ӹштäш цацымыжым анжыктен. Кыды сäндäлӹкшӹ лач эдемвлäн права, демократи дä законвлäм шотышкы нäлмӹ лини доно веле пäшäм ӹштä, тӹнг ядмашвлä дон проблемӹвлäм изолируялт, ӹшке пӹсмäн кöргӹштӹжӹ веле анжынежӹ манын ЕС-шты попат. Программывлäм реализуяш манын, шукы сäндäлӹкӹшток, тенгеок Россий Федерациштäт махань-шон керäл мероприятивлäм эртäрӹмӹ, сек коговлäжӹ нӹнӹ лошты генеральный прокурорвлäн, Конституци судын представительвлäн дä Европа сäндäлӹквлäн спорт верц вäшештӹшӹ министрвлäн конференцивлä ылыт.

Россий Федерацин председатель сäндäлӹк ылмыжы годым. Страсбургышты финн-угр халыквлäн халык мастарлыкышты анжыктымы ылын. Тӹштӹ виäн делегаци Марий Эл гӹц ылын.

КУВА, Марынвлä Страсбургышты

Ик техень КМСЕ Рф-ӹн председательствын пӹтӹмӹ лӹмеш эртäрӹмӹ конференциштӹ Вескид министрӹн палшыкалышыжы Александр Грушко пäлдӹртен: «ЕС-ын потенциалжым эче кыце келеш кычылтмы агыл. Кыды сäндäлӹкшӹ ти организацин пäшä сферӹжӹм äнгӹсӹремдӹнежӹ. Культурышты, социальный ядмашвлäштӹ, тымдымашышты, сäмӹрӹк эдемвлä доно пäшäм ӹштӹмäштӹ дä сäндäлӹквлäштӹш сäмӹрӹквлä доно икӹжäк-иктӹштӹ доно пäлäш волям ана пу гӹнь, тӹнäм демократи дон эдемӹн прававлäжӹ гишäнäт попаш нелӹ. Ти пäшäм вакуумышкы питӹргäлт, ӹштäш ак ли, эдемвлäн ӹлӹмäшӹн качествыжым яжоэмдӹмӹлä дä кечӹйӹдеäш нелӹцвлä дон шытырыштым куштылтымыла.»

Россий Федерацин председательствыжы яжон эртен, пел и жепӹштӹ шукы мероприяти эртäрäлтӹн, тӹ годымок 6-шы дä 14-шӹ протоколвлäм ратифицируйыдеок кодымат, тидӹ вӹкӹ ӹмӹлӹм пиштен. 2006-шы ин декабрьын Дума эдемӹн прававлäжӹн Европа Конвенцин 14-шӹ Протоколжыым ратифицируйымы ваштареш лин. Россий ЕС членвлäжӹ логӹц лач ӹшкетшӹ веле ратифицируйыде дä тенге вишкäт тӹдӹ пырен ак керд. Луатнӹлӹмшӹ протокол эдем прававлäм анжышы Европын Судшын пäшäжӹм куштылташ манын сирӹмӹ. Кӹзӹт судышты 90 тӹжем анжымы агыл жалоба киä дä нӹнӹм анжаш манын, анжымы процессӹм вашталтымыла. Ти протокол семӹнь толшашышты исквлäм анжымы годым кым судья агыл, а икток ситä, манын, пäлдӹртӹмӹ. Дума семӹнь ти вашталтымаш тöр судебный разбирательствылан ак палшы. Ти шотышты шукынжок вес семӹнь шанат- Россий Федераци тенге Судын эффективный ылмыжылан тормызла (пäшä яжонрак ашнаш тӹнгäлеш гӹнь, Россий ваштареш пумы жалобывлäм анжымашат простарак схема доно кеäш тӹнгäлеш дä тидӹжӹ ти сäндäлӹклäн когонжок кидешӹжӹ агыл), кыдыжы попат, вуйта цилä тидӹ политика доно кӹлдäлтӹн.

2007-шӹ и

23-шӹ январьын 2007-шӹ ин Страсбургышты ЕСПА-н сессиштӹжӹ «Энергопоставкывлäм политикыштыш инструмент семӹнь кычылтмашын лӱдӹш монгырвлäжӹ» резолюцим ярыктымы, кышты энергим выжалымашым политический инструмент семӹнь кычылташ ак ли манын пäлдӹртӹмӹ. Резолюцин авторжы — Эстонин представительжӹ Марко Михельсон ылеш. Резолюци верц 81 дä ваштареш 14 депутат юкыштым пуэнӹт. Резолюциштӹ Россий Федераци дон Украина, Грузи дä Ош Россий лоштыш «газ выжалымы конфликтвлäм» äшӹндäрӹмӹ дä Россий ти шотышты, ӹшке пашкудывлäжӹм лӱдӹктӹлеш манмы. Ти документӹштӹ Европылан Российӹн энерги гӹц чӹдӹрäк зависимый лиäш манын, решенивлäм лыкмыла манмы.

25-шӹ январьын Страсбургышты Эндрю Макинтошын (Кого Британи) «Журналиствлäн ӹшке мнеништӹм ирӹкӹн келесӹмäш ӹлӹмäшлäнӹштӹ лӱдӹшвлäм кандат» лӹмäн докладшым колыштмы. Европышты шӹренок журналиствлä вӹкӹ нападаяш дä нӹнӹм лӱдӹктäш тӹнгäлӹнӹтäт, ЕСПА техень явлени ваштареш шамакшым келесен, лӹмӹнок Турциштӹ армян журналист Грант Динк дон Российӹштӹ Анна Политковскаян пуштмаш гишäн пäлдӹртен. Резолюцин проектӹштӹжӹ «Анна Политковскаян пуштмыжым независимый расследовани доно эртäрӹмылä» манын ЕСПА российский парламентаривлä гӹц ядын. Российӹн делегацин тергӹмӹжӹ паштек текстӹм вашталтымы лин, тӹдӹ ӹнде тенге шакта: «национальный парламентвлä криминальный расследованивлä паштек анжышашлык дä расследовани ак эртäрäлт, анзыкыла ак ке, результат уке гӹнь, тӹнäм властьышты ылшывлä тидӹ верц вäшештӹшäшлык ылыт, шамаклан, Анна Политковская шотышты, Российӹн парламентжӹ вäшештä».

Тел сессиштӹ кок ядмашым повестка гӹц нäлмӹ, нӹнӹ Россий Федераци дон Грузи лоштыш кӹлвлä дä руш ученыйвлäн шпион пäшäм ӹштӹмӹштӹ ваштареш пачмы процессвлä.