ရးနိဂီုဗၟာ

Republic of the Union of Myanmar ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်‌  (Burmese) Pyidaunzu Thanmăda Myăma Nainngandaw
အလာံ State Seal
ဒွက်ဍုင်:  "Kaba Ma Kyei" ("Till the End of the World")
ထာမ်ပလိက်:Switcher Location of ရးနိဂီုဗၟာ (green) in ASEAN (dark grey)  –  [Legend]
ဍုင်ဇၞော်	Naypyidaw[a] 19°45′N 96°6′E / 19.750°N 96.100°E / 19.750; 96.100
ဇၞော်အိုတ်ဍုင်	Yangon (Rangoon)[b]
အရေဝ် မစကာရုင်ဂမၠိုင်	Burmese
အရေဝ်ဒေသ မစကာရုင်ဂမၠိုင်	Kachin Kayah Karen Chin Mon Rakhine Shan
Official script	Burmese script
ဂကူ (2018)	68% Bamar 9% Shan 7% Karen 4% Rakhine 3% Chinese 2% Indians 2% Mon 5% others
ကွေတ်ဘာသာ	87.9% Buddhism (official) 6.2% Christianity 4.3% Islam 1.6% Others
Demonym	Burmese / Myanma
အလဵုအသဳ	Unitary parliamentary assembly-independent republic under a military junta
• President	Myint Swe (acting)
• SAC Chairman and Prime Minister	Min Aung Hlaing
• SAC Vice Chairman and Deputy Prime Minister	Soe Win
ဒတန်သၞောဝ်	Assembly of the Union
• ကၠတ်ထဝ်လတူ	House of Nationalities
• ကၠတ်ထဝ်သၟဝ်	House of Representatives
Formation
• Pyu city-states	c. 180 BCE
• Pagan Kingdom	23 December 849
• Taungoo Dynasty	16 October 1510
• Konbaung Dynasty	29 February 1752
• Annexation by Britain	1 January 1886
• Independence from British India	4 January 1948
• 1st coup d'état	2 March 1962
• Renamed from "Burma" to "Myanmar"	18 June 1989
• Restoration of presidency	30 March 2011
• 2nd coup d'état	1 February 2021
မပိုင်ပြဳလဝ်
• သီုဖအိုတ်	676,578 km2 (261,228 sq mi) (ကဆံင်: 39th)
• ဗလးဍာ် (%)	3.06
လၟိဟ်မၞိဟ်
• 2017 စရင်လၟိဟ်မၞိဟ်	53,582,855 (2017) (ကဆံင် - 26th)
• ကလောတ်	76/km2 (196.8/sq mi) (ကဆံင် - 125th)
GDP (PPP)	2021 တၟော်
• သီုဖအိုတ်	$258 billion (အဆင့် - 63rd)
• Per capita	$4,830 (ကဆံင် - 142th)
GDP (nominal)	2021 တၟော်
• သီုဖအိုတ်	$78 billion (ကဆံင် - 71nd)
• Per capita	$1,422 (ကဆံင် - 160th)
Gini (2017)	30.7 လဒေါဝ်
HDI (2019)	0.583 လဒေါဝ် · 147th
လှုဲ	Kyat (K) (MMK)
ဇြောမ်အခိင်	MMT (UTC+06:30)
သၞောတ်လစဝ်ယာဉ်	right
ကုဒ်ဂၞန်ဖုန်	+95
ISO 3166 ကုဒ်	MM
Internet TLD	.mm
^ Also spelled "Nay Pyi Taw". ^ Also spelled "Rangoon".

ဂကောံမၞိဟ်တြေံ မဒက်ပတန် ဍုင်ရးနိဂီုမာန် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာဂှ် ဂကူမန် ကဵု ဂကူပျူၜါဂကူဏအ်ရ။ ဂကူမန်တအ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် ရးနိဂီုဇကု ပ္ဍဲကဵု သကုတ်လတူကီု သီုကဵု သကုတ်သၟဝ်၊ ပ္ဍဲကဵု သကုတ်လတူဂှ် ဂကူပျူတအ်လေဝ် ဒက်ပတန်လဝ် မြုဍုင်ဂမၠိုင်နွံကီုရ။ ပ္ဍဲ ၉ ဗွဝ်ကၠံ ဂကူဗၟာတအ် လုပ်စိုပ်ကၠုင် ဒေသသကုတ်လတူ ပ္ဍဲဇိုင်ၜဳဨရာဝတဳတုဲ ဗွဲကြဴ ညးတအ် အုပ်ဓလီုကေတ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသသကုတ်လတူ ဗွဲကိုပ်ကၠာ ပ္ဍဲကဵု ဍုင်ဗုကာံ ပ္ဍဲ သၞာံ ၁၀၅၀တအ်တုဲ ဗွဲကြဴဏအ် အရေဝ်ဗၟာ၊ အခိုက်ဗၟာ၊ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် ဓလီုဂွံအာ အလုံမွဲ ရးနိဂီုဂှ်ရ။ ဍုင်ဗုကာံဂှ် ဒးဒုင်ပလီုကဵု ပၞာန်မန်ဂိုလဳယျာ၊ တုဲ ဒေသသကုတ်သၟဝ်ဂှ် မန်တအ် လလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜးမာန်ကၠုင်ရ။ ပ္ဍဲ ၁၆ ဗွဝ်ကၠံဂှ် တၞောဝ်သၟိင်တံင်ငူ ပြာကတ်ကၠုင်တုဲ ဒက်ပတန် အေန်ပါယာဇၞော်အိုတ် ပ္ဍဲကဵုအာရှအဂၞဲဂှ်မာန်လဝ် အခိင်ဂၠေအ်အ်ကီုရ။ ပ္ဍဲ ၁၉ ဗွဝ်ကၠံလပါ်စဂှ် တၞောဝ်သၟိင်ကုံဗင် အုပ်ဓလီုဂွံအာ ပယျဵုဗွိုင်ဗီုတိ ရးနိဂီုဗၟာ အတိုင်မဂွံဆဵုဒၟံင် ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ်ရ။ ပ္ဍဲခေတ်ကုံဗင်ဂှ် သၟိင်ဗၟာ သီုဂွံပိုင်ပြဳလဝ် ဒေသမနိပူရ် ကဵု ဒေသအာသံ (ဍုင်အိန္ဒိယ) မွဲလစုတ်ကီုရ။ ကမ္မဏဳအိန္ဒိယဗၟာ (East India Company) ကြဴနူ မဇၞးကေတ် ပၞာန်အင်္ဂလဝ်-ဗၟာ ပ္ဍဲ ၁၉ ဗွဝ်ကၠံတုဲ အုပ်ဓုပ်ပကင်ရင်ဍုင်ဗၟာတုဲ ရးနိဂီုဗၟာဂှ် စိုပ်အာ သၟဝ်ပကင်ရင်ကဝ်လဝ်နဳဗြိတိန်။ ကြဴနူ ဂျပေန် လုပ်သီဂွံ ရးနိဂီုဗၟာ မွဲဆိုန်ခဏတုဲ ဒပ်မဟာမိတ်တအ် ကလေင်ဗတိုက်ပ္တိတ်ထောအ် ပၞာန်ဂျပေန် နူရးနိဂီုဗၟာတုဲ အတိုင်တင်လတုပ်စိုတ် အကြာအင်္ဂလိက် ကဵု အမေရိကာန် သ္ဒးပအပ်ကဝ်လဝ်နဳ ကုညးတၠဍုင်တအ်တုဲ ရးနိဂီုဗၟာ ကလိဂွံအာ ဗၠးၜး နူကဵု ဗြိတိန် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၀၄၈ ဂှ်ရ။ တုဲ စိုပ်သၞာံ ၁၉၆၂ ဂှ် ဒပ်ပၞာန်သီကေတ်အဝဵုဍုင်တုဲ ရးနိဂီုဗၟာ စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ တၠအဝဵုပၞာန်ဗၟာ၊ နူဂှ် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ ဗော်အစဳအဇန်သဵုယှေဝ်လေတ်ဗၟာ (Burma Socialist Programme Party)။

နူစတမ်ကလိဂွံဗၠးၜး နူဗြိတိန်တုဲဂှ် ပၞာန်အပ္ဍဲဍုင် အကြာ ဂကူနာနာတအ် ကတဵုဒှ်ဒၟံင် ဟွံပိုတ်သကုတ်တုဲ လုပ်လၟိဟ် ဍုင်ပၞာန်အပ္ဍဲဍုင် အာယုက်ဂၠိင်အိုတ်မွဲရ။ ပ္ဍဲကဵု မွဲဒမြိပ်ဂှ် နကဵု ကုလသမဂ္ဂ ကေုာံ ဂကောံနာနာတအ် လလောင်တြး ပတိတ်လိက်ဒုင်စဳရေင်ဂမၠိုင် ဒဒှ်ရ နကဵုသၟိင်ဍုင် နကဵုအစဳအဇန်နွံနွံဂှ် ကလိလောန်ဒၟံင်ဒုဟ် ဒစဵုဒစးအခေါင်အရာမၞိဟ် လတူကောန်ဍုင်တအ်ရ။ သၞာံ ၂၀၁၁ ဂှ် ဒပ်ပၞာန် ကၠောန်ဗဒှ် သဘင်မာဲဗော်ဇဳတုဲ ဒက်ပ္တန်ပ္တိုန် အလဵုအသဳညးဍုင်ကွာန်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဗလးကဵုအံင်သာန်သုကျဳ ကဵု ကောန်ထံင်သၟာပရေင်ဍုင်ကွာန်ဂမၠိုင်၊ တုဲဂှ် နူကဵု ဂကောံမၞိဟ်ဂၠးတိတအ်လေဝ် ဖျအ်ဖျေဟ် ကမာတ်လဒဵု ပရေင်ပိုန်ဒြပ်တအ်ကီုရ။ အခိင်ဂှ် ၜိုန်ရ ပရေင်ၜိုဟ်လလံ အကြာဂကူဗၟာကဵုဂကူဗၟာ ခိုဟ်တိုန်ကီုလေဝ် ပရေင်ဍဵုဍိုက် ပမာန်၊ ပကီုပရာပ် အခေါင်အရာမၞိဟ် ပ္ဍဲဂကူဟွံသေင်ကဵု ဗၟာတအ်ဂှ် ဟွံအိုတ်အာဏီဖိုဟ်ရ။ ပ္ဍဲသဘင်မာဲ ၂၀၁၅ ဂှ် ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ မဒှ် ဗော် ဒဝ်အံင်သာန်သုကျဳ ဇၞးမာဲတုဲ ဒက်ပ္တန် အလဵုအသဳအေန်အေဝ်ဒဳမာန်ကၠုင်ရ။ ၜိုန်ရ အလဵုအသဳ ညးဍုင်ကွာန် နကဵုဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ ဂွံဒှ်အလဵုအသဳကီုလေဝ် ပဋိပက္ခ အကြာကောန်ဂကူတအ်ဂှ် ပသောင်ကဵုဟွံမာန်တုဲ ပၞာန်အပ္ဍဲဍုင်လေဝ် ကတဵုဒှ်ဒၟံင် အတိုင်ဗီုတြေံဂှ်ပၠန်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ပေါဲဗတိုက် ကုပၞာန်ယခေင်ဂှ် နကဵုအလဵုဇကု ဒဝ်အံင်သာန်သုကျဳ ပ္တိတ်အမိင်ပၞာန် သွက်ဂွံပသောင်ထောအ် ဒပ်ယခေင်အေအေရ။ ဆဂး ပသောင် ဟွံမာန်။ ပ္ဍဲကဵု အခိင်အလဵုအသဳအေန်အေဝ်ဒဳဂှ် အခေါင်အရာ ညးဍုင်ကွာန်ဂှ် ဟွံခိုဟ်တိုန်တုဲ ပရေင်ထ္ၜးဆန္ဒ ဒစဵုဒစး အလဵုအသဳဂှ် ဟွံအောန်စှ်ေအာကီုရ။ သဘင်မာဲ၂၀၂၀ ဂှ် နကဵု ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ ဆက်ဇၞးမာဲ ဗွဲမဂၠိုင်ပၠန်ရ။ သဘင်မာဲဂှ် ဒးဒုင်စုတ်စောဲလဝ် မဟွံမဲ ကုဗဗွဲဓဝ်၊ ရဲဗော်အေဝ်အေဝ်ဒဳတအ် ကၠတ်ပၠုပ်လဝ် မမာဲပတောအ် ပ္ဍဲမွဲမွဲ ပွိုင်ဆန္ဒမာဲဂှ် ဂၠိုင်ကဵု လက်တၞးရ။ နကဵု ဒပ်ပၞာန် ထ္ၜးဟိုတ်ကဵု မာဲအလီဝွံတုဲ ပ္ဍဲဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၊ ၂၀၂၁ ဂှ် ထိင်ထောအ် အဝဵုဍုင်ပၠန်ရ။

ရးနိဂီုဗၟာဂှ် ဒှ်ကောန်ဂကောံ East Asia Summit, Non-Aligned Movement, ASEAN (အာသဳယာန်) ကေုာံ Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation ကီုလေဝ် ၜိုန်ရ ကေင်ဒှ် ဍုင်ကဝ်လဝ်နဳဗြိတိန်ကီုလေဝ် ဟွံလုပ်လဝ် ပ္ဍဲဂကောံဓနသဟာယ (Commonwealth of Nations) ရ။ ရးနိဂီုဗၟာဂှ် ဒှ်ဍုင် မသိုက်ဘိုက် ကုတၟအ်သ္ၚေက် ကဵု တၟအ်မတ်ဂကူနာနာ၊ တုဲပၠန် ကၠေင်၊ သၟုဟ်ဂေတ် ကေုာံ ကပေါတ်သယံဇာတသဘာဝ ဗွဲမဂၠိုင်ရ။ ရးနိဂီုဗၟာဂှ် သီုဒှ်ဒၞာဲမကလိဂွံ ဒြဟတ်လလဳမအိုတ်ဟွံမာန် (renewable energy) ဗီုကဵု လျးတ္ၚဲတအ်ရ။ သၞာံ ၂၀၁၃ GDP ဍုင် နွံ US$56.7 ဗဳလဳယာန် တုဲ GDP (PPP)ဍုင်ဂှ် နွံ US$221.5 ဗဳလဳယာန်။ ကဆံင်မၞိဟ်တၞဟ်ခြာ အကြာ မၞိဟ်သိုက် ကဵု မၞိဟ်ဒိုက်ဂှ် ရးနိဂီုဗၟာဂှ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲဍုင် မတၞဟ်ခြာဇၞော်အိုတ်မွဲရ။ တုဲပၠန် ပရေင်ပိုန်ဒြပ်ကိစ္စဇၞော်ဇၞော်တအ်ဂှ် နကဵုဒပ်ပၞာန် ရပ်ထိင်လဝ်ရ။စရင်ဇမၞော်မၟော်ကောန်မၞိဟ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၂၀ ဂှ် ပၞောဝ်ကဵု ရးနိဂီုသီုဖအိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ၁၈၉ ဂှ် ဗၟာနွံ မဂၞန် ၁၄၇။

ကိုပ်ကၠာဝင်

 

သက်သဳပူရာန်ဂမၠိုင် ဂွံဆဵုကေတ် ဟဝ်မဝ် ဨရေက်တုသ် (Homo erectus) ပဒတဴလဝ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသ မကော်ဂး ရးနိဂီုဗၟာ တ္ၚဲဏအ် ၜိုတ်ပြဟ်မာန်ကဵုမာန် သၞာံမတုဲကၠုင် ၇၅၀,၀၀၀ တေအ်၊ ကြဴနူ ၇၅,၀၀၀ မတုဲကၠုင်တုဲ ဨရေက်တုသ် ဟွံဆက်ဆဵုရ။ သက်သဳမဂွံဆဵုကေတ် ဟဝ်မဝ် သာပဳယာန် (Homo sapiens) တအ်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် အခိင်မတုဲကၠုင် ၜိုတ် ၂၅,၀၀၀ BP မဂွံဆဵုကေတ် ကိရိယာတၟအ် ပ္ဍဲကဵု ဒေသလဒေါဝ်ရးနိဂီုဗၟာ။ သက်သဳ ခေတ်တၟအ်တၟအ် (Neolithic age) မပတံကဵု မတဵုလွဳတၞံ ကေုာံ တိရစ္ဆာန် ကေုာံ တၟအ်ပွေါတ်တအ်ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နွံအာယုက် မတုဲကၠုင် အကြာ ၁၀,၀၀၀ ကဵု ၆,၀၀၀ ဘဳသဳ မဂွံဆဵုကေတ် ရုပ်ကသူထီု ပ္ဍဲကဵု ထီုပဒလင်။

ခေတ်ဗရိုတ် စိုပ်ဒေသဂှ် ၜိုတ် ၁၅၀၀ ဘဳသဳ မဒှ်အခိင် ညးဒေသတအ် သၠုဲ (copper) ညံင်ဂွံဒှ် ဗရိုတ်၊ တိုန်သြောအ်၊ လွဳကၠိက် မဒှ်မၞိဟ် မလုပ်လၟိဟ်မကၠောန်သာ်ဏအ် အခိင်ကိုပ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်ရ။ ဇုတ်မၞိဟ် ကေုာံ ကပေါတ်ပါန်ကွတ် ပ္ဍဲခေတ်ဏအ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဒေသခရိုင်မုန်ယောဲ ပ္ဍဲရးသကိုင်။ ခေတ်ပသဲဂှ် စၜိုတ် ၅၀၀ ဘဳသဳ မဂွံဆဵုကေတ် ဒၞာဲကမၠောန်ပသဲ ပ္ဍဲဒေသသၠုင်ကျာ မာန္တလေ။ အတိုင်သက်သဳမ္ဂး သြောအ်မတဵုလွဳ ပ္ဍဲဒေသဂှ် သွံကဵု ညးဒေသကြပ်ပ်ကဵုဇကု စဵုကဵုစိုပ် ရးနိဂီုကြုက် ပ္ဍဲအခိင်အကြာ ၅၀၀ ဘဳသဳ ကဵု ၂၀၀ အေဒဳ။ ယေန်သၞာင်ခေတ်ပသဲ ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာဂှ် အခိုက်ကၞာ နူကဵုမ္ၚး ဗီုကဵု အိန္ဒိယ၊ သေံတအ်လေဝ် လုပ်စိုပ်ဒၟံင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲအခိုက်တွိုပ်ဇွညးတအ်ရ။ ပရေင်ဆက်စၠောအ်ဏအ်ဂှ် ဆက်စၠောအ် နကဵု ကမၠောန်ဗၞိက်ဒှ်မာန်ရ။

မြုဍုင် အခိင်ကိုပ်ကၠာ

ပ္ဍဲၜိုတ် ဘဳသဳ ၂ ဗွဝ်ကၠံဂှ် မြုဍုင် စကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲကဵု ဒေသလဒေါဝ်ဍုင်ဗၟာရ။ မြုဍုင်တအ်ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် နကဵုဂကူ မဟီုအရေဝ် တိဗေတ်တဝ်-ဘာမာ မဒှ် ဂကူပျူ၊ မဒှ်ဂကူ မပြံင်လုပ်ကၠုင် နူကဵုဒေသယူနာန်။ အခိုက်ကၞာယေန်သၞာင်ပျူတအ်ဂှ် ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယပါလုပ်ဒၟံင် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင်၊ နူကဵု ယေန်သၞာင်ဗုဒ္ဓဘာသာရ။

ၜိုတ် ၉ ဗွဝ်ကၠံဂှ် မြုဍုင် ဗွဲမဂၠိုင်ဂၠေင် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲကဵု ဍုင်ဂှ်ရ။ ပျူတအ်ဂှ် ပဒတဴ ပ္ဍဲဒေသ မသ္ၚောဲကဵု ၜဳ၊ မကြပ်ကဵု ဒဵုဂြိုပ်တုဲ ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ်တုဲ မန်တအ်ဂှ် ပဒတဴ ပ္ဍဲဇိုင်ၜဳ ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ် ကဵု ဒေသသၠုင်ကျာတအ်ရ။ ပ္ဍဲၜိုတ် လဒေါဝ် ၉ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူဗၟာတအ် ပြံင်လုပ်စိုပ်ကၠုင်တုဲ ပဒတဴကၠုင် ပ္ဍဲဒေသ အကြာဗုကာံ။ စဵုကဵု ၁၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ပ္ဍဲဒေသဂှ် နွံကဵု မြုဍုင်ဗွဲမဂၠိုင်တုဲ ဗွဲကြဴ မြုဍုင်တအ်ဂှ် ပံင်ပကောံစုတ် သၟဝ်မွဲက္ဍိုင်ဗတာင်ရ။