ဂျူ

ဂျူ

יְהוּדִים‬
အတိုင်ဓဝ်ပတှ်ေဂျူတအ်မ္ဂး ဂကူအေဿရေလ ၁၂ တၞောဝ်ဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူယာကုက်၊
လၟိဟ်မၞိဟ်
14.5–17.5 ပြကောဋိကိုဋ် လၟိဟ်မၞိဟ် သီုဖအိုတ် (သီုကဵု တၞောဝ်အဆက် ဂျူ ပေင်င် ကေုာံ မွဲဒကုတ်မွဲဒကဴ 20.5 ပြကောဋိကိုဋ် (2017, est.)
6,451,400–6,835,500
အမေရိကာန်	5,700,000–10,000,000
ပြင်သေတ်	456,000–600,000
ကနေဒါ	390,000–550,000
ဗြိတိန်	289,500–370,000
အာဂျေန်တိနာ	180,500–330,000
ရုရှာ	176,000–380,000
ဂျာမနဳ	116,000–225,000
အဝ်သရေလဳယျာ	113,200–140,000
ဗြာဇဳလ်	93,800–150,000
အဖရိက သၠုင်ကျာ	69,300–80,000
ယူကြုင်နာ	53,000–140,000
ဟင်ဂေရဳ	47,500–100,000
မေက်သဳကဝ်	40,000–50,000
နေတာလာန်	29,800–52,000
ဗေလ်ဂျဳယာမ်	29,300–40,000
အဳတလဳ	27,300–41,000
ကဝ်လောမ်ဗိယျာ	27,000–30,000
သွိတ်ဇြေရ်လာန်	18,700–25,000
ချဳလဳ	18,300–26,000
ဥရုဂြေ	16,900–25,000
တူရကဳ	15,300–21,000
သွိတ်ဒေန်	15,000–25,000
အရေဝ်ဘာသာ
အရေဝ်မဟီုဂၠိုင်ဂမၠိုင် ဟေဗြေဝ်ခေတ်တၟိ၊ အင်္ဂလိက်၊ ရုရှာ၊ ပြင်သေတ်
ဘာသာမစ္ၜုဲစ္ၜော်
ဘာသာဂျူ
တၞောဝ်ဂကူ
Samaritans ကေုာံ Levantines၊ Semitic peoples

ပၞောဝ်ကဵု ဍုင်လတူဂၠးတိဏအ်ဂမၠိုင် ပ္ဍဲ ဍုင်အေတ်သရေ ခေတ်တၟိ ဂှ် မွဲဟေင်ရ ဂကူဂျူတအ် ဒှ်လၟိဟ်မၞိဟ် လပါ်ဂၠိုင်အိုတ်ရ၊၊ ဍုင်အေတ်သရေဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် ဍုင်ဂျူ ကေုာံ ဍုင်မဒ္ဂေတ်သၞောတ် ဒဳမဝ်ကရေသဳ မပကင်ရင်ဍုင် အတိုင်သၞောဝ်ဥပဒေ၊ ကေုာံ အခေါင်ဗၠးၜးကောန်မၞိဟ်တအ်ရ၊၊ အတိုင်သၞောဝ်ဥပဒေ ကလေင်စဴဍုင်မိတိမ (Law of Return) မ္ဂး ကောန်ဂကူဂျူ နူကဵုဍုင်လဵု ဟွံဟီု ယဝ်ရ ကၠုင်မံင် ပ္ဍဲအေတ်သရေမ္ဂး ကလိဂွံ အခေါင်ကောန်ဍုင် ပေင်င်ရ၊၊နကဵု အလုံမွဲဂၠးတိဂှ် ၜိုန်ရ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ မၞုံဒၟံင် နကဵုတၟအ်ကၠံ ဆညိညဓဝ်ကီုလေဝ် ပ္ဍဲအရာ ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဂကူဂျူတအ် ဓလီုလဝ်တုဲ ညးတအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဒၞာဲအဓိက မဆေင်ကဵု ပ္ဍဲကာလအတိက်ကီု သီုကဵု ပ္ဍဲအခိင်ခေတ်တၟိဏအ် မပ္တံကဵု ပရေင်ဒဿန ပရေင်ဒ္ဂေတ်လ္ၚတ် (ethics)၊ ပရေင်လိက်ပတ် (literature)၊ ပရေင်ဍုင်ကွာန်(politics)၊ ပရေင်ပိုန်ဒြပ် (business) ပါန်ကွတ် ကေုာံ ဓဇဲ၊ ဂဳတ၊ ကေုာံ လဝေင်ဇာတ် ကေုာံ ပရေင်ရုပ်ဒမျိုင်၊ ကွတ်ဂဥုဲ ကေုာံ ပရေင်သိပ္ပံ ကေုာံ နဲပညာ (science and technology) သီုကဵု ပရေင်ကွေတ်ဓဝ်တှ်ေဘာသာတအ် ဒှ်တမ်ရ၊၊ ဂျူဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မချူသၠပတ်သမ္မာ ညးမခၞံဗဒှ် ဘာသာခရေတ်ယာန်တမၠာ (Early Christianity) ကေုာံ လညာတ်ဘာသာညးတအ် ဓလီု စပ် ပ္ဍဲဘာသာအေတ်သလာမ်ကီုရ၊၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ ဂျူဂှ် ဒှ်မၞိဟ်အဓိက ပ္ဍဲအရာမဇၞော်မောဝ်ပတိုန် ဂကောံမၞိဟ် ရးပလိုတ်တအ်ကီုရ၊၊

ဘာသာယူဍာ (ဝါ) ဘာသာဂျူ (Judaism) ဂှ် ဒှ်ဂကူ ကွေတ်ဘာသာ ကေုာံ ပြဝေဏဳ (ယေန်သၞာင်) မဗၟံက်ထ္ၜး အင်္ဂလက်သန် မစၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် ဂကူဂျူရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး ပ္ဍဲခေတ်တၟိဏအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ဂကူဂျူဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုဂကောံမၞိဟ်ပိရဲ၊၊ (၁) မၞိဟ်မကတဵုဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲဂကောံသ္ၚိကၟိန်ဂျူ လျုင်ပတှ်ေ ဘာသာဂျူကီု ဟွံဂွံလျိုင်ပတှ်ေ ဘာသာဂျူကီု၊
(၂) ညးမၞုံကဵု တၞောဝ်ဗဳဇဂကူဂျူ(လဆောဝ်မ္ဂး တၞောဝ်ဗဳဇ မပိုတ်အာတအ်လေဝ် ပါလုပ်ကီု)
(၃) ညးဟွံမဲ ကုတၞောဝ်ဗဳဇဂကူဂျူ ဆဂး လျုင်ပတှ်ေကေတ် ဘာသာဂျူတအ် မဒှ်ရ၊၊

ပ္ဍဲကဵုဝင်မ္ဂး အတိုင်အခိုက်တြေံ စၟတ်သမ္တီကၠုင် ဂကူဂျူ နကဵုမဒုင်သဇိုင် ကုဟလခိစ် (halakhic) မဒှ်သၞောဝ်ဂကူဂျူ (Jewish Law) ရ၊၊ သၞောဝ်မစၟတ်သမ္တီ ညးဂှ် မဂွံဒှ် ဂကူဂျူဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု လိက်သၠပတ် သြရလ် တဝ်ရး Oral Torah မဒှ်သၞောဝ် မဓဇက်ချူလဝ် နူကဵုၜိုတ် သၞာံခရေတ် ၂၀၀ တေအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်တေအ် ညးတအ် ဒစဵုဒစး ညးဗြဴဂျူ မစှ်ေဒၞာဲ ကုဘာသာသအာင်တအ်ရ၊၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ကောန်ဇာတ် မတိတ်ကၠုင် နူကဵုအပါဘာသာသအာင်တအ်ဂှ် ဟွံဗက်စ ဘာသာဂျူ၊ လ္ၚောဝ်ကျာ်တၞဟ်ရ (Deuteronomy 7:1–5)၊၊ အတိုင်လိက် (Leviticus 24:10) မ္ဂး ကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ် နူကဵု မိ ဂကူဟေဗြေဝ် (ဂျူ)၊ အပါ ဂကူအဳဂျေပ်တအ်ဂှ် ဂွံစၟတ်သမ္တီ မၞိဟ်ပ္ဍဲ ဂကောံမၞိဟ်အေတ်သရေလ ရ၊၊ ပရေင်ပြံင်လှာဲ ဗီုမစၟတ်သမ္တီ ဂကူဂျူ ဂွံပြံင်လှာဲအာဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကၠာ ဟွံဂွံဒဴတိတ် နူအဳဂျေပ်တေအ်ရ၊၊ ဟိုတ်တုန် ညးဗြဴ ဂကူဂျူတအ် ဒးဒုင်ပလီုကောန်သမ္ဘာ ကုအဳဂျေပ်တအ်တုဲ ကလိဂွံကောန်ဇာတ်ရ၊၊ ညးလ္ၚဵုဟီု သၞောဝ်ဂှ် ဒးပလေဝ်ထောအ် ဟိုတ်နူ ညးဗြဴဂကူဂျူ ဒးဒုင်တံင်ဂြဲဏာ ကုကောန်ပၞာန်ရဝ်မ နဒဒှ်ဂၠုဲဍိက်ကာမတုဲ ညးတအ် ဒးသၠာဲထောအ် သၞောဝ်ဂှ် သွက်ကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု အကာဲအရာဂှ်ရ၊၊ တုဲပၠန် ဟိုတ်နူ ပရေင်ဒစဵုဒစး ဘာသာဂျူ ကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် ပ္ဍဲအကြာ ၁၈-၁၉ ဗွဝ်ကၠံတုဲ သၞောဝ်တြေံ နူကဵုလိက်တြေံ ဟလခိစ် ဂှ် ပြံင်လှာဲထောအ် ဗီုမစၟတ်သမ္တီ ဂကူဂျူရ၊၊

အတိုင်လညာတ် အစာဝင် Shaye J. D. Cohen မ္ဂး ဟိုတ်မဂွံပြံင်လှာဲ ဗီုမစၟတ်သမ္တီ ဂကူဂျူဂှ် ဟိုတ်နူပရေင်ဖျေဟ်ဒၞာဲအိန်ထံင် ဂကူမထုဲနှဴတုဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊

တမ်မူလ

 

ပရူတမ်မူလ ဂကူဂျူ နူလဵုမကၠုင်ဂှ် ဂွံတီကၠးကၠး ဟွံလောဲသွာရ၊၊ ဝင်တမ်မူလဂျူဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုဝင်ကောန်မၞိဟ် အောန်အိုတ် မလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ပိလ္ၚီ (၃၀၀၀) သၞာံတေအ်တုဲ ဒုင်သဇိုင် ကုသက်သဳဝင် လိက်မချူလဝ် နူခေတ်တြေံ နာနာသာ်တုဲ နူကဵုဂကူတြေံ ရးဗၟံက် ၜိုတ်(၁၀) ဘာသာတအ်တုဲ ပတိုန်ထ္ၜးဏာရ၊၊ နကဵု ပရေင်လ္ၚတ်ဂၠိုက်ဂၠာဲ ပုရဏဝိဇ္ဇာယာံ ပၠန်လေဝ် တၠပညာတအ် ဒုင်သဇိုင် ကုတဳအဝ်ရဳ မယိုက်စဂွံ ဗွဲမဂၠိုင်တအ်တုဲ ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပရူတမ်မူလ ဂကူဂျူရ၊၊ တၞောဝ်ဗဳဇ ကေုာံ ဝင်တမၠာ ဂကူဂျူဂှ် ဆက်စပ် ကိတ်ညဳဒၟံင် ကုသက်သဳ နူကဵု ပုရဏဝိဇျာန်၊ ဇဳဝဗေဒ ကေုာံ လိက်စၟတ်သမ္တီဝင်ဂမၠိုင် မပ္တံကဵု လိက်ဝင်သာသနာကီု သီုကဵု လိက်ဒဏ္ဍာရဳဂမၠိုင်ရ၊၊

တၞောဝ်ဗဳဇတမ်မူလ ဂကူဂျူဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု ဂကူ မဟီုအရေဝ် သေမိတိစ် (semitic-speaking tribes) နူကဵုခေတ်ပသဲတေအ် မကော်ခဴစ ဂကူအေဿရေလ (Israelites) ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲဒၞာဲလ္ၚဵု ခေနာန် (Canaan) ပ္ဍဲအခိင် ကာလ ဂကောံဂကူ ကေုာံ ဨကရာဇ်ဍုင် (tribal and monarchic periods)ရ၊၊ ယၟုမ္ဂးဂျူ မကော်ဒၟံင် ခေတ်ပစ္စုပ္ပန်ဏအ်ဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု တၞောဝ်ဂကူအေဿရေလ လပါ်သၠုင်ကျာ ဍုင်ယူဍ (Kingdom of Judah)ရ၊၊ ယူဍ ဟိုတ်နူအင်္ဂလိက် ပ္တိတ်ရမ်သာင်ဂျူတုဲ ဂကူမန်တအ်လေဝ် ကော်စဂျူကီုရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်တြေံ မပ္တံကဵု သၠပတ်သမ္မာတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဂကူယူဍ (ဝါ) မၞိဟ်ယူဍ ရ၊၊

အတိုင် လိက်သၠပတ်ဟေဗြေဝ်မ္ဂး တၞောဝ်ဗဳဇဂကူဂျူဂှ် စေန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု အဖရာဟာန် (Abraham) ကောန်ညး ဣသက် (Isaac)၊ ကောန်ဣသက်ဂှ် ဒှ် ယာကုက် (Jacob)၊ က္ဍိုပ်သကိုပ် သၟတ်ဗြဴသာရာ (Sarah)၊ ရေဗေက်ခါ (Rebecca)၊ လေဟ် (Leah) ကေုာံ ရချေလ် (Rachel) ညးမပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲခေနာန် (Canaan) မဒှ် ဍုင်အဳဂျေပ်ဂှ်ရ၊၊ တၞောဝ်ဂကူ ၁၂ ဂှ် ဟီုလဝ် ဒှ်ကောန်ဇာတ် ယာကုက် စှ်ၜါဂှ်ရ၊၊ ယာကုက် ကဵု ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ညး ပြံင်အာမံင် ပ္ဍဲဍုင်အဳဂျေပ်တြေံ ကြဴနူ မဂွံဒုင်ဘိက် သွက်ဂွံပဒတဴ နကဵုအလဵုဇကု သၟိင်ပေရတ် (Pharaoh)ရ၊၊ ကြဴဂှ် တၞောဝ်ဒတောဝ်ဂှ် ဒးဒုင်ရပ် ပဍိက် အဳဂျေတ် စဵုကဵု စိုပ်အခိင် မဒဴတိတ် နူအဳဂျေပ် နကဵုသၟဝ်ပၠတရဴမောသေတ် (Moses)ရ၊၊ တိတ်နူ အဳဂျေပ်တုဲ ဂကူအေဿရေလတအ် သီကေတ် ခေနာန် နကဵုသၟဝ်ပၠတရဴ ညးမဆက်ဒုင်အာဲ မဝ်သေတ်၊ ယောရှဝါ (Joshua)၊၊ အတိုင်ဝင် နူလိက်သၠပတ်သမ္မာမ္ဂး ယောရှဝါ စုတိတုဲ ပရောဗက် သမုအေလ် (Samuel) စဝ်အဘိသေခ ကုသၟိင်သောလ်(Saul)၊ သၟိင်သောလ် ဟွံမဲတုဲ သၟိင်ဍာဝိတ် (David)၊ သၟိင်ဍာဝိတ် ဟွံမဲတုဲ သၟိင်သောလမဝ် (Solomon) ပ္ဍဲအခိင် သၟိင်သောလမဝ်၊၊ သၟိင်သောလမဝ် ဟွံမဲတုဲ ဍုင်အေဿရေလ ဒကးအာ ၜါကရေက်၊ ဍုင်အေဿရေလ ကဵု ဍုင်ယူဍ၊၊ ဍုင်ယူဍဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုတၞောဝ်ဂကူ ယူဍ ကေုာံ တၞောဝ်ဂကူ ဗေန်ဂျမိန် (Tribe of Benjamin)၊ တၞောဝ်ဂကူ လေဝိ (Tribe of Levi) လေဝ် နွံညိညကီုရ၊၊ ဆဂး ဗွဲကြဴညိ တၞောဝ်ဂကူတအ်ဏအ် ပြံင်လုပ်မံင် ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေလ ရ၊၊

အတိုင်လၟေင်ဝင် နူသၠပတ်သမ္မာ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် အစာပုရဏဝိဇ္ဇျာယာန် (archaeology) (အစာဝင်) ခေတ်တၟိတအ် တးပါဲ ဟွံဒုင်တဲတုဲ နူဒဒှ်ဝင်ဂှ် သှ်ေၜက် တန်တဴဒၟံင် နဒဒှ် ဒဏ္ဍာရဳ ဂကူဂျူမွဲရ၊၊ အတိုင်အစာဝင် ပုရဏဝိဇ္ဇာယာန် တအ် မပတှ်ေကေတ်မ္ဂး ဂကူအေဿရေလ ကေုာံ ယေန်သၞာင်ညးတအ်ဂှ် ဗတိုက်သီကေတ် ဒေသဂှ် ဗွဲအနိက်အထက် ဟွံသေင်၊ လုပ်မံင် ပံင်နှဴ ကုဂကူခေနာန်တအ်တုဲ ယေန်သၞာင် (ဝါ) ဓဝ်ပတှ်ေ နူကဵု ကျာ်မၞုံဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဒှ်အာ ဓဝ်ပတှ်ေ ကျာ်မၞုံမွဲဇကုဓဝ် မကော်ဂး ယေဟဝ်/ယေဟဝ်ဝါ (Yahweh)၊၊ အခိုက်ဓဝ်ပတှ်ေ ယေဟဝ် မဒှ်ကျာ်ထာဝရ မွဲဇကုဓဝ်ဂှ် ဇၞော်ဗြေဝ်တိုန်တုဲ ကောံသၟဟ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ဂကူအေဿရေလမွဲတုဲ ပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲခေနာန်ဂှ်ရ၊၊

အေဿရေလ နဒဒှ် ဂကူမွဲ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက် မလုပ်လၟိဟ်သက်သဳဝင်ဂှ် နူကဵု ဘဳသဳ အကြာ ၁၂၀၀ ကဵု ၁၀၀၀ ရ၊၊ အတိုင်လိက်သၠပတ်သမ္မာ မဟီုလဝ် အခိင်ကၟိန်ဍုင်ၜါ မပံင်ကောံတုဲ ဒှ်အာ ဍုင်မွဲဂှ် ဟွံတီ ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်ရ၊၊ နကဵုသက်သဳဝင် တၠပညာအစာဝင်တအ် မဒုင်လဝ်တဲပေင်င်ဂှ် ယၟုမ္ဂး ＂အေဿရေ＂ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ် မေရ်နေပ်တး (Merneptah Stele)၊ လိက်တၟအ်ဂှ် ဒှ်လိက်တၟအ် နူကဵု သၞာံၜိုတ် ဘဳသဳ ၁၂၀၀ တုဲပၠန် ခေနာန်ဂှ် အစာဝင်ပုရဏဝိဇ္ဇျာန်တအ် စၟတ်သမ္တီ ဒုင်လဝ်တဲ ဒဒှ်ရ ကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲခေတ်ဗရိုတ်လဒေါဝ် (Middle Bronze Age)၊ ဆဂး ဍုင်အေဿရေလ ကဵု ဍုင်ယုဍ ၜါဏအ် အဝဵုသြဇာ ၜိုတ်ဂလိုင်လဵုမၞုံဂှ် ပရေင်ဒးပါ်ပါဲ ဟီုဂး ရေင်သကအ်နွံညိရ၊၊ ဆဂး အစာဝင်တအ် တုပ်စိုတ် ဒုင်တဲဂှ် ဍုင်အေဿရေလ ဂှ် နွံလဝ် နူၜိုတ် ဘဳသဳ ၉၀၀ တေအ် တုဲပၠန် ဍုင်ယုဍ (Kingdom of Judah) ဂှ် နွံလဝ် ပ္ဍဲၜိုတ် ဘဳသဳ ၇၀၀ ရ၊၊ တုဲပၠန် ညးဗွဲမဂၠိုင် ဒုင်တဲမွဲပၠန်ဂှ် ဍုင်အေဿရေလ ဒးဒုင်ပလီုဂှ် ၜိုတ် ဘဳသဳ ၇၂၀ ပ္ဍဲအခိင် ဍုင်ဂှ် ဒးဒုင်ဗတိုက် ကုအေန်ပါယာအသ်သဳရဳယာန်တၟိ (Neo-Assyrian Empire)ရ၊၊

ယၟု ဂျူ (Jew) ဂှ် တမ်မူလဍေဟ် ကၠုင်နူ အရေဝ်ရဝ်မာန် ယုဒေန် (Judean) မဂွံအဓိပ္ပါယ် မၞိဟ်နူကဵု ဍုင်ယုဍ၊၊ နိရုတ္တိ ဝေါဟာရ ဗီုမပြံင်လှာဲ နူကဵု အေဿရေလ ဂွံဒှ်အာ ဂျူ ဂှ် ပ္ဍဲလိက်သၠပတ်သမ္မာတဝ်ရာန် (Torah)ဂှ် ဟွံဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ ဆဂး ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက် (Book of Esther) မချူလဝ် နူကဵု ဘဳသဳ ၄ ဗွဝ်ကၠံဂှ် (4th century BCE)၊ လိက် Ketuvim၊ ပ္ဍဲတတိယဝက် လိက်တနက် (Tanakh)တအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲသၞာံဘဳသဳ ၅၈၇ ဂှ် သၟိင် နေဗုချဒ်နေသာ ဒုတိယ (Nebuchadnezzar II) မဒှ် သၟိင်အေန်ပါယာ ဗေဗဳလောန်တၟိ (Neo-Babylonian Empire) လုပ်ဗတိုက် သီကေတ် ဍုင်ယေရုသလေမ် (Jerusalem)တုဲ ပလီုထောအ် ဘာကျာ်ပထမ (First Temple)တုဲ ညးဍုင်ကွာန်အဓိက ဗွဲမဂၠိုင် ဒးဒုင်ရပ်ဏာရ၊၊

အတိုင်လိက် ဨဇရာ (Book of Ezra)မ္ဂး ကြဴနူ သၟိင်ဂကူဖာသဳယာန် သာဲရုသ် မဟာ (Cyrus the Great) လုပ်သီကေတ် ဍုင်ဗေဗဳလောန်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ဘဳသဳ ၅၃၈ ဂှ် ညးကဵုအခေါင် ကုဂကူဂျူတအ် ကလေင်စဴ ဍုင်ယုဍ ပၠန်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဒှ်အခိင်ပကင်ရင် နကဵုသၟိင်စဍုင် မၞုံယၟု (Zerubbabel) (ညးဂှ် ဒှ်မၞိဟ်တၞောဝ် သၟိင်ဍာဝိတ် မြဴသာ်ဝွံ ဟီုလဝ်)၊ လကျာ် ယောရှ (Joshua) မဒှ်လကျာ် မဆက်ကၠုင် နူကဵုလစှ်ေ ဘာကျာ်တြေံရ၊၊ ညးတအ် ကလေင်သြိုင် ဘာကျာ်တၟိ မကော်ဂး ဘာကျာ်ဒုတိယ ပ္ဍဲကဵုအခိင်အကြာ ဘဳသဳ ၅၂၁-၂၁၆ ရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်တိ (Cyrus Cylinder)ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ယၟုသၟိင်သာဲရုသ် ကေုာံ ပရူမကလေင်သြိုင်ခၞံ ဘာကျာ်၊ ကလေင်ပတိုန် မၞိဟ်ဇၞော် ညးမကလေင်စဴရ၊၊ ဆဂး အစာဝင်လ္ၚဵုဟီု လိက်ဂှ် ချူလဝ် ပရူဗေဗဳလောန် ကေုာံ မေသဝ်ပဝ်တမဳယျာ၊ ဟွံချူလဝ် ပရူယုဍ ကေုာံ ယေရုသလေမ် ရ၊၊ ပါမောက္ခ လေသတာ ဂြဗ္ဗေ (Professor Lester L. Grabbe) ဟီု လိက်ဂှ် ဒှ်လိက်အသံပါင်အမိင် သၟိင်သာဲရုသ် မဆေင် ကဵုယုဍ၊ ညးဆက်ဟီုပၠန်ဂှ် အစာဝင်ပုရဏဝိဇ္ဇျာန်တအ် စှ်ေစိုတ် အရာမကလေင်စဴဂှ် ဂကူဂျူ ဗွဲမဂၠိုင် ကလေင်စဴကၠုင် မွဲတဲဓဝ် ဟွံသေင်၊ ကလေင်စဴဒၟံင်သိုက်သိုက် မဂၠိုင်ကဵု သၞာံဗွဝ်စှ် ရ၊၊

ဍုင်ယုဍတြေံဂှ် ကတဵုဒှ်အာ နကဵု တွဵုရး အပ္ဍဲ အေန်ပါယာဖေရ်သဳ နကဵုပယျဵုတိဍာ် မွဲအခိင်ကဵုမွဲအခိင် ဟွံတုပ်ရ၊၊ လၟိဟ်မၞိဟ် ပ္ဍဲဍုင်ယုဍဂှ်လေဝ် အောန်စှ်ေအာ ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ရ၊၊ အတိုင်မလ္ၚတ် ပုရဏဝိဇ္ဇျာယာန်မ္ဂး လၟိဟ်မၞိဟ် နွံၜိုတ် ၃၀၀၀ ပ္ဍဲအခိင်အကြာ ဘဳသဳ ၅ ကဵု ၄ ဗွဝ်ကၠံဂှ်ရ၊၊^:308 ဒေသဂှ် ဒးဒုင်အုပ်ဓုပ်လဝ် နကဵု အဆေမေနိဒ် (Achaemenids) စဵုကဵု စိုပ်အခိင် အေန်ပါယာဂှ် ဒးဒုင်သရိုဟ်ပလီု ပ္ဍဲဘဳသဳ ၃၃၃ နကဵု သၟိင်ဇၞော် အာလေက်ဇြေန်ဒြာ (Alexander the Great)ရ၊၊ ဂျူတအ်လေဝ် ပ္ဍဲလက်ထက် တၞောဝ်သၟိင် ဟသ်မဝ်နေန် (Hasmonean dynasty) နူဘဳသဳ ၁၁၀ စဵုကဵု ၆၃ ဂှ် ကလိဂွံ အခေါင်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ဗၠးၜးရ၊၊ တုဲပၠန် ပ္ဍဲလက်ထက် တၞောဝ်သၟိင် ဟေရဝ်ဒိန် (Herodian dynasty) အကြာသၞာံ ဘဳသဳ ၃၇ ကဵု ၆ ဂှ်လေဝ် ကလိဂွံ အခေါင်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ဗၠးၜးကီုရ၊၊ စတမ်နူ ဘာကျာ်ဒုတိယ မဒးဒုင်သရိုဟ်ပလီု ပ္ဍဲ အေဒဳ ၇၀ ဂှ်တုဲ ဂကူဂျူတအ် ပြးဇးအာရ၊၊

ပ္ဍဲတင်ဂၞင် မလ္ၚတ် တၞောဝ်ဗဳဇဂကူတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဂကူဂျူ မပြးဇးဒၟံင် အလုံလိုက်တအ်ဂှ် နွံကဵု အာဲကၟာဲဗဳဇဂကူမၞိဟ် နူဒေသလဒေါဝ်ဗၟံက်တုဲ ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ်ဗၟံက်ဂှ်ပၠန် ဗဳဇညးတအ် ကြပ်ညောန် ကုဂကူဂေန်တိလေ (Gentile peoples) မဒှ်တၞောဝ်ဂကူ ဖေရ်တိလေ (Fertile Crescent)တအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲတၞောဝ်ဗဳဇ ဂကောံဂကူဂျူနာနာတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဒဒှ်ရ ဂျူတအ်ဂှ် တၞောဝ်ဂကူ မစောန်ဆက်ကၠုင် နူကဵု ဇုဇဗဴလ သၞာံ ပန်လ္ၚီ မတုဲကၠုင်တေအ်ရ၊၊ ၜိုန်ရ ညးတအ် ဒးဒကးပြးချာဲဒၟံင် ရေင်သကအ် အခိင်ဗွဲမလအ်လကီုလေဝ် ဂကောံမၞိဟ်ဂကူဂျူတအ် ဆက်ထိင်ဒဝ်လဝ် အာဲကၟာဲယေန်သၞာင် အခိုက်ကၞာ ကေုာံ အရေဝ်ဘာသာညးတအ် ဗွဲမခိုင်ကၠိုက်ဖိုဟ်ရ၊၊

ဗေဗဳလောန် ကေုာံ ရဝ်မ

ကြဴနူ ဘာကျာ်ဒုတိယ မဒးဒုင်ပလီုတုဲ ဘာသာဂျူ ဒးဒုင်ဆောံလေင်အာ ဒၞာဲမပကောံ မွဲဂကောံ မွဲဂိုဏ်ရ၊၊ ၜိုန်ဂှ်ကီုလေဝ် အရာအဓိက ပရေင်ဘာသာဂကူဂျူဂှ် သှ်ေၜက်ဒၟံင် အတိုင်တြေံရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်လက်ထက် အာလေက်ဇြေန်ဒြာ ဂှ် လၟိဟ်ဂကူဂျူ နွံဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ ဝါဒဘာသာဂရိတ်ဂှ် ဆကဵုအန္တရာယ် ပ္ဍဲ (Diaspora) သၟးဟွံသေင် သီုကဵု ဍုင်အေဿရေလ ပ္ဍဲအခိင် ဗွဲမလအ်လကာဖာရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး တၠပညာတအ် စှ်ေစိုတ် ဘာသာဂျူ ဂကောံရဗ္ဗိနိစ် (Rabbinic Judaism) ဂှ် ဒးဒုင်ပနှဴ ကုဝါဒဘာသာဂရိတ် ဂၠိုင်ဗွဲမလောန်ဗၞတ်ရ၊၊

ဘာကျာ် ဟွံမဲရတုဲ ဂျူ မဟီုအရေဝ်ဂရိတ်တအ် ဟွံကလေင်ဂတးရံင် (ဝါ) ဟွံစၟဳစဴ ဒၞာဲဇကုတြေံ ပ္ဍဲဂျေရုသလေမ် ဗီုအခိင်ကၠာတေအ်ရ၊၊ ညးမရှ်ေသှ်ေဂျူတအ် နကဵုအရေဝ်ဘာသာမ္ဂး ပါ်အာ ၜါဂကောံ၊၊ မွဲဂကောံဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဟီုအရေဝ် ဂရိတ်၊ တုဲ မွဲဂကောံဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဟီုအရေဝ် ဟေဗြေဝ်/အာရာပ်ရ၊၊ လိက်ဘာသာ ကေုာံ ဗီုလျုင်ပတှ်ေဘာသာ အကြာၜါဂကောံဂှ်လေဝ် တၞဟ်ခြာအာ ရေင်သကအ် တၟာဂလိုင်ရ၊၊ ဂျူမနှဴဂရိတ် (Hellenized Judaism)တအ် ဆလအ် ဟွံလ္ၚတ်ဗှ် လိက်သမ္မာ (Oral Law)တုဲ ဂျူရဗ္ဗိနိစ် (Rabbinic Judaism) (ဗွဲတၟေင် မၞုံ ပ္ဍဲအေဿရေ ကေုာံ ဗဳဗေလောန်) ဝေင်ပါဲ ဘာသာဂရိတ် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကာလညးတအ် မချူလိက်ရ၊၊ ဘာသာဂျူမနှဴဂရိတ် (Hellenized Judaism) ကၠေအ်ကၠာဲအာကဵု အခိုက်ကၞာ ယေန်သၞာင်ဂရိတ်-ရဝ်မ (Greco-Roman culture) တုဲ ကၠေအ်ကၠက်အာရ၊၊ ဂျူရဗ္ဗိနိစ်တအ် ဆက်သှ်ေအာဒၟံင် ပ္ဍဲဗေဗဳလောန် ဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊

စိုပ်ၜိုတ် ဗွဝ်ကၠံပထမဂှ် ဂကောံမၞိဟ်ဂျူ ပ္ဍဲဗေဗဳလောန် မဒှ်ဂျူ မစိုပ်အာ ဗေဗဳလောန် ကြဴနူဗေဗဳလောန် သီပလီုထောအ် ဍုင်ညးတအ်တုဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂၠိုင်တိုန် လၟိဟ်မၞိဟ် နွံၜိုတ် မွဲပြကောဋိကိုဋ်ဂှ် ဒှ်အာ ၜါပြကောဋိကိုဋ်ရ၊၊ အကြာ ၜိုတ်သၞာံ အေဒဳ ၂၀၀ ကဵု ၅၀၀ ဂှ် နကဵုသဘာဝ လၟိဟ်မၞိဟ် မဂၠိုင်တိုန်ကီု သီုကဵု မၞိဟ်နူဍုင်အေဿရေလ ပြံင်လုပ်ကၠုင်ကီုတုဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂျူ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲဗေဗဳလောန်ဂှ် ဒှ်အာဒၞာဲ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂျူဂၠိုင်အိုတ် မွဲဂအုံ တြဴဂအုံရ၊၊ ပ္ဍဲ ၁၃ ဗွဝ်ကၠံ အစာချူလိက် (Bar Hebraeus) ချူဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးကဝ်ရဝ်မ (ဒၞာဲသၟဝ်အုပ်ဓုပ်ရဝ်မ)ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ် ဂကူဂျူ သီုဖအိုတ် နွံ 6,944,000 ရ၊၊ ဆဂး လညာတ်ညးဂှ် အစာဝင်လ္ၚဵု ဟွံဒုင်တဲလေဝ် နွံကီုရ၊၊

ကွေတ်ဘာသာ

မၞိဟ်ဂကူဂျူ ကဵု ကွေတ်ဘာသာဂျူ ၜါဝွံ ဆက်စပ် တောဲဒွန်ဒၟံင် ဗွဲမကၟောန်ဓရောန်ရ၊၊ ပွမဒုင်ပတှ်ေကေတ် ကွေတ်ဘာသာဂျူဂှ် ဂွံဒှ်တုပ်ကဵု ညံင်ညးမၜံင် ပ္ဍဲမိမဂကူဂျူတအ်ကီုရ၊၊ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် မၞိဟ်မပြံင်လုပ် ဒုင်ကေတ် ကွေတ်ဘာသာဂျူ သီုကဵုမၞိဟ်မၞုံကဵု တၞောဝ်ဗဳဇဂျူတြေံတအ်ဟီု ညးတအ်ဂှ် ဒးဒုင်ပါ်ကဆံင် နဒဒှ် မၞိဟ်ကဆံင်ဒုတိယ နူကဵု မၞိဟ်မၜံင်လဝ် ပ္ဍဲဂကူဂျူတအ်ရ၊၊ ညံင်ညးတၞဟ် ဂွံပြံင်လုပ် ဒုင်ကေတ် ကွေတ်ဘာသာဂျူဂှ် ညးတအ် ဟွံပ္တိတ်ဒြဟတ် ဟွံဗက်ဟီုတွဟ် စန်ဒက်ရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင် ကုကောန်ဇာတ် မကတဵုဒှ် နူမိမ မနှဴရဴတအ်ကဵု ကုညးမစှ်ေဒၞာဲ ဒက်အိန်ထံင် ကုဂျူတအ်သၟးရ ညးတအ် ပ္တိတ်ဒြဟတ် စန်ဒက်၊၊

လိက်သၠပတ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ဒှ်လိက်မဆေင်ကဵု ကွေတ်ဘာသာညးတအ်ရ၊၊ လိက်တအ်ဂှ် တၞောဝ်ဝင်ဂကူဂျူ နူခေတ်တမၠာရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် လိက်သၠပတ်ဓမ္မတြေံ ပ္ဍဲဘာသာခရေတ်ယာန်ဂှ် ဒှ်လိက်သၠပတ်ညးတအ်ရ၊၊ လိက်သၠပတ်ဓမ္မတြေံဂှ် ဘာသာခရေတ်ယာန်ကီု သီုကဵု ဘာသာအေဿလာမ် စၟတ်သမ္တီလဝ် လိက်သၠပတ်ကျာ်ညးတအ်ကီုတုဲ ဘာသာပိဝွံ ညးကော်စ ဘာသာအဗရာဟေမ် (Abrahamic religions)ရ၊၊ ဘာသာဂျူဂှ် ကုညးမစ္ၜောဲစ္ၜော်တအ်ဂှ် ဟိုတ်မၞုံကဵု သီုဒ္ဂေတ်လၟေတ်မၞိဟ်ကီု သီုကဵု ဓဝ်ပတှ်ေဂှ်ရ ဘာသာဂျူဂှ် ဒှ်ဘာသာ မစ္ၜောဲစ္ၜော်မွဲ သၟးဟွံက သီုဒှ် ဒ္ဂေတ်လၟေတ်ဘဝ "way of life,"တုဲ ဂွံပါ်ကၠးကၠး အရာလဵု ဒှ်ဘာသာဂျူ၊ အရာလဵု ဒှ်ပြဝေဏဳဂျူဂှ် ဟွံလောဲသွာရ၊၊ အတိုင်လၟေင်ဝင် အခိင် ကေုာံ ဒၞာဲဒတန် တၞဟ်ခြာ မပ္တံကဵု ခေတ်ကာလဂရိတ်ခေတ်တြေံ မကော်ဂး ဟေလ်လေနိစ်၊ ပ္ဍဲယူရောပ် ကၠာ ကေုာံ ကြဴ နူခေတ်ပညာ ပ္ဍဲအေဿလာမ်သပိန် ကေုာံ ပဝ်တူဂြဳ၊ ပ္ဍဲအဖရိကသၟဝ်ကျာ ကေုာံ လဒေါဝ်ဗမံက် ပ္ဍဲအိန္ဒိယ၊ ပ္ဍဲဍုင်ကြုက်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ပ္ဍဲကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်၊ ကေုာံ ပ္ဍဲအေဿရေ တအ်ဂှ်တုဲ ဘာသာဂျူဂှ် ပကဵု ညံင်ဂွံဖျေဟ်ကိုန်ဂစိုတ် အရာလဵုမဒှ် ဘာသာဂျူ ဟွံလောဲသွာရ၊၊ အရာလ္ၚဵု မဆေင်ကဵု ဘာသာဂျူတုဲ အရာလ္ၚဵု မပြံက်နှဴကၠုင် နူကဵုပွဳပွူညးတအ် မမံင်လဝ်ဂှ်ရ၊၊

အရေဝ်ဘာသာ

 

အရေဝ်ဘာသာဟေဗြေဝ်ဂှ် ဒှ်အရေဝ်လိက် ဘာသာဂျူ (မကော်ခဴစ lashon ha-kodesh, "တဝဟ်ပါင်ကျာ်")၊ အရေဝ်မစကာ လိက်ဟေဗြေဝ်ဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ဒှ်လိက် မကော်ခဴစ တးနက် (Tanakh) မဒှ်လိက် မမင်မဲလဝ် အရေဝ်ဂကူဂျူတအ် နူကဵုဗွဝ်ကၠံ ဗွဲမဂၠိုင်တေအ်ရ၊၊ ၜိုတ် ဘဳသဳ ၅ ဗွဝ်ကၠံတေအ် ဂကူအာရမိစ် (Aramaic) မဒှ်ဂကူ တၞောဝ်ဗဳဇကြပ် စကာ အရေဝ်ဟေဗြေဝ် နဒဒှ် အရေဝ်မဟီုဂး ပ္ဍဲဂျူဒေဲ (Judea)ရ၊၊ ၜိုတ် ဘဳသဳ ၃ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂျူလ္ၚဵုဂှ် ဟီုအရေဝ်ဂရိတ်၊ ဂျူ ပ္ဍဲဗေဗဳလောန်ဂှ် ဟီုအရေဝ် ဟေဗြေဝ်၊ အရေဝ်အာရမိစ်၊၊ အရေဝ်ၜါဏအ်ဂှ် ဂျူမနွံ ပ္ဍဲအေဿရေလတအ်လေဝ် ဟီုဒၟံင်ကီု ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်၊၊၊^{[နွံပၟိက် ဗၟံက်ထ္ၜးတင်နိဿဲ]}

နကဵုဗွဝ်ကၠံ ဗွဲမဂၠိုင် ဂျူမပြးဇးဒၟံင် အလုံလိုက်မွဲတအ်ဂှ် စကာအရေဝ်ဒေသ (ဝါ) အရေဝ်အဓိက ပ္ဍဲဒၞာဲညးတအ် မပဒတဴဂှ်တုဲ ရမ္သာင်ညးတအ်လေဝ် ဓစေင်ဗၠေင်ဗက်အာကဵု အရေဝ်ဒေသတအ်ဂှ်ကီုရ၊၊ ဥပမာ အရေဝ် ယိဒ်ဒိရှ် (Yiddish) ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ဂျူဒေဲအဝ်-ဂျာမာန် (Judæo-German language) မဒှ်အရေဝ် မပံင်နှဴ အကြာအရေဝ်ဂျူ ကဵု အရေဝ်ဂျာမန်၊ ဂျူမပဒတဴ ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ်ယူရောပ်တအ် မဟီုရ၊၊ ညံင်ရဴဂှ်ကီု အရေဝ် လာဒိနဝ် (Ladino) ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ဂျူဒေဲအဝ်-သပိန် (Judæo-Spanish language) မဒှ်အရေဝ် မကတဵုဒှ်ကၠုင် နူဂကူဂျူ သေဖရ်ဒိ (Sephardi Jews) ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲဒေသမုဟ်ၜဳ အဳဗေရိယာန် (Iberian peninsula)ရ၊၊ ပါဲနူဏအ်လေဝ် နွံတၟာဂလိုင်ဏီရ၊၊

လိက်ဘာသာဟေဗြေဝ်ဂှ် လုကဴ ပွိုင် ၁၆ ဗွဝ်ကၠံပြင်င် စကာကၠုင် နဒဒှ် လိက်မစကာ ပ္ဍဲဘာသာ ကေုာံ လိက်မချူလဝ် လိက်မဆေင်ကဵု ကွေတ်ဘာသာဂျူရ၊၊ ဆဂး အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ဆမၞိဟ်ညိညဓဝ်ဟေင် စကာကၠုင် နဒဒှ် အရေဝ်မဟီု ရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ပ္ဍဲဂါထာလ္ၚောဝ်ကျာ်တအ် ကေုာံ လိက်ကျာ်ဟေင်ရ စကာကၠုင်တုဲ ပ္ဍဲလဟီုမၞိဟ်တအ် ရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲဂှ် စကာဒၟံင် အရေဝ်ဘာသာ မကြပ်ညောန် ကုညးတအ်ရ၊၊ ညးမကလေင် ဂယိုင်ပတိုန် ညံင်အရေဝ်ဟေဗြေဝ် ဂွံကလေင်ဂျိုင်ကၠုင် နဒဒှ်အရေဝ် မဟီုရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲပၠန်ဂှ် ဒှ် အဳလဳဇာ ဗေန် ယေဟုဒါ (Eliezer ben Yehuda)ရ၊၊ ညးစိုပ်အာ ဍုင်ပါလေတ်သတာင် (လၟုဟ် မကော် အေဿရေ) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၈၁ တေအ်ရ၊၊ ညးဗတောန်ကဵု ဂကူဂျူတအ် အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ်ရ၊၊ အရေဝ်ဂျူ (ဝါ) အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် စနူအခိင် တာန်နစ် (Tannaic times) (နူအေဒဳၜိုတ်၂၀၀) တေအ်ဂှ် နဒဒှ် အရေဝ်မဟီုဂးရိုဟ်တ္ၚဲမွဲဂှ် ကၠေအ်ကၠက်အာတုဲတုဲရ၊၊ လၟုဟ်မ္ဂး အရေဝ်ဟေဗြေဝ် ခေတ်တၟိဂှ် နဒဒှ် အရေဝ်မစကာဍုင်အေဿရေမွဲဂှ် ကလေင်ဂျိုင်တိုန်တုဲ တန်တဴဒၟံင်ပၠန်ရ၊၊

ၜိုန်ရ အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် နဒဒှ် အရေဝ် မစကာဍုင်မွဲ သွက်ဂကူဂျူ ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေကီုလေဝ်၊ ဂျူအလုံဂၠးတိဂှ် ဟီုအရေဝ်ဟေဗြေဝ် ဟွံလေပ်ဏီရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရေဝ်အင်္ဂလိက်ဂှ် စကာဒၟံင် နဒဒှ် အရေဝ် မဆက်စၠောအ် အကြာဂကူဂျူဂမၠိုင်ရ၊၊ ၜိုန်ရ ဂကူဂျူဂမၠိုင် လေပ်ကၠိုဟ် အရေဝ်ဘာသာဂျူ ၜိုတ်ကၠိုဟ်ခၠင် ဂွံဗှ်လိက်ကျာ် မချူလဝ် နကဵုဘာသာဂျူခေတ်တြေံ လေပ်ကီုလေဝ်၊ ဂျူဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် အရေဝ်အင်္ဂလိက်ဂှ် စကာဂၠိုင်ရ၊၊

အရေဝ်ဘာသာ ဂကူဂျူတအ် မဟီုဂၠိုင်အိုတ် ပိဘာသာ ပ္ဍဲခေတ်လၟုဟ်ဂှ် ဒှ်အရေဝ်ဟေဗြေဝ်၊ အရေဝ်အင်္ဂလိက် ကေုာံ အရေဝ်ရုရှာရ၊၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ အရေဝ်ရဝ်မ၊ အရေဝ်ပြင်သေတ် ကေုာံ အရေဝ်သပိန်လေဝ် စကာဂၠိုင်ကွေဟ်ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲခေတ်ကိုပ်ကၠာတေအ် အရေဝ်ယိဒ်ဒိသ် မဒှ်အရေဝ်ဂျူ မပြံက်နှဴကဵုဂျာမနဳဂှ် ဂျူတအ် ဟီုဂၠိုင်အိုတ်ကီုလေဝ် ကြဴနူ ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယ ဂျူမဒုင် ဂစိုတ်ပဠက်ဂကူ (ဒးဒုင်စံင်ယဇ်) ပ္ဍဲဂျာမနဳတုဲ အရေဝ် ဟေဗြေဝ်ခေတ်တၟိ မဒှ်အရေဝ် ဂကောံချဳဓရာင် သွက်ဗၠးၜးဂကူဂျူ မကော်ဂး ပရေင်ချဳဓရာင် ဇြာဲနာက် (Zionist movement) တအ်မစကာဂှ် ဒှ်ကၠုင် အရေဝ်ဂျူမွဲတုဲ အရေဝ်ဟေဗြေဝ်ဂှ် ဒှ်အာ အရေဝ်စကာဍုင် အေဿရေ ရ၊၊ ပ္ဍဲဒၞာဲလ္ၚဵု အရေဝ်မိ (ဝါ) အရေဝ်မစကာရိုဟ်တ္ၚဲ ဂကူဂျူတအ်ဂှ် တၞဟ်ခြာ နူအရေဝ်မၞိဟ်မစကာဂၠိုင် ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသဍုင် ညးတအ် မပဒတဴဒၟံင်ရ၊၊ ဥပမာ ပ္ဍဲကွဳဗေက် (Quebec) ဂကူအရှကေန်ဇိစ် (Ashkenazic) ဗွဲမဂၠိုင်တအ် လွဳဗစ အရေဝ်အင်္ဂလိက် နဒဒှ်အရေဝ်မိကီုလေဝ် ဂကူဂျူ သေဖရ်ဒိစ် (Sephardic) တအ် စကာ အရေဝ်ပြင်သေတ် နဒဒှ် အရေဝ်အဓိကရ၊၊ ညံင်ရဴသာ်ဂှ်ကီု ဂျူ ပ္ဍဲအဖရိကသၠုင်ကျာတအ်ဂှ် စၞးမဟီု အရေဝ်အဖရိကာန် ဂှ် ညးတအ် ဟီု အရေဝ်အင်္ဂလိက် ရ၊၊ ဟိုတ်နူပဝ်လဇြဳ (ဝါ) ပရေင်ကၟာတ်လဒဵု သဵုဗိယေတ် ကေုာံ ဨကရာဇ်ဇာတအ်တုဲ ဂကူဂျူ မၞုံပ္ဍဲရုရှာဂှ် အရေဝ်ဘာသာယိဒိဒိစ် (အရေဝ်ဂျူမွဲဂကူ) ဂှ် ကၠေအ်အာတုဲ မၞိဟ်တအ် ဟီုအရေဝ်ရုရှာအိုတ်ရ၊၊ အခိင်လၟုဟ် ဂျူ မၞုံပ္ဍဲဍုင် မပါ်တိတ် နူကၟိန်ဍုင်ပံင်ကောံဆဵုဗိယေတ်တြေံ မပ္တံကဵု ဍုင်ယူကရိုင် (Ukraine)တအ်ဂှ် အရေဝ်ဒေသဂှ် ဟွံဟီုတုဲ ဟီုအရေဝ်ရုရှာအိုတ်ရ၊၊ ၜိုန်ရ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ ပ္ဍဲအဖရိကသၟဝ်ကျာဂှ် အောန်တဴကီုလေဝ် ဂျူ မၞုံပ္ဍဲဍုင်အလ်ဂေရိယျာ၊ မဝ်ရဝ်ကဝ်၊ တူနဳရှာ တအ်ဂှ် ဟွံဟီု အရေဝ် ညးဒေသ မပ္တံ အရေဝ်အာရာပ် ကေုာံ အရေဝ်ဗေရ်ဗေရ် (Berber)တအ်တုဲ ဟီု အရေဝ်ပြင်သေတ် ရ၊၊ ဒေသတအ်ဂှ် ကေင်ဒှ်လဝ် သၟဝ်ကဝ်လဝ်နဳပြင်သေတ်ရ၊၊

က္ဍိုပ်သကိုပ်

ပ္ဍဲဂကောံဘာသာဂျူဂှ် က္ဍိုပ်သကိုပ်ဘာသာမွဲတၠ မဟီုတုဲ သီုဖအိုတ် ဗီုဏအ် ဟွံမဲကီု ပ္ဍဲကဵုဂကူလေဝ် မၞိဟ်မပၠတရဴဂကူ မၞုံကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ်မွဲတၠဓဝ် ဟွံမဲကီုရ၊၊ ဆဂး ပ္ဍဲဂကောံဘာသာဂမၠိုင်ဂှ် မၞုံကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ် ကဆံင်နာနာသာ် ကဆံင်ပွိုင်ဍုင်၊ ကဆံင်ဍုင် ကေုာံ ကဆံင်ဍုင်ဂမၠိုင် မပံင်တောဲ နွံရ၊၊

Israel

အေဿရေ ဂှ် ဒှ်ဍုင် ကောန်ဂကူဂျူတုဲ ပၞောဝ်ဍုင်လတူဂၠးတိဏအ်ဂမၠိုင် ဍုင်အေဿရေမွဲဟေင် မဒှ်ဍုင် ဂကူဂျူ မဒှ်မၞိဟ်လပါ်ဂၠိုင်ရ၊၊ ဍုင်အေဿရေဂှ် ဒက်ပ္တန်လဝ် နဒဒှ် ဍုင်ဗၠးၜး သၞောတ်ဒဳမဝ်ကရေသဳ မဒှ်ဍုင်ဂကူဂျူ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၈ ဂိတုမေ ၁၄ ဂှ်ရ၊၊ ပ္ဍဲကၠတ်ထဝ် မကော်ခဴစ နကဵုဘာသာဟေဗြေဝ် ကၞေသ်သေတ် (Knesset) နွံအမာတ် စၞးညးဍုင်ကွာန် သီုဖအိုတ် ၁၂၀ တၠဂှ် အတိုင်သွဟ် သဘင်ရုဲမာဲ သၞာံ ၂၀၁၆ ဂှ်မ္ဂး အမာတ် ၁၄ တၠဂှ် ဒှ်မၞိဟ်စၞး နူကဵုဂကူအာရာပ် ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေ ရ၊၊ အမာတ်မၞိဟ်စၞးအာရာပ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် နူကဵုဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန်ဂကူအာရာပ် ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေဂှ်ရ၊၊ ပ္ဍဲနာဲဗစာဂမၠိုင် ပ္ဍဲရုင်ဗစာကၠတ်ထဝ် အေဿရေ (Supreme Court of Israel)ဂှ် မွဲတၠဂှ် ဒှ်မၞိဟ် နူဂကူအာရာပ်ကီုရ၊၊

ပ္ဍဲအေဿရေဂှ် အကြာသၞာံ ၁၉၄၈ ကဵု ၁၉၅၈ ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူ နူ ၈၀၀,၀၀၀ ဂှ် ဒှ်အာ ၜါပြကောဋိကိုဋ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် ပ္ဍဲအေဿရေဂှ် ဂကူဂျူ နွံ ၇၅.၄% တုဲ နွံ ၆ ပြကောဋိကိုဋ်ရ၊၊ ကာလစဒက်ပ္တန် ဍုင်အေဿရေတေအ်ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူဂျူတအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မပြံင်လုပ် နူမၞိဟ်မဟွံချိုတ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မဒးဒုင်စံင်ယဇ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယတအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲဍုင်အေဿရေဂှ် ဂျူ အဳတဳအဝ်ပဳယျာ (Ethiopian Jews) လေဝ် နွံတၟာဂလိုင်ကီုရ၊၊ ညးတအ်ဂှ် ပြံင်လုပ် နကဵုက္ၜင်ကျာ နူကဵုအကြာ ကၞောတ်သၞာံ ၁၉၈၀တအ် ကဵု လပါ်စ သၞာံ ၁၉၉၀တအ်ရ၊၊ အကြာ သၞာံ ၁၉၇၄ ကဵု ၁၉၇၉ ဂျူ ပြံင်လုပ်မံင် ပ္ဍဲအေဿရေ ဗဒါဲ ၂၂၇,၂၅၈ တၠရ၊၊ ၜိုတ်ကဝက်ဂှ် ဒှ်ဂျူ မကၠုင် နူကၟိန်ဍုင်ပံင်ကောံသဵုဗိယေတ် ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်အကြာဂှ် ဂျူ နူကဵု ယူရောပ်လပါ်ပလိုတ်၊ နူလတ်တေန်အမေရိက ကေုာံ အမေရိကသၟဝ်ကျာတအ်လေဝ် နွံဗွဲမဂၠိုင်ကီုရ၊၊

ဂျူ နူဒေသတၞဟ် ဗီုကဵု ဂျူအိန္ဒိယ၊ ဂျူမဒြေပ်ဒဴ ဘဲစံင်ယဇ် ပၞာန်ဂျာမနဳတုဲ မစိုပ်အာ ဍုင်အမေရိကာန်၊ အာဂျေန်တဳနာ၊ အဝ်သတေလျာ၊ ချဳလဳ ကေုာံ အဖရိကသၠုင်ကျာတအ်လေဝ် ပြံင်လုပ် အေဿရေကီုရ၊၊ ဂျူမပြံင်လုပ် အေဿရေတုဲ ဗွဲကြဴ ဟိုတ်နူ အခက်အခုဲ ပရေင်ပိုန်ဒြပ် ကေုာံ ပြသၞာအကြာ ဂျူ-အာရပ် ပ္ဍဲအေဿရေဂှ်တုဲ ပြံင်တိတ် နူအေဿရေလေဝ် နွံကီုရ၊၊ ဂျူ မပြံင်တိတ် နူအေဿရေဂှ် ညးတအ်ကော်စ ယောရ်ဒိမ် (yordim ירידה) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမဒဴတုဲ ကုညးမပြံင်လုပ်တအ်ဂှ် ညးတအ်ကော်စ Aliyah עליה မဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမစဴဌာန် ရ၊၊