भारतातील शेती पद्धती: शेती विषयक

भारतातील शेतीव्यवस्थेत लक्षणीय योगदान देणारी शेती व्यवस्था ही उपजत शेती, जैविक औद्योगिक शेती आहे. भारताची अर्थव्यवस्था ही शेती क्षेत्राशी निगडीत आहे. भारताला कृषीप्रधान देश म्हणून ओळखल्या जाते. त्यामुळे शेतीला अनन्यसाधारण असे महत्त्व आहे. प्रख्यात शेतीतज्ञ व शेतकऱ्यांचे कैवारी वसंतराव नाईक यांनी 'शाश्वत शेती' ,'उन्नत शेती'चा संदेश‌ देत भारतीय शेतीला नवे आयाम देण्याचे कार्य केले. भारतातील शेती क्षेत्र भौगोलिक स्थितिनूसार भिन्न आहे; काही बागकाम, लेखी शेती, ऍग्रोफोरेस्ट्री आणि इतर बऱ्याच गोष्टींवर आधारित आहेत. भारताच्या भौगोलिक स्थानामुळे काही भागात वेगवेगळे हवामान असते अशा प्रकारे हवामान प्रत्येक क्षेत्राच्या शेती उत्पादनास वेगळ्या पद्धतीने प्रभावित करते.भारताच्या शेतीची एक विस्तृत पार्श्वभूमी आहे जी कमीत कमी १० हजार वर्षापूर्वीची आहे. सध्या जगात भारताचा कृषी उत्पादनात दुसरा क्रमांक आहे. २००७ मध्ये शेती ती आणि इतर उद्योगांनी भारताच्या जीडीपीच्या १६% दरापेक्षा अधिक उत्पादन केले.देशाच्या जीडीपीच्या दरामध्ये कृषीच्या योगदानात सतत घट झाल्यानंतरही देशातील सर्वात मोठा उद्योग आणि देशाच्या सामाजिक-आर्थिक विकासात शेती महत्त्वाची भूमिका बजावते.गहू, तांदूळ, कापूस, गहू, रेशीम, भुईमूग आणि इतर डझनभर उत्पादन करणारा जगातील भारत हा दुसऱ्या क्रमांकाचा देश आहे. भाज्या आणि फळे यांचे हे सर्वात मोठे कापनीयंत्र देखील आहे जे अनुक्रमे ८.६% आणि १०.९% एकूण उत्पादन दर्शवते. भारतात उत्पादित होणारे मुख्य फळ आंबा, पपई, चिकू आणि केळी आहेत. जगात भारतामध्ये सर्वात जास्त पशुधन असून ते २८१ दशलक्ष इतके आहे.

भारतातील प्रत्येक प्रदेशामध्ये विशिष्ट माती आणि हवामान आहे जे विशिष्ट प्रकारच्या शेतीसाठीच योग्य आहे. भारताच्या पश्चिम भागामध्ये बऱ्याच ठिकाणी दरवर्षी ५० सें.मी. पेक्षा कमी पाऊस पडतो, म्हणून शेतीव्यवस्था ही पिकाची लागवड करण्यास प्रतिबंधित असते ज्यामुळे दुष्काळ पडतात आणि बहुतेक शेतकरी एका पिकासाठी प्रतिबंधित असतात. गुजरात, राजस्थान, दक्षिण पंजाब आणि उत्तर महाराष्ट्रामध्ये असे वातावरण असल्यामुळे शेतकरी ज्वारी, बाजरी आणि वाटण्यासारखे उपयुक्त पिकांचे उत्पादन घेतो. याउलट, भारताच्या पूर्वेकडील बाजूस सरासरी १००-२०० सें.मी. पावसाचे सिंचन केलेले आहे, म्हणून या प्रदेशांमध्ये पिकामध्ये दुप्पट वाढ करण्याची क्षमता आहे. पश्चिम किनारपट्टी, पश्चिम बंगाल, बिहारचे काही भाग, उत्तर प्रदेश आणि आसाम ह्या भागामध्ये असे वातावरण आहे आणि यामुळेच तेथील शेतकरी तांदूळ, ऊस, ताग अशी बरीच पिके घेतात.

भारतात तीन वेगवेगळ्या प्रकारचे पीक घेतले जातात. भारतात प्रत्येक पिक त्यांच्या प्रकारानुसार वेगवेगळ्या हंगामात घेतले जाते.खरीप पिके पावसाळ्याच्या सुरुवातीपासून, ते हिवाळ्याच्या सुरुवातीपर्यंत, जून ते नोव्हेंबर पर्यंत घेतले जातात. त्यामध्ये तांदूळ, मका, बाजरी, भुईमूग, मूंग आणि उडीद ही पिके समाविष्ट होतात.

नद्या, जलाशये, टाक्या आणि विहिरी यांच्याद्वारे शेतीमध्ये पाणी पुरवून सिंचन व्यवस्थेच्या सहाय्याने पिकांची लागवड होते तेव्हा सिंचन शेती होते.गेल्या शतकात, भारताची लोकसंख्या तिपटीने वाढली आहे.वाढती लोकसंख्या आणि त्याचबरोबर अन्नाची मागणी वाढल्याने शेती उत्पादनासाठी पाणी आवश्यक आहे.पुढच्या दोन दशकात अन्नधान्याचे उत्पादन ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त वाढवण्यासाठी आणि भारतातील टिकाऊ शेतीच्या उद्दीष्टात पोहचण्याच्या प्रयत्नांना पाणी आवश्यक भूमिका बजावणार आहे.असे निदर्शनास आले की भारतात शेती उत्पादनातील वाढ सिंचनामुळे होत आहे;सन १९५० मध्ये सिंचनाखालील शेतीचे क्षेत्र २२.६ दशलक्ष हेक्टरवरून १९९० मध्ये ५९ दशलक्ष हेक्टर झाले. १९५१आणि १९९० च्या दरम्यान सुमारे १३५० मोठ्या आणि मध्यम आकाराचे सिंचन कार्य सुरू झाले आणि त्यापैकी सुमारे ८५० पूर्ण झाले.

निधी आणि तांत्रिक कौशल्य यांचा कमी पुरवठा असल्यामुळे, इंदिरा गांधी कालवा प्रकल्पासह अनेक प्रकल्प मंद गतीने पुढे गेले.१९८० ते १९९० च्या दशकाच्या सुरुवातीस पंजाबमध्ये हरियाणा आणि राजस्थान या राज्यांनी मोठ्या प्रमाणावर पाण्याचे हस्तांतरण केले.सिंचनाची समस्या कमी करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या स्रोतांची भूजल पातळी सुद्धा कमी झाली आहे.  

मौसमी किंवा कमी पर्जन्यमानाच्या ठिकाणी पिकाच्या लागवडीसाठी सिंचन शेती फार महत्त्वाची आहे.पश्चिम उत्तर प्रदेश , पंजाब, हरियाणा, बिहारचे काही भाग, उड़ीसा, आंध्र प्रदेश., तामिळनाडु, कर्नाटक आणि इतर ठिकाणी सिंचन शेती करून एका पेक्षा जास्त पिके घेतात.सिंचन शेती करून तांदूळ, गहू, गहू आणि तंबाखूसारखी पिके मोठया प्रमाणावर घेतली जाऊ शकतात. [4]

पिकात फेरबदल करणे हा शेतीच्या उपजीविकेचा एक प्रकार आहे.  मातीचा पोत क्षमता कीटक आणि तण ह्यामुळे शेतीची उप्तादन क्षमता कमी होते .शेतीला पिक न घेता तापवले की, जमिनीचा भूभाग तापतो  आणि त्यामुळे शेतजमीन पुन्हा पिक घेण्यासाठी तयार होते. ताग माइन बटाटे ही पिके घेतली जातात . अशा प्रकारच्या पिकांची लागवड पूर्व आणि उत्तर-पूर्व भागात डोंगराळ प्रदेशांवर आणि आसाम, मेघालय, नागालॅंड, मणिपुर, त्रिपुरा, मिझोरम, अरुणाचल प्रदेशसारख्या वन क्षेत्रामध्ये प्रमुखाने करतात. शेतीला पिक न घेता तापवले की, जमिनीचा भूभाग तापतो  आणि त्यामुळे शेतजमीन पुन्हा पिक घेण्यासाठी तयार होते.पावसाळ्यात तांदूळ, भाजी, भात गहू, लहान बाजरी, मुळा ही पिके आणि पाले भाज्या ह्यासारखी पिके घातली जातात .ईशान्य भारतातील शेतीच्या ८५% पिकांची लागवड करावयाची आहे. सलग एकाच पिकाची लागवड केल्यामुळे जमिनीला नैसर्गिक स्थितीत येण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळत नाही. यामुळे पर्यावरणाची लवचिकता मोडली जाते आणि जमिनीचा पोत खालावतो .

भारतात बदलीच्या लागवडी खालील जमिनीत ओडशामधील सर्वात मोठे क्षेत्र आहे.बदलीची शेती स्थानिक पातळीवर पोडू लागवड म्हणून ओळखली जाते.३०,००० किमीपेक्षा जास्त जमीन (ओडीशाचा सुमारे १/५ जमिनीचा पृष्ठभाग )अशा प्रकारच्या पिकाच्या लागवडीखालील आहे.कालाहंडी, कोरापुट, फुल्बानी आणि ओडिशामधील दक्षिण आणि पश्चिमेकडील जिल्ह्यांमध्ये मोठया प्रमाणात प्रचलित आहे.कोंढा, कुटिया कोंढा, डोंगारिया कोंढा, लांजिया सौरस आणि परजा हे आदिवासी समुदाय ही शेती करतात.अनेक सन आणि इतर धार्मिक विधी पोडूच्या शेताभोवती फिरून करतात , कारण अदिवाशी लोक त्यांच्या पैसे कमवण्यापेक्षा फक्त पोडू लागवडीकडे पाहतात , म्हणून ती लोक त्याला जीवनाचा मार्ग मानतात.पोडू लागवडीच्या आधी आदिवाशी लोक तुरीची पेरणी करतात.स्थानिक हवामानाच्या कारणास्तव पिक उत्पादनाचे क्षेत्र वेगवेगळे असते.पिकाच्या कापणीनंतर शेतजमीन पडीत असते . पूर्व मान्सूनच्या दरम्यान तांदूळ , मका आणि आल्याचे पिक घेतले जाते. साधारणपणे, तिसऱ्या वर्षानंतर, आदिवासी लोक स्थलांतर करतात आणि नवीन जमिनीवर त्या पिकाची पेरणी करतात.

व्यवसायावर आधरित शेतीमध्ये , मोठया प्रमाणावर लागवड करून व्यावसायिक पिके घेतली जातात आणि  जास्त पैसे  मिळविण्यासाठी ती पिके इतर देशांमध्ये पाठवली जातात.ही प्रणाली गुजरात, तमिळनाडु, पंजाब, हरियाणा आणि महाराष्ट्रसारख्या कमी लोकसंख्या असलेल्या भागात सामान्य आहे.गहू, कापूस, ऊस, आणि मका ही व्यावसायिक पिकांची काही उदाहरणे  आहेत.

सखोल व्यापारी शेती : ही शेतीची एक प्रणाली आहे की ज्यात तुलनेने मोठ्या प्रमाणावर भांडवल किंवा श्रम जमिनीच्या तुलनेत मोठ्या प्रमाणात लागू होतात.

लोकसंख्या वाढीमुळे जमीनधारकांच्या संख्येत घट होत आहे.  पश्चिम बंगाल सखोल व्यवसायिक शेती करतो.

विस्तृत व्यावसायिक शेती: ही शेतीची एक प्रणाली आहे ज्यात तुलनेने मोठ्या प्रमाणावर  भांडवल किंवा श्रमाची  गुंतवणूक  मोठ्या प्रमाणात जमिनीच्या ठिकाणी  केली जाते.कधीकधी जमिनीची उत्पादन क्षमता पुन्हा मिळविण्यासाठी जमीन पडीत ठेवावी लागते.श्रमिकांची कमतरता आणि त्यांच्या श्रमाची किंमत खूप जास्त असल्यामुळे व्यावसायिक शेती ही माशिनकृत आहे.

वृक्षारोपण शेती: रोपावाटिका ही बहुतेक उष्णकटिबंधीय किंवा उप-उष्णकटिबंधीय देशांमध्ये मोठया प्रमाणात आहे. त्या रोपांचा तिथे वापर करन्यावजी ती रोपे दुसऱ्या ठिकाणी विकतात.

व्यावसायिक धान्य शेती: ह्या प्रकारची शेती तंत्राच्या साहाय्याने केली जाते. कमी पाऊस आणि लोकसंख्येची घनता कमी असलेल्या क्षेत्रामध्ये प्रामुख्याने आणि विस्तृत प्रमाणात व्यावसायिक धान्य शेती केली जाते.

भारतातील कोरड्या प्रदेशांमध्ये मध्ये लोकसंख्येत व प्राण्यांच्या संख्येत झपाट्याने वाढ झाल्यामुळे धान्य, चारा आणि इंधन लाकडाची मागणी वाढत आहे.भारतातील काही प्रदेशांमध्ये पाऊस कमी  (१००-४०० मिमी. "१") असल्यामुळे आणि तिथल्या शेतजमिनीमध्ये आवश्यक खनिजे पोषक तत्त्वांची कमी उपलब्धता असल्यामुळे त्या प्रदेशामधील शेती उत्पादन कमी आहे.शेतामध्ये जैविक तंत्रज्ञांचा उपयोग करून कोरडवाहू शेतीचा उत्पादन स्तर वाढवून ही मागणी पूर्ण करता येते ज्यामुळे शेतामधील मातीचे भौतिक गुणधर्म तसेच जैविक प्रक्रिया सुधारते.भारतातील कोरडवाहू शेतांमध्ये वैरणशेती करून जमिनीचा कस  पुन्हा भरून काढण्यासाठी जंगलातील शेतीचा उपयोग केला जातो .

विशेषतः कोरडवाहू शेतजमिनीवर सेंद्रिय शेती करण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन  दिले जात आहे. पिकांच्या लागवडीची पद्धत, नांगरणीची पद्धत किंवा इतर व्यवस्थापन  पद्धतींचा वारंवार वापर करतात तेव्हा संरचनात्मकदृष्ट्या संबंधित भौतिक गुणधर्म आणि मातीची जैविक प्रक्रिया बदलते. जमिनीचा कस वाढवण्यासाठी जैविक प्रक्रिया करून जमिनीची उत्पादन क्षमता वाढवली जाऊ शकते.शेतीमध्ये सेंद्रिय पदार्थांची सतत उलथापालथ करून पिक घेण्यासाठी संतुलित पोषण प्रदान करते.

आम्ही कास्तकार