Акпарс

Шачмы дӓ колымы ижӹ пӓлӹ агыл. Лин кердеш 1520-шы ивлӓн шачын. Акпарс – кырык марынвлӓн лужавуйышты, политик, армим вуйлатышы, дипломат. Мары халыкын геройвлӓ логӹц сек яргатажы дӓ яратымыжы. Нужаналышты ӹлен.

Акпарс
Шочын	XVI век
Колен	XVI век
Тыршымаш алан	военнослужащий, воевода

Тӹ жепӓш Йыл тӹрӹштӹш геополитикӹм анжалаш гӹнь, кырык марынвлӓ куктаналт шӹцшӹ пӱкшемӹн эпицентрышты ӹленӹт: ик монгыр гӹц азанвлӓ, вес монгыр гӹц москвавлӓ ылыныт. Акпарс XVI-шы курымын ӹлен дӓ Азан дон Москва лоштыш шыпшылтшы проблемывлӓм шӱтӓш палшен. Рушла хроникывлӓштӹ Акпарсын лӹмжӹ нигыштат ак ӓшӹндӓрӓлт, дӓ пиш ӹжӓл кырык марынвлӓ тӹнӓм эче пумагаэшӓт, каваштешӓт дӓ куги кымыжешӓт эче сирӹделна, седӹндоно историм кырык марынвлӓн анжалтыш доно трактуяш пиш нелӹ: мам ит попы, сирӹмӹ шая тӹжем ивлӓ доно, а ышма гӹц ышмашкы, вес семыньжӹ йӹлмӹ гӹц йӹлмӹшкӹ пиштӹм шаян курымжы кужы агыл, тӹдӹ ӹлӓ гӹнят, легенды докырак лишемӓш тӹнгӓлеш. седӹндонат Акпарс гишӓн шукыжымок мӓ легендывлӓ гӹц пӓлен нӓлынӓ. Рушла сирӹмӹ Никонын иӓш сирмӓшвлӓштӹжӹ 1546-шы ин кӓнгӹжӹм дӓ шӹжӹм кырык марынвлӓ дон суасламарывлӓ Москвалан кымалаш манын, каштызывлӓм колтат. Тӹлец анзыцшы Руш кугижӓн экспансижӹ кырык дӓ суасламарынвлӓн мӱлӓндӹ якте шон ылын.

Шамаклан 1523-шы ин Кырык мары лужавуйвлӓн Цепель резиденциштӹ лишнӹ Шур тӹреш Шурдӹнг карманым чангымы, кыды вырсы Руш кугижӓ мӱлӓндӹн Йыл вӹлнӹш ирвел форпостшы ылын. 1547-шӹ ин кырык дӓ суасламарывлӓ угӹц Москва лӹвӓлнӹ лиӓш шанен, каштызывлӓштӹм царь докы колтат. Тенге 1551-шӹ ин Кырык сир гӹц Магмет Бозубов дон Ахкубек Тогаев Москваш Костан Иван (Иван VI-шӹ) докы кеӓт дӓ ти регионым Руш Кугижӓнӹн мӱлӓндеш шотлаш ядыт. Тидӹ паштек шӧртньы пецӓтӓн сирмӓшӹм сирӹмӹ, кыды семӹнь кырык марынвлӓлӓн мӱландӹштӹ кодын дӓ тидӹ гӹц пасна 3 иэш ясак гӹц йӓрӓ линӹт. Руш арми сага Азаным нӓлӓш палшаш манын Акпарс, Аказ, Ковӓш, Яныгит, Токсубай, Токпай лужавуйвлӓ патыр кырык мары эргӹвлӓм кредӓлӓш нӓнгенӹт. Азаным сӹнген нӓлеш гӹнь, Руш кугижӓ кырык марынвлӓлӓн мӓшон пӹрнявлӓм пуаш сӧрен. Шамаклан Акпарслан шӧртньӹ доно сӹлнештӓрӹмӹ ши каркам кычыктен. XIX-шӹ курымын эче ти карка Йоласал церкӹштӹ перегӓлтӹн, но варажы, пиш ӹжӓл, тагыш ямын.

• Йоласал вел солавлӓ.
• Картук вел солавлӓ.
• Когосола вел солавлӓ.
• Кугилӓнсола вел солавлӓ
• Микрӓк вел солавлӓ
• Пайскырык вел солавлӓ
• Шур вел солавлӓ.
• Эмӓн вел солавлӓ.
• Якшар Йыл вел солавлӓ.

Ти маршым вес семӹньжӹ Акпарсын семжӹ маныт. Кырык марынвлӓн тошты гимн семӹнь ылын.

Акпарс шачынжы Кожваж ылеш. Тӹдӹ Костан Иван доно вӓшлин. Хазан якте кеен. Тӹштӹ келеш ылын порох складым пыдештӓрӓш. Костан Иванжы Акпарсым тӹш колтен. Акпарс пырен. Костан Иван вычен-вычен, Акпарс уке. Акпарс лӓктӹн шагалмыкок, Костан Иван тӹдӹм роал шуэн. Роал шумыкыжок, порох склад пыдештӓлт кеен.

Тӹнӓм Иван Грозный Йыл мычкы кузен. Дӓ Йыл мычкы кӓрмӓнвлӓм ӹштӹл коден: Козловкым, Шавашарым, Цикмӓм.

Цикмӓшкӹ тӹшец лӓктӹн. Перви Козьмо дон Демьян лӹмӓн ыргызывлӓ ылыныт. Нӹнӹ такешок ыргенӹт, качмыла веле. Костан Иванын войскажыланат нӹнӹ выргемӹм ыргенӹт дӓ Костан Иванет нӹнӹ лӹмеш кӓрмӓн-халам ӹштӹктен. Тӹ халажым рушла Козьмодемьянск (Цикмӓ) маныныт.

Перви, когогорным ӹштӹмешкӹ, тиштӹ эдемвлӓ ылделыт. Когогорным ыштымыкы веле тиш халык погынен. Первой толшывлӓжӹ когорны лишнӹ ӹленӹт. Тӹнӓм окнявлӓ моло уке ылын. Да эчежӹ Малахай разбойник сӓрнен. Тӹнӓм эдемвлӓ лӱдӹнӹт да когогорны гӹц шӓпненыт. Яшпатыржы ӓнгӹр вуеш шӹнзӹн. Ти солажымат ӓнгӹрвуй маныныт. Сарамбай вес вуеш шӹнзӹн. Ты солажым кӹзӹт марлажы Сарансола маныт, а рушлажы – Сарамбаево.

Акпарс родын кишажӹ шукерды агылат ылын. Кӹзӹт ӹнде шонгыраквлӓжӹ колен пӹтенӹт. Сӓмӹрӹквлӓжӹ шӓлӓненӹт кышкы-шон. Первирӓк ик карем лапымат Акпарс лык маныт ыльы. Кӹзӹт ӹнде тӹнге манмы ак шакты доко, монденӹт, векӓт.

• Кырык марынвлӓн девизӹштӹ: Акпарс мӱлӓндӹм мактенӓ
• Акпарс банк
• Акпарс радиостанци
• Акпарс хоккей команда
• Акпарс кинотеатр
• Акпарс торт
• Акпарс ош ӓрӓкӓ (водка)
• Акпарс салат
• Акпарс фаст фуд фирма