Венгриштӹ Ренессанс Жепӓш Сӹлнӹшая

XV-шӹ курымын шачшы ренессанс период Венгриштӹ сек пӹцкемӹш дӓ трагедивлӓм кандышы ылын.

Венгриштӹ ренессанс Йанош Хуниадин изи эргӹжӹ, Матиаш Корвиниусын (1458-1490) вуйлатымы жепӹн виӓнгӓш тӹнгӓлӹн. Ваштарешӹжӹ шалгышы дворянвлӓм шин шӓлӓтӹмӹ паштек, Матиаш кугижӓнӹшӹн вуйлатымашым цаткыдемден дӓ шӹренок вырсывлӓ доно толшы туроквлӓ ваштареш шалген кердӹн. Тӹнӓмок тӹдӹ Богеми дон австри территоривлӓм сӹнген нӓлӹн. Тӹдӹ Богемин кугижӓжӹ лин дӓ 1485-шӹ ин престолжымат Веныш (Vienna Pannoniae) ваштен.

Сӓндӓлӹк кӧргӹ политикӹштӹ магнатвлӓн кӹлӹштӹм (властьым) чӹдемдӹмӹ дӓ ум Европыштыш гань административне структурывлӓм пыртымы ылын. Тидӹм ӹштӓш манын, Италиштӹ дӓ Европын вес университетвлӓштӹ тыменьшӹ, сӹлнӹшаяшты, культурышты, шӹнцӹ-мӓшӹштӹ дӓ политикӹштӹ ынгылышы гуманиствлӓ шукы вим пиштенӹт. Венгрин кугижӓн кудвичӹштӹ молнамат вескид сӓндӓлӹквлӓ гӹц толшы гуманиствлӓ ылыныт, но Матиаш Корвинус годым венгрвлӓм Италиш, Падова дон Болонья университетвлӓш ӓль частне школвлӓш тыменяш колтымы ылын. Кӱ Италиш кен кердде, нӹнӹ тыменьмӓшӹм Вена дон Краковышты нӓлӹнӹт. Тӹ жепӹн махань-шон семинарвлӓмӓт эртӓрӓш тӹнгӓлмӹ, шамаклан Вена университетӹн тымдышыжы Конрад Селтис (Конрад Целтис, 1459-1508) шӹнцӹзӹвлӓн ушемӹм поген дӓ тӹдӹн семинарвлӓшкӹжӹ венгр, чех дӓ немӹц гуманиствлӓ каштыныт.

1476-шы ин Матиаш Неаполь кугижӓн Беатрикс ӹдӹржӹм нӓлеш. дӓ тидӹ паштек Венгриштӹ ренессанс пиш пӹсӹн виӓнгӓш тӹнгӓлеш. Тӹ жепӹн сӓндӓлӹкӹш шукы итальян мастар эдемвлӓ пӓшӓлӓш дӓ ӹлӓш ванженӹт: пӧртвлӓм чангышывлӓ, архитекторвлӓ, скульпторвлӓ, артньыквлӓ, свӓшеньӹквлӓ дӓ молы тыменьшӹ дӓ керӓл профессиӓн эдемвлӓ. Кугижӓ Матиаш нӹнӹлӓн цилӓлӓнӹштӹ пӓшӓм мон. Тӹ жепӹнок Будашты библиотекӹм пачмы ылын, кыдылан Библиотхеца Цоржиниана лӹмӹм пумы. Тӹштӹ таманяр шӱдӹвлӓ доно книгӓвлӓм Флоренци дӓ вес культура центрвлӓ гӹц нӓлмӹ дӓ кандымы ылын. Тенге ти библиотекӹн коллекциштӹжӹ тӹжем утла экземпляр ылын. Матиашын колымыжы паштек ренессансым Италиштӹ тымень лӓкшӹ венгрвлӓ анзыкыла виӓнгденӹт.

Престолышты тӹнӓм полак Ягело-йыхын Уласло (Ulásló, Vladislaus) II дӓ тӹдӹн эргӹжӹ Лайош (Lajos, Ludwig) ИИ шӹнзенӹт, но нӹнӹн кӹлӹштӹ Матиашын гань цаткыды ылде дӓ седӹндонат кугижӓн кудвичӹштӹжӹ махань-шон манипуляцивлӓ кенӹт. Тенге ылмы велдӹк халыкын ӹлӹмӓшӹжӹ худаэмӓш тӹнгӓлӹн, халавлӓн виӓнгмӓш шагалын экономикӹштӹ нелӹцвлӓ шижӓлтӹнӹт дӓ хресӓньвлӓм эксплуатируйымаш кушкын веле миэн. Изи буржуази шот чӹдемӹн дӓ когон паянвлӓн кӹлӹштӹ пӹсмӓндӹмӹ ылын.

Орлыктарымы дӓ шӹдӓн хресӓнь халык 1514-шӹ ин кредӓлмӓшкӹ шагалын. Тидӹ анзыцшы нӹнӹм туроквлӓ ваштареш хӹрестӹм намалмы вырсыш погымы ылын. Трансильваништӹш Шекели венгр офицер Дьӧрди Дошан (Gyӧrgy Dosan) доно вуйлатымы восстаним пӹзӹртен шумы лин дӓ орлыктарымаш пакылажат цӓрнӹде. Ти восстанин кокшы худа монгыржы ылын: хресӓньвлӓн восстаним шин шӓлӓтӹмӹ паштек, дворянвлӓ со@зникдеок киэн кодыт дӓ туроквлӓлӓн тидӹжӹ пиш толкеш ылын.

Дьӧрди Дошам хресӓньвлӓн вуйлатышеш шагалтымы дӓ тӹдӹ демократи анжалтышан эдем ылын. Восстаним лаксыртымы патек Доша колымашеш суйымы лин. Тӹнӓм инквизици жепӹм ӹлӹмӹ дӓ наказанивлӓӓт пиш лӱдӹшвлӓ ылыныт. Тӹдӹм йылышы престолыш шӹндӹмӹ, кидешӹжӹ йылышы жезлым кычыктымы, вуешӹжӹ йылышы короным чиктӹмӹ. Ваштареш шалгышывлӓн вес вуйлатышывлӓлӓн йылен колышы Дошан пайым пукшымы.

1526-шы ин августын Дунай сирӹштӹ Мохачын алык лапышты Сулиман Кокшын армижӹ венгрвлӓм шин шӓлӓтен. Кугижӓ Лайош Кокшы кредӓлмӓштӹ вуйжым пиштен. Тидӹ паштекшӓт улы Венгри армим туроквлӓ ваштареш кредӓлмӓштӹ агыл кычылтмы- тӹ жепӹн венгрвлӓ лошты корона верц кредӓлмӓш тӹнгӓлӓлтӹн. ӹшке лоштыш кредӓлмӓш луаткок и шыпшылтын. 1538-шӹ ин ик шанымашкы толын, Йанош Икшӹм кугижӓэш айырат, но тӹдӹм шукыштат агыл пуштыт дӓ кӹл верц кредӓлмӓш угӹц тӹнгӓлӓлтеш. Тенге 1541-шӹ ин туроквлӓ куштылгынок Буда дворецӹм роалтен нӓлӹт.

1526-1541-шӹ ивлӓ лошты вырсы кен гӹнят, культура сойток виӓнг кердӹн. Шамаклан, 1526-шы ин сӓндӓлӹкӹн парламентжӹ л@теранствым еретиквлӓн религи манын, увертӓрен. Тенге гӹнят л@теранство ямде дӓ мӹнгешлӓ, тӹдӹн позицивлӓжӹ цаткыдемӹнӹт веле дӓ туан йӹлмӹлӓ шукырак книгӓвлӓм лыкташ цацымы.

Ренессанс докы кымылан ылшы у аристократи ӹшке интересвлӓжӹм шеклӓнӹдеок дӓ пиш активно анзыкыла лыктын шалген, туан халыкын культурыжым виӓнгдӓш цацен. Сӹлнӹшаяшты тӹ жепӹн поэт Балинт Баласс (Bálint Balass) кымдан пӓлӹмӹ лин. Тӹ жепӹн изобразительне кунстын ӹшке айыртемвлӓжӹ улы: тӹдӹ виӓнгӹн гӹнят, реформаци годым картинвлӓм намысдымеш шотленӹт дӓ йымы ваштареш ылеш маныныт, седӹндонат кӹдӓлӓш курымаш кунст пӓшӓвлӓ шоэн веле перегӓлт кодын кердӹнӹт. Ти шотышты книгӓвлӓнӓт техеньок пуйырымашок ылын. |че кодшывлӓжӹмӓт вара 150 иштӹ туроквлӓн оккупаци жепӹн укем ӹштӹмӹ. 1541-шӹ ин Венгри кым лаштыкеш пайылымы лин. Сӓндӓлӹкӹн покшал территорижӹ туроквлӓлӓн ванжен (Будаат тӹшкӹ пыра). Вадывел дӓ йыдвел мӱлӓндӹвлӓ доно Габсбургвлӓ вуйлатенӹт (вуйхала Вена лишнӹш Позонь ылын). Трансильваним туроквлӓ контролируенӹт гӹнят, тӹдӹн автономи статусан ылын. Туроквлӓн жепӹн венгрвлӓн культура виӓнг кердде дӓ ренессанс кӱкшӹцӹшток тыктымактылын, тенге XVII-шӹ курым якте Ирвел Европын вес сӓндӓлӹквлӓштӓт ылын. Туроквлӓн оккупаци венгр культурышты келгӹ кишӓм коден. Кого кредӓлмӓшвлӓ ылделыт гӹнят, кечӹнь ӹлӹмӓш, сойток тыр ылде, турок салтаквлӓ кынам шаненӹт, тӹнӓм халавлӓм зораяш кен кердӹнӹт. Тидӹ гӹц пасна венгр дӓ немӹц салтаквлӓӓт, кыдывлӓлӓн оксам тӱлен шоктымы агыл ылын, эдемвлӓ гӹц оксам, качкышым законвлӓм пыдыртен поген сӓрненӹт. Тенге гӹнят, поэзиштӹ венгр салтаквлӓн тышман ваштареш кредӓлмӓштӹ гишӓн махань-шон пӓшӓвлӓм сирӹмӹ.

Вырсы, кӹл верц кредӓлмӓшвлӓ, ушемкымдемӹштӹш нелӹцвлӓ реформацилӓн яжо рокым йӓмдӹленӹт. Кӱшӹл классвлӓ церкӹ утла паян ылеш манын попенӹт, ӹлӹмӓшӹштӹ тыр уке ылмаш дворянвлӓлӓн кидешӹштӹ ылын, тенге нӹнӹ туан халык верц ылшы вивлӓм католик Габсбургвлӓ ваштареш кредӓлӓш ӹшке векӹштӹ сӓртенӹт. ӱл классвлӓжӹм техень ситуаци классло кредӓлмӓшкӹ нӓнген кердӹн. Техень жепӹн соредӓлмӓшвлӓӓт шӹренок кенӹт дӓ тӹ религивлӓ, кыдывлӓ Венгриштӹ тӹ жепӹн ылыныт, цилӓн реформацим эртӓрӓш тӹнгӓлӹт. Венгрвлӓ лошты пӹтӓриок л@теранство кымдан шӓрлен кен ылын, но XVII-шӹ курымын тӹнгӓлтӹшӹштӹжӹ тӹдӹм кальвинизм шӹкен лыктын дӓ кужы жеп цаткыды позивлӓм кычен кердӹн.

Реформаци годым халык культурым виӓнгдӹмӓштӹ яжо монгырвлӓӓт ылыныт. Реформаторвлӓ шӱдӹвлӓ доно школвлӓм пачыныт дӓ тӹштӹ уланвлӓн веле агыл, тенгеок незервлӓнӓт тетявлӓштӹ тыменьӹнӹт. а лыдын-сирен мыштышы эдемвлӓлӓн книгӓвлӓм лыкмыла ылын. Тӹнӓм венгр культура дон сӹлнӹшаям шӓрӹшӹвлӓ кальвиниствлӓ доно пачмы частне гимназивлӓ ылыныт (Дебреценӹштӹ, Сароснатакышты, Колошварышты дӓ мол вӓреӓт). Туан сӓндӓлӹкӹштӹ университетвлӓ уке ылмы велдӹк, гимназим пӹтӓрӹшӹвлӓлӓн Веныш, Краковыш, Падоваш дӓ шӹренжок Виттенбергӹш тыменяш кеӓш вӓрештӹн. Венгриштӹ частне эдемвлӓ изин-олен типографивлӓмӓт пачаш тӹнгӓлӹнӹт дӓ нӹнӹ шӹренжок йымы ыдылмы книгӓвлӓмӓт лыктыныт. Тенге гӹнят, сӹлнӹшая книгӓвлӓмӓт лыкташ кычыкым пуэн кердӹнӹт.

XVI-шы курымын йӹрӹмвӓш вырсывлӓ кенӹт гӹнят, сӹлнӹшаяшты ти курым яжо ылын дӓ тӹдӹ ӹнде лач венгрла сирӹмӹ ылеш.

Светский ренессанс сӹлнӹшая XV-шӹ курым мычашышты шачын дӓ XVI-шы курым якте ушемкымдем ӹлӹмӓшӹштӹ дӓ культурыштат цаткыды позицивлӓм кычен. XVI-шы курымын тӹнгӓлтӹшӹштӹ Венгриштӹ сола хозяйствым виктӓрӹмӓштӹ кризис ылын. Шукы мӱлӓндӓн хозавлӓ такешок кычылтмы пӓшӓ вим урденӹт (вес семӹньжӹ тидӹ рабство ӓль Российӹштӹ тидӹм крепостничество лӹм доно пӓлӓт. В. а.) дӓ тенге халавлӓштӹ ӹлӹшӹвлӓн ӹлӹмӓшӹштӹ со худаэм веле миэн. Тидӹжӹ сӓндӓлӹкӹм вуйлатымашты махань-шон нелӹцвлӓм канден; кӹл верц ужаш лидӹмӹ кредӓлмӓш кеен дӓ халык туроквлӓ ваштареш пыт шалген- цилӓн ӹшке семӹньӹштӹ ситуацим вашталтынештӹ ылын.

XVI-шы курымын мычашышты цилӓ тидӹм вуйта ӹштӹл шумы ылын- группировкывлӓ дӓ сословивлӓ лоштыш соредӓлмӓшвлӓ мондымы линӹт дӓ йӹрвӓш тыр дӓ икӹжӓк-иктӹм ынгылымаш ылын. Но тидӹ шайылны у катаклизмывлӓ ылыныт. Политика ӹлӹмӓшӹштӹ стабильность уке ылмы велдӹк, сӹлнӹшаяат актуальный темӹвлӓм тӹкӓлӓш цацыде. Ти гедонизм жепӹн, мам ит попы, техень авторвлӓӓт ылыныт, кыдывлӓ серьезно ӹлӹмӓш гишӓн шаненӹт дӓ ушемкымдемӹн шӱӓш тӹнгӓлмӹжӹм анзыцок ужын кердӹнӹт. Тенге гӹнят, нӹнӹ раскыды планвлӓм моло анзыкы лыктын мыштыделыт дӓ седӹндонат нӹнӹн сек лишӹл темӹвлӓштӹ яратымаш гишӓн сирӹмӓш лин.

XVI-шы курымын мычашыжы ренессанасын сек яргатан пеледмӹ жепеш шотлалтеш, кыды паштек XVII-шӹ курым тӹнгӓлтӹшӹн паян дӓ шукы монгыран варааш ренессанс шачын. Ти маниеризм (ренессанс дон барокко лоштыш) жепӹн протестант литературым пиш шукым сирӹмӹ. Тӹнӓмок католицизмӹн рокыштыжы у, барокко культура дон сӹлнӹшая шӹтӓш тӹнгӓлӹн.

Ренессанс Матьяшын кудвичӹштӹжӹ истори гишӓн шайыштшы литература виӓн ылын. Материалвлӓ Венгрин толшаш курымвлӓн сӹлнӹшаям виӓнгдӹмӓштӹ пиш кого рольым мадыныт. Историштӹш событивлӓ гишӓн сирӹшӹ авторвлӓ логӹц Йануш Паннониус сага тыменьшӹ Марцио Галеотто (Marzio Galeotto, 1427-1497) дон Кугижӓ Матиашын хроник антонио Бонфинин (антонио Бонфини, 1427-1503) лӹмвлӓштӹм пӓлдӹртӓш келеш. Пӹтӓришӹжӹ пиш ирӹк шанымашан пӓшӓвлӓм сирен, седӹндонат инквизицин кидӹш вӓрештмӹ гӹц, тӹдӹм ӹшке Кугижӓ Матиаш ытарен.

Кокшы авторжы Венгрин историм Хунгарицарум рерум децадес сирӹмӹжӹ доно пӓлӹмӹ лин. Ти пӓшӓм латинлӓ сирӹмӹ дӓ 1575-шӹ ин Гаспар Хелтай тидӹм венгр йӹлмӹш сӓрен. Матиаш паштекшӹ жепӹм анжаш гӹньӹ, цилӓ сирӹзок ӹшке пӓшӓвлӓштӹштӹ 1526-шы ин лиӓлтшӹ Мохачи лишнӹш кредӓлмӓш гишӓн сиренӹт, манаш лиэш. Нӹнӹ логӹц шукынжок ти вырсышты ӹшкежӓт кредӓлӹнӹт. Матиаш годымок нӹнӹ ушемкымдемӹштӹ дӓ политикӹштӹ кӱшӹл вӓрвлӓм йӓшненӹт: церкӹ эдемвлӓ, дипломатвлӓ, кугижӓнӹш эдемвлӓ ылыныт. Но тӹ жепӹн кугижӓ уке ылмы велдӹк, нӹнӹ сӓндӓлӹкӹм виктӓренӹт. Шӹренжок туан сӓндӓлӹкӹштӹш ядмашвлӓм нӹнӹлӓн решӓш вӓрештӹн. Туроквлӓн оккупаци жепӹн, кугижӓнӹшӹм махань тӧр корны доно нӓнгемӹлӓ- ти ядмаш куштылгыжок ылде. Тидӹ гӹц пасна нӹнӹ ӹшке вуйнаматыштымат шижӹнӹт- вет туроквлӓ Будашкы куштылгынок пырен кердӹнӹт.

Шукы автор ылмы велдӹк, тӹ годшаш событивлӓ пиш раскыдын анжыктымы ылыт. Кымдан пӓлӹмӹ хрониквлӓ логӹц кок лӹмӹм пӓлдӹртӹмӹлӓ- епископ, канслер Иштван Бродаричӹм (István Brodarics, 1470 (кытла)- 1539) дӓ Миклош Олахым (Miklós Oláh, 1493-1568). И. Бродаричӹн Мохачи кредӓлмӓш гишӓн сирӹмӹ De conftictu Hungarorum cum turcis ad Mohatz verissima descriptio, (1527) пӓшӓжӹ яжоэш шотлалтеш. М. Олахшы истори дон географим иквӓреш кӹлден Хунгариа ет аттила (1536-1537) пӓшӓн авторжы семӹнь пӓлӹ ылеш.

Гуманист историквлӓ гишӓн сирӓш гӹньӹ, тиштӹ эче кок лӹмӹм анзыкы лыкташ лиэш, кыдывлӓ анжалтышвлӓштӹ дӓ социальный ташкалтышышты ӱлнӹрӓк шалгымышты доно молывлӓ гӹц айыртемӓлтӹт. Тидӹ - Ференц Форгач дон Миклош Иштванффи.

Ференц Форгач (Ferenc Forgács, 1535-1577) сӓмӹрӹк ылмыжы годым епископ дӓ кугижӓн согоньлышы (советник) ылын, но Фердинанд Икшӹн колымыжы паштек Габсбургвлӓн туроквлӓм поктен лыкмы верц нимат ӹштӹмӹштӹ ак шом цаклен дӓ Трансильванин герцог докы лӓктӹн кеӓ. Варажы тышманын ял лӹвӓлнӹ кишӹ туан мӱлӓндӹжӹм ужаш ӹнжӹ ли манын 1575-шӹ ин Падоваш кеӓ. ӹлӹмӹжӹ годым Венгриштӹ ма лиӓлтӹн, тӹдӹм тӹшлен дӓ De statu rei publicae Hungaricae... цомментарии пӓшӓм сирен, кыды 1540-1556 ивлӓ лошты ма лиӓлтӹн, тӹдӹ гишӓн шайыштеш.

Ти историн авторжы тӹ жепӓш политикӹштӹ ылшы группировкывлӓ гӹц ӧрдӹжӹштӹ шалга дӓ седӹндонат мол авторвлӓн пӓшӓвлӓ доно тӓнгӓштӓрен, тӹдӹн пӓшӓжӹ сек яжоэш шотлалтеш. Форгач тышманвлӓ ваштареш нимат ӹштӹдӹмӹ гишӓн туан сӓндӓлӹкӹн сек кӱшнӹш вуйалтышывлӓм критикуя, нӹнӹ ӧркӹвлӓ, ышдымывлӓ ылыт, манын сирӓ дӓ тенге цилӓ туан сӓндӓлӹкӹм выжален колтен кердӹт, тӹдӹ пӓлдӹртӓ. Венгрвлӓ икӹжӓк-иктӹлӓн палшымы доно веле ял вӹкӹ кӹньӹл кердӹт, йӓл гӹц палшыкым вычен шӹнзӓш уке- техень шанымашым Форгач анзыкы лыктеш, кыдым варарак Миклош Зрини пакыла виӓнгден.

Историк Миклош Иштванффи (Miklós Istvánffy, 1538-1615) Historiarum de rebus Ungaricis (Кӧльн, 1622) пӓшӓжӹм Петер Пазмань доно вуйлатымы антиреформаци жепӹн дӓ ти шӱлӹш доно сирӹмӹ, седӹндоно книгӓн тиражжат кого ылын.

Ренессанс годшаш гуманиствлӓн латинлӓ сирӹмӹ пӓшӓвлӓштӹ толшаш курымвлӓн пиш керӓл линӹт. Пӹтӓриок тидӹ XVII-шӹ курымым тӹкӓлеш. Ти пӓшӓвлӓм сирӹмӹ агыл ылгецӹ, барокко жепӹн Зрини дон Бетлени ӓнят шукы пӓшӓштӹм акат сиреп ылын.