ဂကူမန်

မန်

မန်
ဝုတ်မန်မတ်မလီု
လၟိဟ်မၞိဟ်
c. ၂၃၀၀၀၀၀
ဒေသ ဂကောံမၞိဟ် မပဒတဴဂၠိုင်
Myanmar	c. ၁၈၀၀၀၀၀
Thailand	၄၀၀၀၀၀
Laos	၅၀၀၀
အရေဝ်ဘာသာ
မန်၊ ဗၟာ၊ သေံ
ဘာသာမစ္ၜုဲစ္ၜော်
ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာ
တၞောဝ်ဂကူ
Other Austroasiatic groups (Monic – Nyah Kur)

listen (help·info)) ဂှ် ဒှ်ဂကူ ပ္ဍဲပစ္စုပ္ပန်ဏအ် မပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာ သကုတ်သၟဝ် ပ္ဍဲ တွဵုရးဍုင်မန်၊ တွဵုရးဍုင်ကရေင်၊ ပ္ဍဲတွဵုရးဍုင်ကရေင်ဍာဲ၊ ရးတၞင်သဳ၊ ရးဗဂေါ၊ ဒေသပါင်ၜဳ ဨရာဝတဳ ကေုာံ ပ္ဍဲရးနိဂီုသေံ ဒေသဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်ရ။

အရေဝ်ဗဳဇဂကူမန်ဂှ် ဒှ်အရေဝ်မန်၊ အရေဝ်မန်ဂှ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲလွာအရေဝ် မန်နေစ် (Monic) မဒှ်အရေဝ် ပ္ဍဲဂကောံအရေဝ် သြသတြောအေရှတိစ် (Austroasiatic languages) တုဲ အရေဝ်မန်ဂှ် ကြပ်ညောန် ကုအရေဝ် ညးဂူမဒှ်ဂကူ မပဒတဴ ပ္ဍဲဒေသဨသာန် ရးနိဂီုသေံရ။ အရေဝ်မန်ဂှ် ပ္ဍဲအရေဝ် ဂကူဗွဲမဂၠိုင် မနွံဒၟံင် ပ္ဍဲတိဇမၞော်အာရှဒိုဟ်အဂၞဲဂှ် အရေဝ်ဘာသာမန် ဓလီုဖ္ဍိုက် ပါလုပ်ဒၟံင်တုဲ ပ္ဍဲအရေဝ်မန်လေဝ် အရေဝ်ဂကူတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင်ကီုရ။

ပၞောဝ်ကဵု ဂကူကောန်မၞိဟ်ဂမၠိုင် မလုပ်စိုပ် ပ္ဍဲအာရှဒိုဟ်အဂၞဲ ကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ဂကူမန်မွဲလေဝ် ပါဒၟံင်ကီုတုဲ ဒှ်ဂကူမပရးပတန် ညံင်သာသနာ ထေရဝါဒဘာသာဗုဒ္ဓ ဂွံဇၞော်မောဝ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသတိဇၞော်အာရှဒိုဟ်အဂၞဲရ။ ပ္ဍဲကဵု ဒေသရးနိဂီုသေံလၟုဟ်ဂှ် ဂကောံမၞိဟ် မဒက်ပတန်လဝ် နကဵုဂကူမန်ဂှ် ဒှ်ဂကောံမၞိဟ်ကိုပ်ကၠာအိုတ်တုဲ ညံင်ရဴဂှ်ကီု ပ္ဍဲဒေသ ရးနိဂီု ဍုင်ဗၟာ ကေုာံ ဍုင်လဴလေဝ် ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဒက်ပတန်လဝ် ဂကောံမၞိဟ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်ကီုရ။ တုဲပၠန် ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်ဂကူ မဂွံဒုင်စၟတ်သမ္တီ ဂကူမကၠောန်ပ္တိတ် အခိုက်ကၞာ ယေန်သၞာင်ဂၠိုင်အိုတ် ပ္ဍဲကဵု အာရှဒိုဟ်အဂၞဲဂှ်ရ။ အတိုင်ဝင်မ္ဂး ဍုင်ဇၞော်ဂမၠိုင် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာ ရးနိဂီုသေံ ကေုာံ ရးနိဂီုလဴ ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ်ဂှ် ဗီုကဵု ဍုင်လ္ဂုင်၊ ဍုင်ၜင်ကံက် ကေုာံ ဍုင်ဝဳယျေန်ကျေန်ဂှ် ဒှ်ဍုင် မပ္တန်လဝ် နကဵု သၟိင်တၠဂကူမန်အိုတ်ရ။

ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်ဂကူ မလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲကဵု စရင်ဂကောံဂကူကောန်ဍုင်အရင် အဓိက ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာကီု သီုကဵု ရးနိဂီုသေံရ။ ကောန်မန် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာဂှ် ညးကော်စ မန်ဍုင်ဗၟာတုဲ မန် မနွံ ပ္ဍဲရးနိဂီုသေံဂှ် ညးကော်စ မန်ဍုင်သေံ၊ သေံတအ် ကော်စညးတအ် ထာဲရာမာဉ် ဟွံသေင်မ္ဂး သေံမန်။ မန်ဍုင်သေံ ကဵု မန်ဍုင်မန် ၜါဝွံ ဟီုအရေဝ် ၜိုန်ရ တၠုင်လအာ ရမ္သာင်ဟွံတုပ်ကီုလေဝ် ကၠိုဟ်ရေင်သကအ်။

နကဵု ဘာသာဗၟာ ညးချူ ကော် ဂကူမန် "မောန်" (မချူလိက် နကဵု ဘာသာဗၟာ မွန်, ရမ်သာင်: [mʊ̀ɰ̃])။ ကြဴနူ ဗၟာတအ် သီကေတ် ဍုင်မန်တုဲ ဗၟာတအ် ကော်စ ဂကူမန် (တလာင်) Talaing (တလိုင်း)၊ ယၟုမ္ဂး တလာင်ဂှ် သွက်ဂကူမန်မ္ဂး ဒှ်ယၟု မလက်မွဲတုဲ မန်တအ် ဂိကွေဟ်ဟ်ရ။ အခိင်ကိုပ်ကၠာ ဟံသာဝတဳဟွံဂွံလီု (ကိုပ်ကၠာ ၁၇၅၇) ဂှ် အေင်္ဂလိက်တအ် ကော်စ ဂကူမန် Peguan မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကောန်ဗဂေါ။ ပ္ဍဲခေတ်ကဝ်လဝ်နဳလပါ်စဂှ် ညံင်ရဴဗၟာတအ် မကော်မန် တလာင်ကီု အေင်္ဂလိက်တအ်လေဝ် ကော်ဗက်ဗီုဗၟာ တလာင် (Talaing) ကီုရ။ ယၟုမ္ဂး Peguan (ကောန်ဗဂေါ) ဂှ် ဒှ်ယၟု ကောန်ရးတိုက်ဥရဝ်ပတအ် မကော်စ ဂကူမန် ပ္ဍဲအခိင် ဍုင်ဇၞော် ဍုင်မန် မဒှ်ဒၟံင် ဍုင်ဗဂေါရ။ စပ်ကဵု မူလ အဓိပ္ပါယ် မအရေဝ် "တလာင်" ဂှ်တုဲ လညာတ် ဟွံတုပ်ရေင်သကအ်။ မအရေဝ်ဏအ် ကၠုင်နူ "တေလိင်္ဂ" ဟွံသေင်မ္ဂး ၊ မဒှ် ယၟုဒေသ ပ္ဍဲကဵု ဍုင်အိန္ဒိယလပါ်အဂၞဲရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၃၀ ကေုာံ ၁၉၄၇၊ က္ဍိုပ်သကိုပ် ဂကူမန်တအ် ကၟာတ်လဒဵုကၠုင် ညံင်ဟွံကဵု စကာ ယၟု "တလာင်" တုဲ ကုညးမစကာဂှ်လေဝ် ဒစဵုဒစးကၠုင် ပိုတ်တ်သကုတ်တ်ရ။ လၟုဟ်မ္ဂး ယၟုမ္ဂး "တလာင်" ဂှ် ကၟာတ်လဒဵုလဝ်တုဲ ဆပ္ဍဲလိက်တြေံ မဆေင်ကဵုဝင် ဗီုကဵု ပ္ဍဲဒွက်မဟာဂဳတတအ်ဂှ်ဟေင် ဆက်စကာဒၟံင်ဖိုဟ်ရ။ မအရေဝ်ဗၟာ "မွန်" ဟီုဂှ် နကဵုဘာသာဗၟာ သီုဂွံ အဓိပ္ပါယ် "မသၠုင်ပြဲ" ကီုရ။ နကဵုအရေဝ်ဘာသာမန်မ္ဂး ၜိုန်ရ ချူ "မန်" ကီုလေဝ် ပတိတ်ရမ္သာင် မောန် /mòn/)၊ မန်ဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲဘာသာပါဠိ ညးချူ (ရာမည) မဒှ်ယၟုဒေသ ဒၞာဲဒတန်ဂကူမန်တအ် မပဒတဴ မဒှ်ဒေသလၟုဟ် ဍုင်ဗၟာသကုတ်သၟဝ်ရ။ မန်တြေံဂှ် ညးချူ ရ္မေည် မန်လဒေါဝ် ရ္မန် ပ္ဍဲခေတ်လဒေါဝ်ဂှ် ညးရန်ကဵု မန်ဒေသနာနာတုဲ ညးပါ်လဝ် မန်ပိဘာသာ မန်ည (/mòn ɲaˀ)) နူကဵု ရးဖာသီ (ဒေသပါင်ၜဳဨရာဝတဳ)၊ မန်ဒိုင် (/mòn tàŋ/) ဒေသလဒေါဝ် ရးဗဂေါ၊ တုဲ မန်ဒ(/mòn tɛ̀ˀ/) ဂှ် ရးမတ္တမ မဒှ်ဒေသအဂၞဲ။

ဝင်တမၠာ

 

 

 

ဂကူမန်တအ် ပြံင်လုပ်ကၠုင် နူရးနိဂီုကြုက် ပ္ဍဲဒေသအေန်ဒဝ်ချာင်နာ ပ္ဍဲသၞာံၜိုတ် ၃၀၀၀ ဘဳသဳ မဒှ်မာန်ရ။ ပၞောဝ်ကဵု ဂကူရးတၞံဂမၠိုင် မစိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲတိဇမၞော်အာရှအဂၞဲဂှ် ဂကူမန်ဂှ် လုပ်လၟိဟ် ညးမစိုပ်ကၠုင် ကိုပ်ကၠာအိုတ်မွဲတၠရ။ ဂကူမန်တအ် ခၞံဗဒှ်ပတိုန် ဂကောံမၞိဟ်ကိုပ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲကဵုဒေသဂှ်တုဲ ပၞောဝ်ကဵု ဂကောံမၞိဟ် ဂကူမန်တအ် မဒက်ပ္တန်လဝ်ဂှ် ရးနိဂီုဒွါရဝတဳ မဒှ်ဒၞာဲ ဗဟဵုလဒေါဝ်ရးနိဂီုသေံ သီုကဵု ဒေသဨသာန်၊ သြဳဂေါတပူရ မဒှ်ဒေသ လဒေါဝ်ရးနိဂီုလဴ (ခေတ်လၟုဟ် ညးကော်စ သဳခေါတ်တဗောန် Sikhottabong)၊ ဝဳယေန်ကျေန်) ကေုာံ ဒေသဨသာန်ရးနိဂီုသေံ၊ ရးနိဂီုဟရိဘုဉ္ဇယ မနွံဒေသသၟဝ်ကျာရးနိဂီုသေံ ကေုာံ ရးနိဂီုသုဝဏ္ဏဘုမ္မိ မနွံ ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာသကုတ်သၟဝ်ရ။

ဂကူမန်တအ်ဂှ် ဒှ်ဂကူ မကလိဂွံ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာ နူကဵု တကအ်သိင်္ဃိုရ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်၊ မဒှ် ကွေတ်ဝါဒ မတၞဟ်ခြာ ကုကွေတ်ဝါဒ ညးတအ် မရှ်ေသှ်ေဒၟံင် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဘာသာဟိန္ဒူရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ညံင်ရဴမန်တအ် မရှ်ေသှ်ေဒၟံင် ဘာသာဟိန္ဒူကီု ဂကူ မဇၞော်မောဝ် အခိင်မတုပ် ကုမန် ဂကူခမေန်၊ ဂကူစမ္ပါတအ်လေဝ် ရှ်ေသှ်ေဒၟံင် သာသၞာဟိန္ဒူကီုရ။ ဂကူမန်တအ် ကေတ်အက္ခရ်ပလ္လဝတုဲ ညးတအ် စချူလိက် နကဵု အရေဝ်ဘာသာညးတအ်တုဲ လိက်မန် တြေံအိုတ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲထီုသရဗူရဳ မကော်ဂး လိက်တၟအ်ထီုနရာဲ မချူလဝ် ပ္ဍဲသၞာံၜိုတ် ၅၅၀အေဒဳတေအ်ရ။

ပ္ဍဲ ၆ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူမန်တအ် ပ္တန်ဍုင် ရးနိဂီုဒွါရဝတဳ ပ္ဍဲဇိုင်ၜဳစောဖယျာ။ ပ္ဍဲ ၈ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူမန် ဒွါရဝတဳတအ် ဒးဒုင်ပြံင်အာ လပါ်သၟဝ်ကျာတုဲ ပ္တန်ရးဍုင် (city state) ပ္ဍဲကဵု ဖဍေတ် Fa Daet (လၟုဟ် ကော်စ ကလသိန် (Kalasin)၊ ရးနိဂီုသေံ ဒေသဨသာန်)၊ သြဳဂေါတပူရ် (Sri Gotapura) သိခေါတ္တဗေါန် (Sikhottabong) မနွံဗဒါဲ ခေတ်လၟုဟ် ထာကေက် (Tha Khek) ရးနိဂီုလဴ၊ မုန်သူ (Muang Sua) လောင်ပြဗင် (Luang Prabang)၊ ကေုာံ စနြပူရဳ (Chantaburi) (ဝဳယေန်ကျေန်)။ ပ္ဍဲ ၈ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ပၞောဝ်ကဵု ရးဍုင်ဂမၠိုင်ဂှ် ဍုင်သြဳဂေါတပူရဂှ် ဒှ်ဍုင် အဝဵုသြဇာဇၞော်အိုတ်တုဲ ထိင်ပကင်ရင်လဝ် ဗၞိက်ပ္ဍဲဒေသၜဳမာဲခံင်လဒေါဝ်ရ။ ရးဍုင်တအ်ဂှ် နကဵုပရေင်ဍုင်ကွာန် ဒှ်ဒၟံင်တၞဟ်ခြာတဴ ရေင်သကအ်ကီုလေဝ် နကဵုယေန်သၞာင်မ္ဂး တုပ်သၟဟ်ဒၟံင်ရေင်သကအ် မဒှ်ရးဍုင် မရှ်ေသှ်ေ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာ မကၠုင် နူသိင်္ဃိုရ် ဖအိုတ်ရ။

အတိုင်လိက်ဝင် "ဍုင်သေံသကုတ်သၟဝ်ကျာ" မ္ဂး ဍုင်လဝ (လၟုဟ် မကော်စ လပ်ဗူရဳ) ဂှ် ဖြကလဝနဒိရှရာဇ် (Phraya Kalavarnadishraj) ညးမကၠုင် နူတက္ကသဳလာ ဒက်ပ္တန်လဝ် ပ္ဍဲသၞာံခရေတ် ၆၄၈ ရ။ အတိုင်လိက်ဝင်သေံမ္ဂး ဖြကကဗာတ် (Phraya Kakabatr) နူ တက္ကသဳလာ ပ္တန်လဝ် ဍုင်တက် ဟွံသေင်မ္ဂး နခန်ဆာဲသဳ (Nakhon Chai Si)၊ ခုတ်ပတန် စူဠာသက္ကရာဇ်တၟိ ပ္ဍဲ သက္ကရာဇ်ခရေတ် ၆၃၈၊ မဒှ် သက္ကရာဇ် မစကာကၠုင်လဝ် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာကီု သီုကဵု ရးနိဂီုသေး စဵုကဵု ၁၉ ဗွဝ်ကၠံ။ ကြဴနူဂှ် မွဲဗွဝ်ကၠံဂှ် ကောန်ညး ဒက်ပ္တန်ဍုင်ဂှ်။ ၜိုတ် ၇ ဗွဝ်ကၠံ လဝ သမၠဲပတိုန် တိရးဇကု လပါ်ဒေသသၟဝ်ကျာ။ ပ္ဍဲလိက်ဝင် စမ္မဒေဝဳဝံသဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဒဒှ်ရ ဨကရာဇ်ဗြဴစမ္မဒေဝဳဂှ် ဒှ်ကောန်ဝုတ် သၟိင်ဍုင်လဝ နူကဵု ဇိုင်သြင်ၜဳစောဖယျာတုဲ စမ္မဒေဝဳဂှ် ဒှ်သၟိင်မပကင်ရင် ဍုင်ဟာရိဘုဉ္ဇယျ (လၟုဟ် ကော်စ လာမ်ဖုန်) ကိုပ်ကၠာအိုတ် မဒှ်လဝ် ပ္ဍဲကဵု အကြာအေဒဳ ၇၅၀ - ၈၀၀။ သၞာံကြဴနူဂှ်ညိညဂှ် ကောန်ဗၠာဲ ဨကရာဇ်ဗြဴစမ္မဒေဝဳ အန္တယောတ် ပ္တန်ဍုင် ကေလောင်နခေါန် (Khelang Nakhon) (လၟုဟ် ကော်စ လာမ်ဖင်) မဒှ်တင်အဓိကဇၞော် ပ္ဍဲကဵု ဝင်ရးနိဂီုဟာရိဘုဉ္ဇယျမွဲရ။

ကြဴနူ အေဒဳ ၁၀၀၀ တုဲ ဂကူမန်တအ် ဒးဒုင်ဇီုကပိုက်ဒၟံင် ကုဂကူသေံ မပြံင်လုပ်မံင် နူကဵုသၟဝ်ကျာ အဆက်ဆက် ကေုာံ ဂကူခမေန် မလုပ်ဗတိုက်ဒၟံင် နူကဵု အေန်ပါယျာခမေန် နူလပါ်ဗမံက်ရ။ ဂကူမန် နူဒွါရဝတဳ ဗွဲမဂၠိုင် ဒးဒြေပ်ဒဴလုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဒၞာဲလၟုဟ် မကော်ဂး ဍုင်ဗၟာသကုတ်သၟဝ်ရ။ ဂကူမန်ဒွါရဝတဳ ညးတအ် ဆောံလေင်အာ ရးနိဂီုလဝညးတအ် ၜိုတ် အေဒဳ ၁၀၀၀။ ဂကူမန်မသှ်ေၜက်ဒၟံင် နူဒွါရဝတဳဂှ် လၟုဟ်ညးတအ် ကော်စ ညးတအ် ဂကူညးဂူ လၟုဟ် နွံဒၟံင် ပ္ဍဲဒေသ အိသာန် (ရးနိဂီုသေံ)။ ဂကူမန်တအ်ဂှ် ဒးဒုင်အာ ပ္ဍဲကာလပၞာန်၊ ဒးဒုင်ရပ်ဏာ နဒဒှ်ဂၠုဲ ညးသၟေဟ်ဒၟံင်တအ်ဂှ် ဒှ်အာဂကူတၞဟ် (ဗွဲတၟေင်ဂကူသေံ)တုဲ လၟုဟ်ဂကူမန် ပ္ဍဲဒေသ ဇိုင်ၜဳစောဖယျာဂှ် ကၠေအ်ကၠက်အာရ။ ရးနိဂီုဟာရိဘုဉ္ဇယျ ဂကူမန် မသှ်ေဒၟံင် ပ္ဍဲလပါ်သၟဝ်ကျာဂှ်လေဝ် ဗွဲကြဴဏအ် ဒးဒုင်ဆက် လၞိန်ဗပိန်ကဵု ဂကူသေံ ပ္ဍဲကဵုဒေသသၟဝ်ကျာပၠန်ရ။

 

ဂကောံမၞိဟ်မန် ပ္ဍဲဒေသရးနိဂီုဗၟာ သကုတ်လဒေါဝ်ဂှ် ဂကူမန်တအ် ဒက်ပ္တန် ဍုင်ဗုကာံ သၟိင်ယၟုမြဟ် မၞိဟ်မတီဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် သၟိင်အနုရုဒ္ဓ (အနဝ်ရထာ)၊ သၞာံ ၁၀၇၉ သၟိင်ဗဇြဘရဏဒေဝ ပကင်ရင် ဍုင်ဗုကာံ၊ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၀၈၄ဂှ် အဝဵုဍုင်ဂှ် ဒးဒုင်သီ ကဵုသကိုပ်ပၞာန်ဂကူဗၟာတုဲ သကိုပ်ပၞာန်ဂှ် အခိင်ကာလ ညးမဒှ်သၟိင်ဂှ် ကလိဂွံ မဟိမုတြိဘုဝနာဒိတျဓမ္မရာဇ။ သၟိင်ဗဇြဘရဏဒေဝဂှ် ဒှ်သၟိင်မန် လက်ကြဴအိုတ် ပ္ဍဲဒေသရးနိဂီုဗၟာ သကုတ်လဒေါဝ်ရ။ သၟိင်တြိဘုဝနာဒိတျဓမ္မရာဇဂှ် ဒှ်သၟိင်ဂကူဗၟာ ကိုပ်ကၠာအိုတ်ရ။ လက်ထက်သၟိင်ဏအ်ဂှ် အဝဵုသြဇာဗုကာံ စှ်ေစိုပ်ကၠုင် စဵုကဵု ဒေသရးနိဂီုဗၟာ လပါ်သၠုင်ကျာ စဵုကဵု ထဝါဲရ။ ဆဂး ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် ဂကူမၞိဟ်လပါ်ဂၠိုင်ဖိုဟ် ပ္ဍဲဒေသရးနိဂီုဗၟာသကုတ်သၟဝ်ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဍုင်မန်ဟာရိဘုဉ္ဇယျဂှ် သၟိင်အာဒိတျရာဇ် ပကင်ရင်ဍုင် (ၜိုတ် ၁၂ ဗွဝ်ကၠံလပါ်စ)၊ နွံကဵုဒြဟတ်ဇၞော်တုဲ အာဗတိုက်ပၞာန် ကုဍုင်အင်္ကာရ (ဍုင်ခမေန်) မဒှ်အခိင် သၟိင်သုရိယဝမာန် ဒုတိယ မပကင်ရင်ဒၟံင်ဍုင်၊ တုဲပၠန် ဒက်ပ္တန် ကျာ်စေတဳဇၞော် ဟာရိဉ္ဇယျစတုပ (လၟုဟ် နွံ ပ္ဍဲလာမ်ဖုန်၊ ရးနိဂီုသေံ သၟဝ်ကျာ)။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၈၉ သၟိင်မင်္ဂရာဲ ကၠုင်ဝေင် ဍုင်မန်ဟာရိဘုဉ္ဇယျ၊ မဂွံတီကေတ် ဒဒှ်ရ ဍုင်မန်ဟာရိဘုဉ္ဇယျ မနွံကဵု ကြက်ဒြပ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠင်တုဲ ညးဂစာန်ဗတိုက်သီကေတ် ဍုင်မန်ဂှ်ရ။ ဆဂး သၟိင်မင်္ဂရာဲ ဗတိုက်ဟွံမာန်၊ စၞးဂှ် ပလံင်ဏာ မၞိဟ်ဓလုက်ဇကု ဇရေင်ဍုင်ဟာရိဘုဉ္ဇယျ။ လအ်ညိ သၟိင်မန်ယိဗ ပတှ်ေအာ လတူမၞိဟ်ဓလုက်ဂှ်တုဲ ခပတိုန်ဒဒှ် အမာတ်ဇၞော် ညးမကဵုကသပ်သၟိင်ရ။ သၞာံ ၁၂၉၂ ဂှ် ဗတိုက်သီကေတ် ဍုင်မန်ဟာရိဘုဉ္ဇယျတုဲ ပၠုပ်စုတ် သၟဝ်ရးနိဂီုလာန်နာဇကုရ။ ဖြယိဗ မဒှ်သၟိင်မန် ဟာရိဘုဉ္ဇယျ လက်ကြဴအိုတ်ဂှ် ဒးဒြေပ်ဒဴတိတ် လပါ်သၠုင်ကျာ အာစိုပ် ဇရေင် လာမ်ဖင်။

၁၃ - ၁၅ ဗွဝ်ကၠံ

သၞာံ ၁၂၈၇ ဂှ် ရးနိဂီုဗုကာံ သရိုဟ်လီု၊ အဝဵုသြဇာလေဝ် ထောင်ပြိုဟ်ရ။ မဂဒူ၊ ညးမဒှ် မိမန် အပါသေံ မဒၟံင် ဍုင်ဒုံဝေါအ် ပ္ဍဲရးသဓီု အာပဗၞိက် ပ္ဍဲဍုင်သုခေါဒယာ၊ ဗွဲကြဴ ဒှ်မိတ်ဒါန် ကုကောန်ဝုတ်သၟိင်။ ညးကေုာံ ကောန်ဝုတ်သၟိင် ဒဴစဴကၠုင် ဇရေင် မတ္တမ တုဲ လလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜးမန်။ ဍုင်ဇၞော်ဂှ် ဗွဲကြဴ ပြံင်အာ ဇရေင်ဍုင်ဗဂေါ။ ဍုင်ဟံသာဝတဳ နကဵု တၞောဝ်ဝံသညးဂှ် (၁၂၈၇ - ၁၅၃၉) မြဟ်တမ္ညဝ်၊ နကဵု အဝဵုသြဇာကီု သီုကဵု ယေန်သၞာင်ရ။ စိုပ်လက်ထက် တၠညးရာဇာဓိရာဇ် (၁၃၈၃ - ၁၄၂၂)ဂှ် အလုံတွဵုရးမန်ဂှ် ပံင်ပ္ကောံဂွံ မွဲသၟဝ်က္ဍိုင်ဗတာင်၊ တုဲပၠန် ပၞာန်ဗၟာအင်ဝ မကၠုင်ဗတိုက်ဒၟံင်မဂၠိုင်ကဵုအလန် လုကဴပွိုင် ၄၀ သၞာံဂှ်လေဝ် စဵုဒၞာမာန်ကၠုင်လဝ်ကီုရ။ ပ္ဍဲလက်ထက် တၠညးမိစောဗု (၁၄၅၃ - ၁၄၇၂) ကဵု လက်ထက် တၠညးဓမ္မစေတဳ (၁၄၇၂ - ၁၄၉၂) ဂှ် ဍုင်ကွာန်ၜိုဟ်သြိုဟ်တုဲ ဇၞော်မောဝ်ဗွဲမလောန်ရ။

၁၆ - ၁၇ ဗွဝ်ကၠံ

ပ္ဍဲ စှ်တြဴဗွဝ်ကၠံ လပါ်စဂှ် အသိင်ဒြဟတ်အဝဵု ဂကူဗၟာ ကလေင်ဇၞော်တိုန် ပ္ဍဲတံင်ငူ။ သၞာံ ၁၅၃၉ ဂှ် သၟိင်ဗၟာတဗင်သုဲထဳ နူတံင်ငူ လုပ်သီကေတ် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳ။ ကြဴနူ သၟိင်ဗၟာတဗင်သုဲထဳ မစုတိအာတုဲဂှ် ဂကူမန်တအ် ကလိဂွံ ဍုင်ဗၠးၜး မွဲဆိုန်ခဏ၊ သၟိင်ထဝ် ဒှ်ညးပကင်ရင်ဍုင်။ ဆဂး ဍုင်ဗၠးၜးမန်ဂှ် ဒးဒုင်ပၠံင်ၜးဏာ ကုသၟိင်ဗၟာဖရင်နံင် နူတံင်ငူ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၅၁ ဂှ်ပၠန်ရ။ သၟိင်ဗၟာတအ် သီဂွံဍုင်မန် ဟံသာဝတဳတုဲ ပြံင်အာစွံ ရာဇဌာနဳ (ဍုင်ဇၞော်) ပ္ဍဲဟံသာဝတဳ (ဗဂေါ)၊ တၞောဝ်သၟိင်တၠမန်ဂမၠိုင် စွံလဝ် အတိုင်သၞောတ်တြေံ နဒဒှ်သၟိင်တၠအိုတ်ရ။ စနူဂှ်တုဲ ဂကူမန်တအ် လုကဴ ပွိုင် ၜါကၠံသၞာံပြင်င် ဒးမံင်ကၠုင် သၟဝ်အဝဵုသြဇာဗၟာရ။

ပ္ဍဲအခိင်သၟဝ်ဗၟာဂှ် ကတဵုဒှ်ပၞာန် ကဵုရးနိဂီုဝုတ်ဒိုဟ် ကုရးနိဂီုသေံ၊ ရးနိဂီုယခေင်တအ်ရ။ ကြဴနူ သၟိင်ဖရင်နံင် မစုတိအာတုဲ စိုပ်လက်ထက်ကောန်ညး သၟိင်နန္ဒဂှ် စဍဵုဍိုက်ကၠုင် ဂကူမန်တအ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၈၄ ဗလးဏာ အမာတ်မန်ၜါတၠ ဖြကိတ် ကဵု ဖြရာမ် သွက်ဂွံအာ ဂစိုတ်နရာသောန် ညးမဒှ်ကောန်သၟိင်ဍုင်သေံ ပ္ဍဲကြောန် (Kraeng)။ ညးၜါဂှ် ဂွံတီကေတ် ဒဒှ်ရ နရာသောန်ဂှ် မဟွံမဲကုဒုဟ်ဒဏ်တုဲ ညးၜါဂှ် ပံင်ကဵု နရာသောန်တုဲ ဒစဵုဒစးဗၟာရ။ တုဲဂှ် ဂကူမန်တအ် ဒးပဆုဲပြံင် ကဵုအာ ပ္ဍဲဒျူဒျာ။ လကျာ်ဇၞော်မန်မွဲ ဂွံဒှ်အာ ညးမကဵုကသပ် သၟိင်နရာသောန်။

ဍုင်ဗဂေါ မဒှ်ဍုင်ရာဇဌာနဳ အေန်ပါယျာတံင်ငူဂှ် ဒးဒုင်ပလီုကဵု ဂကူယခေင်တအ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၉၉။ အဝဵုသြဇာဗၟာသရိုဟ်လီုတုဲ ဂကူမန်တအ် ကလေင်ဒက်ပတန် ဍုင်ဗၠးၜးဇကု ပ္ဍဲလပါ်မတ္တမ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၆၁၆ ဂှ် သၟိင်ဗၟာအနံက်ဖက်လောန်တုဲ ဂကူမန် ကလေင်စိုပ်အာ ဇရေင်သၟဝ်ဗၟာပၠန်ရ။ မန်တအ် ကတဵုသပုန် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၆၆၁ ဆဂး သပုန်မန်တအ် ဒးဒုင်လၞိန်ဗပိန်ထောအ် ကဵုသၟိင်ဗၟာပျေမေန်။ ဂကူမန် ဗွဲမဂၠိုင် ဒးဒြေပ်လုပ် ဍုင်သေံတုဲ ပဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်သေံ ကရေက်လပါ်ပလိုတ်။ သကိုပ်ပၞာန်မန် မဒဴလုပ်စိုပ်အာ ဍုင်သေံတအ်ဂှ် လုပ်ယိုက်ဂၠေင် သၟဝ်ပၞာန်သၟိင်ဨကရာဇ်သေံဂမၠိုင်ရ။

၁၈ - ၁၉ ဗွဝ်ကၠံ

ပ္ဍဲ ၁၈ ဗွဝ်ကၠံလပါ်စဂှ် အဝဵုသြဇာဗၟာ ဟွံညိင်ဝတ် လဆောဝ်တိုန် လဆောဝ်စှ်ေ။ ဂကူမန်တအ်လေဝ် ညံင်ဂွံတိတ်ဗၠး နူသၟဝ်တဲဗၟာဂှ် ဂိုတ်ဂစာန်ကၠုင်ဒၟံင် အဆက်က်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၄၀ ဂှ် မန် ကဵု သေံကေဲ ပံင်တောဲတုဲ ဗတိုက်တုဲ မန်တအ် ကလေင်ဒက်ပတန် ဍုင်ဗၠးၜး ပ္ဍဲဟံသာဝတဳမာန်ကၠုင်ရ။ ဗွဲကိုပ်ကၠာ လကျာရာံ နူတံင်ငူဂှ် ခပတိုန် နဒဒှ် ဨကရာဇ်တုဲ စၞးညးဂှ် စိုပ်သၞာံ ၁၇၄၇ ဂှ် ခပတိုန် တၠညးဗညာဒလ ရ။ နကဵုအရီုအဗင် ပြင်သေတ်တုဲ ဒပ်ပၞာန်မန် အာသီဂွံအာ သီုကဵု ဍုင်ဇၞော်ဗၟာ ဍုင်အင်ဝ။ စိုပ်သၞာံ ၁၇၅၇ ဂှ် ဍုင်ဗၠးၜးမန်ဂှ် ဒးဒုင်ဗတိုက်ပလီုထောအ် ကဵုသၟိင်ဗၟာအံင်ဇဲယျရ။ အခိင်ဗၟာအံင်ဇဲယျ မလုပ်သီကေတ် ဍုင်ဗဂေါဂှ် ဂစိုတ်ထောအ် ဂကူမန် ဂၠိုင်ကဵုလက် သီုကဵု ခမဳသင်၊ ညးဗြဴမနွံကဵုဂဝ်ဂၞဴ ကေုာံ ကောန်င္ၚာ်တအ်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ဍုင်ဗဂေါသၟးဂှ် အံင်ဇဲယျ ဂစိုတ်ထောအ် လကျာ် ၃၀၀၀ ပြင်င်။ ခမဳသင် မဂၠိုင်ကဵုလက် မဒးဒုင်ဂစိုတ် ပ္ဍဲမ္ၚးဍုင်။ ဒပ်ပၞာန်အံင်ဇဲယျဂှ် ကလိဂွံအရီုအဗင် နူကဵု ပၞာန်ဗြိတိန် (အင်္ဂလိက်)။ ပ္ဍဲအခိင်ဏအ်ဂှ် အဝဵုသၟိင်ဗၟာ သကာတ်မြဟ် ဓဇန်ဗွဲမလောန်၊ ဂကူမန် ဒးဒုင်ဂစိုတ် ကမၠက်ဂကူတုဲ ဂကူမန် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင် ဒးဒဴလုပ် ဍုင်သေံ ကေုာံ လာန်နာ။ စိုပ်လက်ထက် သၟိင်ဗၟာသေန်ဖျူသေန် မပကင်ရင်ဍုင်ဂှ် ဂကူမန်တအ် ကတဵုသပုန် ကလေင်ပၠန်ကဵု ဗၟာ ပ္ဍဲဍုင်လ္ဂုင်၊ ဆဂး ဍုင်လ္ဂုင်ဂှ် ဒးဒုင်သီပလီုဏာကဵု သၟိင်ဗၟာရ။ မန်တအ် ကလေင်ပၠန် မွဲဝါပၠန်ဂှ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၁၄ ဆဂး သပုန်မန်ဂှ် ဒးဒုင်လၞိန်ဗပိန်ထောအ် ကဵုသၟိင်ဗၟာ ဗွဲမပြဟ်ပၠန်ရ။ အခိင်ဏအ်လေဝ် မန်တအ် ဗွဲမဂၠိုင် ဒးဒဴလုပ် ဍုင်သေံပၠန်ရ။

 

မွဲလပါ်ဂှ် ကြဴနူ ဒျူဒျာ ဒးဒုင်ပလီုကဵုဗၟာ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၆၇ တုဲ ကောန်သၟိင်မန်ၜါတၠ ဖြပိဆာဲ ကဵု ဖြစက္ကရဳ ညးမပြံင်လုပ်မံင် ပ္ဍဲဍုင်သေံ နူသၞာံ ၁၅၈၄တေအ်ဂှ် ဂွံဒှ် ညးမကဵုကသပ် ဨကရာဇ်သေံ တက်သိန် လပါ်တဲပုင် ကဵု လပါ်တဲပါဲ၊ ညးတအ် ရီုဗင်သေံ ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင် သွက်ဂွံတိတ်ဗၠး နူသၟဝ်တဲဗၟာရ။ အလဵုဇကု သၟိင်တက်သေန်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်တၞောဝ်ဗဳဇ ဂကူသေံကြုက်ကဵုမန်၊ မိနော်ညးဂှ် ဒှ်ကောန်ဝုတ် သၟိင်တၠဂကူမန်ရ။

ကြဴနူ တၞောဝ်သၟိင်တက်သိန် မလီုအာတုဲ ဖြစက္ကရဳ ဒက်ပတန် တၞောဝ်သၟိင်စက္ကရဳတုဲ တိုန်နန် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၈၂ ဂွံဒုင်ယၟု ရာမ ပထမ။ သၟိင်ရာမ ပထမဂှ် ဒှ်ကောန်ထံင်ဒဳ (Thongdi)၊ ထံင်ဒဳဂှ် ဒှ်ဂကူမန် တၞောဝ်ဗဳဇသၟိင်တၠ ပ္ဍဲကဵု နန်ဒျူဒျာ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၃၇ ရ။ ဂၞကျာ် သၟိင်ရာမ ပထမ ဂှ် အမာရိနဒြာဂှ် ဒှ်ကောန်သေဋ္ဌဳဂကူမန် မပြံင်လုပ် ဍုင်သေံ နူကဵုဍုင်မန် နူအခိင်ကိုပ်ကၠာတေအ်ရ။ သၟိင်ရာမ ပထမ ပတန်ဍုင်ၜင်ကံက်တုဲ ဍုင်ဇၞော် နူကဵု ထောန်ဗူရဳဂှ် ပြံင်အာစွံ ပ္ဍဲၜင်ကံက်။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၁၄ အခိင်ဂကူမန် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင် ဒဴလုပ်ဍုင်သေံဂှ် ကောန်စဴညး ကောန်သၟိင်မံင်ကုတ် (ဗွဲကြဴ ဒှ်သၟိင်ရာမစတုတ္ထ)ဂှ် အလဵုဇကုညး အာဒုင်တၠုင် ဂကူမန်တအ် ပ္ဍဲပယျဵုကျာ်ပိ။ တၞောဝ်သၟိင်စက္ကရဳ မဒှ်တၞောဝ်သၟိင်သေံလၟုဟ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်တၞောဝ်ဗဳဇ ဂကူမန်ရ။

ကောန်မန် ပ္ဍဲဍုင်သေံတအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ပဒတဴဒၟံင် ဒေသလဒေါဝ်ဍုင်သေံ ဗီုကဵု နန်ထဗူရဳ၊ သမုတ်ပြကာန်၊ ၜင်ပေါင်။ မန်တအ်ဂှ် ညးတအ် ဒက်ပ္တန် ကျာ်အခိုက်မန်အိုတ်ရ။ အခိင်လအ်ကၠုင် မန်ဗွဲမဂၠိုင်တအ်ဂှ် ဟီုအရေဝ်မန်ဇကု ဟွံဂွံ ဟီုဂး အရေဝ်သေံကီုလေဝ် နကဵု အခိုက်ကၞာဂှ် မင်မဲဒၟံင် တၞောဝ်ဗဳဇမန်ဇကုဖိုဟ်ကီုရ။

၁၉ - ၂၀ ဗွဝ်ကၠံ

 

ကြဴနူ ပေါဲဗတိုက် အကြာဗၟာ ကဵု အေင်္ဂလိက် မကတဵုဒှ် မဂၠိုင်ကဵုအလန်တုဲ ရးနိဂီုဗၟာဂှ် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲဗြိတိန် (အင်္ဂလိက်)ရ။ ကြဴနူ ပၞာန်အင်္ဂလိက်-ဗၟာ အလန်ဒုတိယ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၅၂ တုဲ ဒေသဂကူမန် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာဂှ် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ ဗြိတိန်ပေင်င်ရ။ မန်တအ်လေဝ် ဂွံတိတ်ဗၠးၜး နူဘဝသၟဝ်ဗၟာရ။ ဘဝဂကူမန် သၟဝ်ဗၟာဂှ် ဂကူမန် မဒးဒုင်ဂမ္စိုတ် နကဵုမၞိဟ်ဂၠိုင်င် ဂၠိုင်ကဵုအလန်တုဲ ဂကူမန် ဗွဲဂမၠိုင် ဒးဒဴလုပ် ရးနိဂီုသေံ သွက်ဂွံဗၠးဘဲလမျီုရ။ ဗြိတိန် မသီကေတ် ဍုင်ဗၟာဂှ် ဒှ်အရာမပကဵု ညံင်ဂကူမန် ဟွံဂွံကၠေအ်ကၠက်အာ ပ္ဍဲကဵု ဍုင်ဗၟာရ။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၇ ဂှ် ပတၟေင် ကုတ္ၚဲပတန်ဍုင်ဟံသာဝတဳ ပ္ဍဲဂိတုမာဃ် မွဲစွေက်ဂှ်တုဲ ဂကူမန်တအ် စကၠောန်ဗဒှ် တ္ၚဲဂကူမန်။

ဒေသမန် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ အင်္ဂလိက်တုဲ ခြာဟွံလအ် ဂကူမန်တအ် စဒစဵုဒစးကၠုင် ကဵုအင်္ဂလိက် ညးမပကဝ်လဝ်နဳတအ်ရ။ ကာလဍုင်ဗၟာ မကလိဂွံ ဍုင်သၠးၜး ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၈ ဂှ် ဂကူမန်တအ် အာတ်မိက် ညံင်ဂွံကဵု အခေါင်ပကင်ရင်ဇကုအပိုင်။ ဥူနု ညးမဒှ် သကိုပ်ဝန်ဇၞော်ရးနိဂီုဗၟာ ကိုပ်ကၠာအိုတ် တးပါဲ သွက်ဂွံကဵု အခေါင်ပကင်ရင်ဇကုအပိုင် ကုဂကူမန်တအ်ရ။ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ ဂကူမန်တအ် စတဝ်စၞေဟ်ကၠုင် နကဵုလွဟ် နကဵု သၟဝ်ပၠတရဴ ဗော်ပၠတရဴဍုင်မန်၊ နူစ သၞာံ ၁၉၆၂ ဗော်ဍုင်မန်တၟိ ရ။ ဗော်သဵုယှေဝ်လေစ်ဂၠံင်တရဴဗၟာ (Burma Socialist Programme Party - BSSP) ပစၟတ်သမ္တီကဵု ပိုင်ခြာကဵု တွဵုရးဍုင်မန် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၇၄ ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသ မကရေက်ပတိတ် နူကဵု ခရိုင်တၞင်သဳ ကဵု ရးဗၟာရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ပၠန်ဂတးမန်ဂှ် ဆက်နွံကၠုင်ဒၟံင်တုဲ စိုပ်သၞာံ ၁၉၉၅ ဂှ် ဗော်ဍုင်မန်တၟိ ဒေါအ်ပန်ပှော် ကုအလဵုအသဳပၞာန်ရ။

၂၁ ဗွဝ်ကၠံ

လၟုဟ် ဂကူမန်ဂှ် အပ္ဍဲ ရးနိဂီုဗၟာမ္ဂး လုပ်လၟိဟ် ဂကူကောန်ဍုင်အရင်အဓိကမွဲတုဲ ပ္ဍဲကဵု ရးနိဂီုသေံဂှ် ဒှ်ဂကူသၟတ် ပ္ဍဲရးနိဂီုသေံမွဲရ။ အတိုင် သမ္ၚေဝ်ဗဳဇ မထ္ၜးလဝ်မ္ဂး ဂကူမန် မနွံပ္ဍဲ လဒေါဝ်ရးနိဂီုသေံ ကဵု ဂကူမန်မပြံင်လုပ်မံင် ပ္ဍဲရးနိဂီု ဗွဲကြဴတအ်ဂှ် တၞောဝ်ဗဳဇကြပ်ရေင်သကအ်ရ။

ဟိုတ်နူ ပၞာန်အပ္ဍဲဍုင် ကြဴနူ ဍုင်ဗၟာမကလိဂွံဗၠးၜး နူဗြိတိန်တုဲ ဂကူမန် နူကဵု ဒေသမုက်ပၞာန်တအ် ဗွဲမဂၠိုင် စိုပ်အာ ရးဍုင်ပထမဂမၠိုင် နူကဵု ဗဒိုပ်ညးလလဴ အကြာပယျဵုဗၟာ-သေံ ကဵု ရးနိဂီုမလေရှာတအ်ရ။ ကောန်မန် နူရးနိဂီုဗၟာ ပြံင်စိုပ်အာပဒတဴ ပ္ဍဲရးနိဂီုပံင်ကောံအမေရိကာန် (ဂကောံမၞိဟ်ဂၠိုင်အိုတ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲ တွဵုရးအေန်ဒိယာန္နာ၊ ဍုင်ဖောတ်ဝိုင်၊ ဂၠိုင်အိုတ်ဒုတိယဂှ် တွဵုရးသြဟိသြ ဍုင်အခြောန်၊ ဍုင်အဝ်သတြေလဳယာ၊ ခနေဒါ၊ နဝ်ဝေ၊ ဒိန်မက်၊ ဝှေန်လာန်၊ သွိတ်ဒေန်၊ ကေုာံ နေတာလာန်တအ်ရ။

 

အရေဝ်မန်ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ပ္ဍဲလွာအရေဝ် မန်နိစ် (Monic) မဒှ်တၞောဝ်အရေဝ် အဝ်သတြောအေရှတိစ် (လဆောဝ် ကော်စ ဂကောံအရေဝ် မန်-ခမာ) မဒှ်အရေဝ် မကြပ် ကုအရေဝ် ဂကူ ညးဂူ သ္ၚောဲနူဂှ်ညိမ္ဂး ကြပ်ညောန်ကဵု အရေဝ်ဘာသာခမေန် ကေုာံ ဝဳယေတ်နာမ်။ အက္ခရ် ဂကူမန်တအ် မချူဂှ် ဒှ်အက္ခရ် မစေန်ဆက်ကၠုင် နူအက္ခရ်ဗြဟ္မဳ မကၠုင်နူ အိန္ဒိယ။ အရေဝ်မန်ဂှ် ဒှ်အရေဝ် မလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲကဵုအရေဝ်ဘာသာတြေံအိုတ်ဂမၠိုင် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသဇၞော်အာရှအဂၞဲရ။

အရေဝ်ဘာသာ ပ္ဍဲဒေသဂှ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် အရေဝ်မန်ဓလီုပါလုပ်ဒၟံင်ရ။ အက္ခရ်ထာမ်သေံ (Tai Tham alphabet) ကဵု အက္ခရ်ဗၟာဂှ် လွဳစလဝ် နူကဵု အက္ခရ်မန်တြေံ။ အက္ခရ်ထာမ်သေံဂှ် စဒၟံင် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကဵု အရေဝ်ဘာသာသေံသၟဝ်ကျာ၊ အရေဝ်ဘာသာသေံလူ၊ အရေဝ်ဘာသာခုန် ကေုာံ အရေဝ်ဘာသာလဴ။ အက္ခရ်ဗၟာဂှ် စကာဒၟးင် ပ္ဍဲကဵု ဘာသာဗၟာ၊ ဘာသာသေံ၊ ဘာသာကရေင်သဂဝ် ကေုာံ အရေဝ်ဘာသာတၞဟ်တအ်ရ။

လိက်သေံ (သေံဒေသလဒေါဝ် ကဵု သၠုင်ကျာ) ဂှ် ကြပ်ညောန် ကုအက္ခရ်ခမေန် ဂၠိုင်နူ အက္ခရ်မန်တုဲ မဝေါဟာရသေံ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ကၠုင်နူ အရေဝ်မန်ရ။ ဂကူဗၟာတအ်လေဝ် ဂၠေအ်လဝ် မဝေါဟာရမန် ဗွဲဂမၠိုင်ကီုရ၊ ဗွဲတၟေင် ဝေါဟာရ မဆေင်ကဵု ပရေင်ပကင်ရင်၊ ပရေင်ကွတ်၊ ဗွိုက်လတက်၊ စၞ ကေုာံ ပကဴဂမၠိုင်ရ။

အခိင်လၟုဟ်၊ အရေဝ်မန်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် အရေဝ်ဂကူရးတၞံ ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာကီု သီုကဵု ပ္ဍဲရးနိဂီုသေံ။ ပ္ဍဲကဵုဗွဝ်စှ်ော လပါ်လက်ကြဴဏအ် ဟိုတ်နူ လၟိဟ်မၞိဟ်မဟီုအရေဝ်မန် အောန်စှ်ေဒၟံင်တုဲ အရေဝ်မန်ဂှ် မဒးဒုင်ပၠုပ်လဝ် ပ္ဍဲစရင် အရေဝ်မဒးဂွိင် သွက်ဂွံကၠေအ်ကၠက် နကဵုယူနေစ်သကဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၀ ဂှ်ရ။

သင်္ကေတ

 

သင်္ကေတဂကူမန်တအ်ဂှ် ဒှ်ရုပ်ၜိုပ် နကဵု ဗီုပါဠိ ကော်စ ဟံသာ မဒှ်ဂကူဒဏ္ဍာရဳ မနွံဗီုပြင် မတုပ်ကဵု အဟာန်။ ၜိုပ်ဂှ် ဗၟာတအ်ကော်စ hintha (ဗၟာ: ဟင်္သာ, IPA: [hɪ́ɰ̃θà]) သေံကော်စ "ဟောင်"(หงส์)။ ၜိုပ်ဂှ် ဒှ်သင်္ကေတ တွဵုရးဍုင်မန်ကီု သီုကဵု ရးဗဂေါ မဒှ်ဍုင်မန်တြေံရ။ တုဲပၠန် ဍုင်ပက်ကြေတ် ပ္ဍဲရးနိဂီုသေံ မဒှ်ဒၞာဲဂကူမန် မပဒတဴဂၠိုင်ဂှ်လေဝ် သင်္ကေတဍုင်ဂှ် ရုပ်ၜိုပ်ကီုရ။

ဂဳတ

 

 

ပ္ဍဲကဵု အာဲကၟာဲ ယေန်သၞာင်မန်ဂမၠိုင် လပါ်ဂဳတ၊ လမၠေဟ်၊ ဒမျေဟ်တအ်ဂှ် လမၠေဟ်/လှ်ေကလော်၊ ကွိင်ကွိုက်မ္ဂး ဗီုကဵု ကွိင်ကျာံ၊ ဗာတ်ကိုင်၊ စံင်တအ်ဂှ် ဒှ်ကပေါတ်အာဲကၟာဲ နူတမ်မူလဂကူမန်ရ။ လမၠေဟ်မွဲတအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် မလေပ်လှ်ေထ္ၜး ပ္ဍဲကဵု သဘင်၊ ပေါဲဇာတ်ဂမၠိုင်ရ။ ဂဳတအခိုက်ကၞာမန်ဂှ် နွံကဵု ကွိင်ကွိုက်ဂကူနာနာ မပ္တံကဵု ကွိင်ကျာံ၊ မံင်၊ ကလောတ်၊ စံင်၊ ဖံနာနာသာ်ရ။

သဘင်ဂမၠိုင်

ပ္ဍဲအခိင်အတးသင်္ကြာန်မ္ဂး ဂကူမန် ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲခရိုင်ဖြပဍေင်တအ်ဂှ် မလေပ်ကၠောန် သဘင်အတး နကဵုအခိုက်ကၞာမန် ကေုာံ ပြဝေဏဳနာနာသာ် ဗွဲတၟေင်ရ။ပ္ဍဲဍုင်သေံမ္ဂး သဘင်ဗလးကထိုန် (Loi Khamod festival)၊ သဘင်ပူဇဴပၟတ် (ပတိုန်ဂီု)၊ သဘင်ဗဝ်သၟုတ်က္ၜင်၊ သဘင်ကဝါ်ၜိုပ် ကေုာံ ဇၞောဝ်။

ဗွိုက်လတက်

 

ညးဗြဴမန်တအ်ဂှ် လ္ၜက်ယာတ်ဍောတ်၊ မန်ဍုင်မန်မ္ဂး ပူလဝ် ပၞးမွဲလပါ်တုဲ တၞုင်ၜါလပါ်ဂှ် ကဵုတကဲ လပါ်ဂတ ကဵု လက်ကြဴ။ မန်ဍုင်သေံမ္ဂး လၜက်လဝ် လတူကအ်တုဲ တၞုင်ၜါလပါ် ကဵုတကဲစှ်ေ လပါ်ဂတမုက်။ အခိုက်လၜက်ယာတ်ဍောတ်မန် ဗီုမန်ဍုင်မန်ဂှ် နကဵု သက်သဳပုရာန် ဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်တိ နူဒွါဝတဳ ဒဒှ်ရ ညးဗြဴမန် ခေတ်ဒွါရဝတဳတေအ်လေဝ် လ္ၜက်ယာတ်ဍောတ်ကီုရ။

ကယျိုင်မၞိဟ်တြုဟ်မန် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာဂှ် ဗိုက်ဂၠိက် ညံင်ဗီုဗၟာတုဲ မၞိဟ်တြုဟ်မန် ပ္ဍဲရးနိဂီုသေံ ဗိုက်ဗီုအခိုက်သေံ။ ကယျိုင်ဂကူမန်တအ် ထုဲနှဴအာကဵု ကယျိုင်ဂကူတၞဟ် ဟီုမာန်ရ။

စၞ

စၞအခိုက်မန်ဂှ် လုပ်စိုပ်ဓလီုလဝ် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကဵု စၞဗၟာ ကေုာံ စၞသေံ မဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ်ရ။ စၞယၟုမြဟ်ဒၟံင် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာ ကေုာံ ရးနိဂီုသေံ အခိင်လၟုဟ်ဂှ် တမ်မူလဍေဟ် ကၠုင်နူမန်။ ဥပမာ၊ ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာ ယိုဟ်သ္ၚု ဗၟာမကော် (ထမနဲ)၊ ခၞံ၊ ပုင်အတး (ပုင်သင်္ကြာန်) ပ္ဍဲဍုင်သေံ။ ပ္ဍဲဍုင်သေံ၊ ညးတအ်ကော်စ ဗီုသေံ Khao chae (ข้าวแช่) မဒှ် ပုင်ဍာ်မွဲဂကူဂှ် ဒှ်စၞဗွိုင်နန် (ဝါ) စၞဨကရာဇ်ဂှ် ဒှ်စၞအခိုက်မန်မွဲရ။ ပုင်ဍာ်မန်ဂှ် ဗၟာတအ် ကော်စ (သင်္ကြန်ထမင်း) တုဲ ဒှ်စၞအခိုက်မစ ပ္ဍဲအခိင်အတးသင်္ကြာန်ရ။

ဖရံက်က သေံမကော် ဖၠရ (Pla ra)ဂှ် ဒှ်စၞအခိုက်မန်ကီုရ။

ဝေင်တြေံ

ဝေင်ဗွဲမဂၠိုင် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာကီု သီုကဵု ရးနိဂီုသေံဂှ် ကၠုင်နူတမ်မူလမန်။ ပၞောဝ်တအ်ဂှ် ဝေင်ဟနိ/ဝေင်ဂနိ ကေုာံ ဝေင် (saba tossing game) ကဵု ဝေင်ပၞုက်ယာတ် (Mon Son Pa)ဂှ် ဒှ်ဝေင်အခိုက်မန် မၞိဟ်မဒးဂၞပ်ဂၠိုင်တုဲ နကဵု ယူနေစ်သကဝ် (UNESCO)လေဝ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် အာဲကၟာဲ ယေန်သၞာင် အဝတ္ထု မွဲရ။

•  
  A theatrical performance of the Mon dance
•  
  Mon musical instruments
•  
  A student playing Mon Drum in Thailand
•  
  Mon girls in traditional folk costume
•  
  Mon banana pudding
•  
  Mon inspired Khao Chae
•  
  Htamanè glutinous rice
•  
  Mon inspired Khao Khluk Kapi dish
•  
  Khanom Chin rice noodles
•  
  Nga baung thohk (steamed fish dish wrapped in banana leaves)
•  
  Mon State flag drawn by the Burmese government, Hongsa (the symbol of Mon people)
•  
  Mon Traditional Flower-garlands
•  
  Celebration of Mon Youth Day in Myanmar (2019)
•  
  Shwedagon Pagoda, An ancient Mon-style Stupa located in Yangoon, Myanmar
•  
  Zinkyaik Pagoda, An ancient Mon-style Stupa on the top of Zinkyaik Mountain, Mon State, Myanmar
•  
  Mon Rattanakosin-style Stupa located at Wat Chomphuwek, Nonthaburi, Thailand
•  
  Mon Hariphunchai-style Stupa located at Wat Phra That Hariphunchai, Lamphun, Thailand
•  
  The remains of an ancient walled town of the Hariphunchai Kingdom, Wiang Tha Kan, founded approximately 1,000 years ago located in San Pa Tong District, Chiang Mai, Thailand.
•  
  Mon Hariphunchai-style architecture located in Lampang, Thailand
•  
  Mon Hariphunchai-style architecture located in Lamphun, Thailand
•  
  Ananda Temple, The fusion of Mon and Indian architecture located in Bagan, Myanmar
•  
  Mon-style architecture located in Bago, Myanmar
•  
  Mon-style architecture located in Yangoon, Myanmar
•  
  The Golden Rock Stupa located in Mon State, Myanmar
•  
  Hongsa pole with Centipede flag
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  

Citations