ကေန်သာ၊ ယဲ

ကေန်သာ (Cancer)
Other names	Malignant tumor, malignant neoplasm
A coronal CT scan showing a malignant mesothelioma Legend: → tumor ←, ✱ central pleural effusion, 1 & 3 lungs, 2 spine, 4 ribs, 5 aorta, 6 spleen, 7 & 8 kidneys, 9 liver
Pronunciation	/ˈkænsər/ (listen)
ဒၞာဲမလွဳ	Oncology
လက်သန်ယဲ	Lump, abnormal bleeding, prolonged cough, unexplained weight loss, change in bowel movements
အန္တရာယ်	Tobacco, obesity, poor diet, lack of physical activity, excessive alcohol, certain infections
နဲလွဳ	Radiation therapy, surgery, chemotherapy, and targeted therapy.
ၜိုတ်မဗၠးမာန်	Average five year survival 66% (USA)
လၟိဟ်မဒှ်မာန်	90.5 million (2015)
စုတိ	8.8 million (2015)

ကုညးမဒးချိုတ် နကဵု ယဲကေန်သာတအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် မၞိဟ်ၜိုတ် ၂၂ ﹪ဂှ် ကတဵုဒှ်ယဲ ဟိုတ်နူကဵု သုင်ၜံက် (Tobacco)၊၊ ၁၀﹪ တၞဟ်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ကြောအ်လောန် (obesity)၊ ကဵု စစၞဟွံကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယုက် (poor diet)၊ ပရေင်ချဳဓရာင်ကာယအောန် (lack of physical activity) ဟွံသေင်မ္ဂး ဟိုတ်နူသုင်အရက်ဂၠိုင်ရ၊၊ဟိုတ်မဂွံဒှ်ယဲ တၞဟ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်နူ မစုက်လုက် ကုဓါတ်ဓါတု (ionizing radiation) ကေုာံ ပွဳပွူသဘာဝ ဟွံသအးဇ္ၚး (environmental pollutants)တုဲ ယဲထၞေန်စပ် (infections)ဂွံရ၊၊ ပ္ဍဲကဵု ဍုင်ဇၞော်မောဝ်တုဲတအ် မၞိဟ်ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာ ၁၅﹪ ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ယဲထၞေန်စပ် ဒၟာနူ မစုက်လုက်လဝ် မပ္တံကဵု ဟေလဳကဝ်ဗက်တာ ပဝ်လဝ်ရဳ (Helicobacter pylori)၊ ယဲဟေပတိတိသ် ဘဳ (hepatitis B)၊ ယဲဟေပတိတိသ် သဳ (hepatitis C)၊ ယဲဟိုတ်နူစၟဝါယ်ရာသ် ပပိလ်လဝ်မာ (human papillomavirus infection)၊ စၟယဲဝါယ်ရာသ်အိပ်သတာင်ပါ (Epstein–Barr virus) ကေုာံ စၟယဲအေန် မဖျေဟ်ဒြဟတ်ဒုင်ဗဒဝ် (human immunodeficiency virus (HIV))တအ်ရ၊၊ စၟယဲ ကေုာံ ဓါတုတအ်ဏအ်ဂှ် ပကဵု ညံင်ဗဳဇ ကလာပ်ရုပ်ဂွံပြံင်လှာဲတုဲ နူဂှ် မွဲကဆံင် ကၠောအ်ဒှ်အာ ကေန်သာရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရာမထၞေန်စပ်ဝွံ ဒှ်ဟိုတ်မဂွံပကဵု ညံင်ဂွံဒှ်ကေန်သာရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင်မ္ဂး ပရေင်ပြံင်လှာဲ ဗဳဇကလာပ်ရုပ်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ကၠာ တုဲမ္ဂး ဍေဟ်ကၠောအ်ဒှ်အာ ကေန်သာရ၊၊ ၜိုတ် ၅ - ၁၀﹪ဂှ် ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာ ဟိုတ်နူ မကလိဂွံ အာဲဗဳဇယဲ (inherited genetic defects) နူကဵု မိမၜါရ၊၊ ယဲကေန်သာ နွံပ္ဍဲဇကု ဟွံမဲပ္ဍဲဇကုဂှ် နကဵုလက်သန်ယဲ မဟီုလဝ် ဗွဲလတူတေအ်ကီု ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵု မဗှ်သကေန်၊ တက်ဓါတ်ဒ္ၚောဝ် (screening tests)ဂှ် ဂွံတီကေတ်မာန်ရ၊၊ လၟုဟ်မ္ဂး နကဵုမစမ်ၜတ် (biopsy)ဂှ် ဂၠာဲကေတ် ယဲကေန်သာ ပ္ဍဲဇကုမၞိဟ်တအ်မာန်ရ၊၊

ကေန်သာဂကူ ဗွဲမဂၠိုင် ညံင်ဟွံဂွံကတဵုဒှ်ဂှ် ဝေင်ပါဲစဵုဒၞာကေတ် န

• မဒေါအ်ထောအ် သုင်ၜံက်၊
• မမင်မဲ ညံင်ဟွံဂွံကြောအ်၊
• မဝေင်ပါဲ ညံင်ဟွံဂွံ သုင်အရက်ဂၠိုင်င်၊
• မစကဵု သၞေဝ်နာနာ၊ သတ်ဆုနာနာ ကေုာံ စၞသြောအ်ပေင်င် (whole grains) ဂၠိုင်င်၊
• မထပက်ဂဥုဲစဵုဒၞာ စၞယဲဂမၠိုင်၊
• မဝေင်ပါဲ ညံင်ဟွံဂွံစဖျုန် ဗွဲမလောန်ဗၞတ်၊
• သွက်ညးဖျုန်စၞာံဗုဗုတအ် ဝေင်ပါဲကဵု ညံင်ဟွံဂွံဒးလျးတ္ၚဲကာတ်တ် လအ်လအ်၊၊

နမသကေန် ဗွဲမပြဟ်ဂှ် ဂွံတီကေတ် ကေန်သာသ္ၚိကောန် ကေုာံ ကေန်သာကြုတ်ဇၞော် နွံဟွံမဲ ဗွဲမပြဟ်မာန်တုဲ လွဳဂွံပြဟ်မ္ဂး သွက်ဂွံဗၠးဂှ် အခေါင်အရာနွံဂၠိုင်ရ၊၊ စပ်ကဵု ကေန်သာတှ်တုဲ မသကေန်ကေတ်ဂှ် လဆောဝ်မ္ဂး ကံက်အဓိပ္ပါယ် ဗၠေတ်ဒှ်စမာန်ကီုရ၊၊ ကေန်သာဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် လွဳကေတ် နကဵုမဖအင် (radiation therapy)၊ ကရေက်၊ လွဳနကဵုဓါတု ကေုာံ ဖဍာမ်ဒၞာဲတုဲလွဳ (targeted therapy)ရ၊၊ မင်မဲ ညံင်ဟွံဂွံဂိ ကေုာံ လက်သန်ယဲဂှ် ဒှ်အရာကိစ္စဇၞော် ပ္ဍဲအရာမလွဳ ကေန်သာရ၊၊ ကတဵုဒှ်ယဲကေန်သာတုဲ အခေါင်အရာမဂွံဗၠးမာန်ဂှ် တန်တဴဒၟံင်ကဵု ဂကူယဲကေန်သာ ကေုာံ ဂလိုင်လဵုပြဟ် မစလွဳရ၊၊ ကောန်ၚာ်သၟဝ် ၁၅ သၞာံမကတဵုဒှ်ယဲဏအ် ပ္ဍဲကဵုဍုင်ဇၞော်မောဝ်တုဲတအ်ဂှ် ဗွဲသၟဟ် ၈၀﹪ ဗၠးမာန်ရ၊၊

ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၅ ဂှ် မၞိဟ်ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် သီုဖအိုတ် ၜိုတ် ၉၀.၅ မဳလဳယာန် ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာရ၊၊ မၞိဟ်ၜိုတ် ၁၄.၁ မဳလဳယာန်ဂှ် ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာ ဟိုတ်မဂွံဒှ်ယဲ နကဵုဟိုတ်တၟိ၊၊ မၞိဟ် ၜိုတ် ၈.၈ မဳလဳယာန်ဂှ် ချိုတ် နကဵုယဲကေန်သာရ(နကဵုက္ဍိုပ်ကၠံမ္ဂး ၁၅.၇%) ယဲကေန်သာ မၞိဟ်တြုဟ် မကတဵုဒှ်စဂၠိုင်ဂှ် ကေန်သာအသံက် (lung cancer), ကေန်သာပရောသ်သတိတ်/ကေန်သာ ပ္ဍဲကလေန်မပ္တိတ်ဍာ်သုက် (prostate cancer)၊ ကေန်သာကြုတ်ဇၞော် (colorectal cancer) ကေုာံ ကေန်သာထိုင်စၞ (stomach cancer) ပ္ဍဲမၞိဟ်ဗြဴတအ်မ္ဂး ဗွဲမဂၠိုင် ကတဵုဒှ် ကေန်သာတှ် (breast cancer)၊ ကေန်သာကြုတ်ဇၞော် (colorectal cancer)၊ ကေန်သာအသံက် (lung cancer) ကေုာံ ကေန်သာက္ဍိုပ်သ္ၚိကောန် (cervical cancer)တအ်ရ၊၊ ကေန်သာစၞာံဂှ် ဒှ်ကေန်သာတၟိတုဲ မၞိဟ်ကတဵုဒှ်ဂၠိုင် သီုဖအိုတ် နွံၜိုတ် ၄၀% ရ၊၊ ပ္ဍဲကဵုကောန်ၚာ်တအ်မ္ဂး ဂကူယဲကေန်သာဆီ (acute lymphoblastic leukemia) ကေုာံ ကေန်သာက္ဍဟ် (brain tumors)တအ်ဂှ် မလေပ် ကတဵုဒှ် စဂၠိုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၂ ကောန်ၚာ်သၟဝ်အာယုက် ၁၅ ၜိုတ် ၁၆၅,၀၀၀ ကတဵုဒှ်လဝ် ယဲကေန်သာတအ်ဏအ်ရ၊၊ မၞိဟ်အာယုက်ဇၞော်ခ္ဍင် အန္တရာယ်မကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာဂှ် ဂၠိုင်ခ္ဍင်တုဲ ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲဍုင် မဇၞော်မောဝ်တုဲတအ်ဂှ် ကတဵုဒှ်ဂၠိုင်ရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် မၞိဟ်အာယုက်ဇၞော် ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် မကတဵုဒှ်ယဲကေန်သာဂှ် ဟိုတ်နူဇၞော်ဂေါဝ်လဝ် ပ္ဍဲအခိင် အခေတ်ကွတ်စက် အဃောမစဇၞော်မောဝ် ဟိုတ်နူကဵု မစကာလဝ် ဓါတု ကေုာံ ဟိုတ်နူရုင်စက်ဂမၠိုင်တုဲ သဘာဝဟွံသအးဇ္ၚးရ၊၊ ဟိုတ်နူ ယဲကေန်သာတုဲ မဒးစကာသြန် ဗွဲသၟဟ် ပ္ဍဲမွဲမွဲသၞာံ နွံစၜိုတ် သြန်ဒဝ်အမေရိကာန် $1.16 trillion (1,160,000,000,000,000) ဒှ်ရ၊၊

ကေန်သာဂှ် ဒှ်ဂကောံဂကူယဲ ဗွဲမဂၠိုင် မကတဵုဒှ် ဟိုတ်နူကဵု ကလာပ်ရုပ်ဇၞော်တိုန် အတိုင်သဘာဝဟွံသေင်တုဲ ကလာပ်ရုပ်ဂှ် အာခ္ဍဳလျတ် ဟွံသေင်တှ်ေ ကၠောအ်အာ ပ္ဍဲအဝဲခန္ဓကာယဒၞာဲတၞဟ်၊၊ ကလာပ်ရုပ်ယဲဂှ် ကၠောန်ဗဒှ်ပတိုန် ဗီုကဵုကလောအ်ကလေန်၊၊ ကလောအ် ဟွံသေင်မ္ဂး ဖျုန်ပဵုတအ်ဂှ် ဒှ်ဂကောံ ကလာပ်ရုပ်ဂမၠိုင် မပံင်ကောံကလောအ်ဒုင်ဒၟံင် မဇၞော်တိုန် အတိုင်ဗွဲဓမ္မတာဟွံသေင်တုဲ ဗွဲကြဴ ကတဵုဒှ်ကၠုင် ကလောအ် ဟွံသေင်မ္ဂး ခဍတ်၊ တုဲပၠန် မလေပ်ကၠောအ်ပြးအာ ပ္ဍဲကဵုဇကုရ၊၊

ကလာပ်ရုပ် ဖျုန်ပဵုတအ် (tumor cells) သီုဖအိုတ်ဂှ် ထ္ၜးလက်သန်ကေန်သာ နွံတြဴသာ်ရ၊၊ ဖျုန်ပဵု နကဵုလက်သန်တအ်ဏအ်မ္ဂး ဒှ်ကလာပ်ရုပ်ကေန်သာမာန်ရ၊၊

• Cell growth and division absent the proper signals
• Continuous growth and division even given contrary signals
• Avoidance of programmed cell death
• Limitless number of cell divisions
• Promoting blood vessel construction
• Invasion of tissue and formation of metastases

ကလာပ်ရုပ် နူဓမ္မတာ မဇၞော်ဂေါဝ်ပြံင်လှာဲ နဒဒှ်ကလာပ်ကေန်သာ မဂွံစိုပ်ကဆံင် မတီကေတ်မာန်ဂှ် နွံဒၟံင် မဂၠိုင်ကဵုကဆံင်ရ၊၊

 

အခိင်ကေန်သာ မစကတဵုဒှ်ဂှ် လက်သန်ယဲသာ်လဵုလေဝ် ဍေဟ်ဟွံထ္ၜးရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ကလာပ်ရုပ်ကေန်သာ စဂၠိုင်တိုန်ဂှ်ဟေင် ဍေဟ်ဂွံထ္ၜးတိုန် သင်္ကေတ ကေုာံ လက်သန်ယဲဂမၠိုင်ရ၊၊ မတီကေတ်မာန်ဂှ် တန်တဴဒၟံင်ကဵု ဂကူကေန်သာ ကဵု ဒၞာဲကေန်သာ မကတဵုဒှ်ရ၊၊ လက်သန်ယဲလ္ၚဵုဂှ် တုပ်ရေင်သကအ်တုဲ လက်သန်ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ညးမွဲကုမွဲ ဍေဟ်ထ္ၜးဟွံတုပ် ရေင်သကအ်ရ၊၊ ကေန်သာဂှ် ဒှ်ယဲမထ္ၜးလက်သန် မတုပ်ညံင်ကဵု ယဲတၞဟ်သအာင်တအ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲကဵုပညာဂဥုဲဂှ် ညးဟီုစ ＂ကေန်သာဂှ် ဒှ်ယဲမပလတ် (Cancer is a great imitator)၊၊ ဒၟာနူဂှ်တုဲ ကုညးမဒှ်ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာတအ်ဂှ် အစာဂဥုဲတအ် လွဳဗၠေတ် လွဳနကဵုယဲတၞဟ်သအာင် ဒှ်စမာန်ရ၊၊

မၞိဟ်တအ် ကြဴနူဂွံတီကေတ် ဇကုဒှ်ဒၟံင် ယဲကေန်သာတုဲမ္ဂး မလေပ်ကတဵုဒှ်ယဲစိုတ်၊ စိုတ်ဓါတ်စှ်ေမာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ညးလ္ၚဵုဂှ် ဂစိုတ်ထောအ်ဇကုဇကုလေဝ် နွံကီုရ၊၊

လက်သန်ယဲ ပ္ဍဲဒၞာဲမကတဵုဒှ်

ဟိုတ်နူ ကလာပ်ရုပ်ကေန်သာဂှ် ဇၞော်တုဲ ဒှ်ကၠုင်ကလောအ် ကလေန်တုဲ လက်သန်ယဲ ပ္ဍဲဒၞာဲမကတဵုဒှ်ဂှ် မံက်ထ္ၜးကဵုရ၊၊ ဥပမာ ယဝ်ရကလောအ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကဵု အသအ်မ္ဂး ဍေဟ်ကၟာတ်လဒဵုထောအ် ဂၠံင်ကျာယဝီုတုဲ ခဍက် ဟွံသေင်မ္ဂး (pneumonia)တအ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊ ယဝ်ရကတဵုဒှ်ယဲ ကေန်သာပၠံင်စၞမ္ဂး ပၠံင်စၞဍန်တုဲ ၚိတ်စစၞဝါတ်တုဲ ဂိ၊ ယဝ်ရကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာ ပ္ဍဲကြုတ်ဇၞော်မ္ဂး ကြုတ်ဇၞော်ဂှ် ဍန်တုဲ ဂၠံင်စၞကၟာတ်၊ ယဝ်ရကလောအ်ဂှ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကဵုတှ် ဟွံသေင်မ္ဂး ပ္ဍဲမကရိုက်မ္ဂး ကလောအ်ကလေန်ဒှ်ကၠုင်၊၊ ဟိုတ်နူကလောအ်ကေန်သာတုဲ အရာဆီမတိတ်တအ်လေဝ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ကီုရ၊၊ ဥပမာ ယဝ်ရကတဵုဒှ်ယဲကေန်သာ ပ္ဍဲကဵုအသအ်မ္ဂး ခဍက်ဆီပါကၠုင်၊၊ ပ္ဍဲကဵုကြုတ်ဇၞော်မ္ဂး အာသ္ၚိဍာ် ဆီပါကၠုင်၊၊ ယဝ်ရ ပ္ဍဲကဵုထိုင်ဏမ်မ္ဂး အာတရဴသၟတ် ဆီပါကၠုင် ယဝ်ရပ္ဍဲသ္ၚိကောန်မ္ဂး ဆီတိတ် ပ္ဍဲကဵုအင်္ဂဇာတ်မၞိဟ်ဗြဴရ၊၊ ပ္ဍဲဒၞာဲယဲမဒှ် မဂွံဒုင်သိုင် ဂိလေဝ် နွံကီုရ၊၊ ယဲစကတဵုဒှ်ပြဟ်ဟ်ဂှ်မ္ဂး ပရေင်ဂိသကေဝ် ဟွံမဲရ၊၊

လက်သန်ယဲ မဆေင်ကဵု အလုံဇကု

ဗွဲမဂၠိုင် လက်သန်ယဲ ကတဵုဒှ် ဟိုတ်နူမကတဵုဒှ်ယဲကေန်သာဂှ် ဂွံတီစ ဝါတ်ကွေဟ်ရ၊၊ လက်သန်ယဲတအ်ဂှ် တုပ်ဒၟံင်ကဵု လက်သန်ယဲတၞဟ်တအ်ရ၊၊ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် အရာမကတဵုဒှ်မာန်ဂှ် လယိုင်ဇကုစှ်ေ (ဝါ) ဇြာဲစှ်ေ သီုဟွံတီဟိုတ်ဖဵု၊ မံင်စ ဟွံထတ်ယုက်၊ ဖျုန်စၞာံဇကု ပြံင်လှာဲကၠုင်၊ ယဝ်ရကတဵုဒှ် ကေန်သာဆီ၊ ကေန်သာဂြိုဟ်၊ ကေန်သာကၟအ်မ္ဂး မံင်စဟွံထတ်ယုက်ယဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ၊၊

ယဲကေန်သာလ္ၚဵုဂှ်မ္ဂး လက်သန်ယဲ မဆေင်ကဵု အလုံဇကုမွဲ မံက်စဂၠိုင်ညိရ၊၊ ဥပမာ ဗီုကဵု ပ္ဍဲမတ် ပ္ဍဲတၞုင်ဇိုင်တဲတအ် ပြံင်လှာဲတုဲ ဂွံတီကေတ်မာန်ရ၊၊

မကၠောအ်ကၞာန်

ကေန်သာဂှ် နူဒၞာဲမကတဵုဒှ်ဂှ် ကၞာန်ကၠောအ်အာ ဒၞာဲတၞဟ်တအ်မာန် မွဲဒၞာဲတုဲ မွဲဒၞာဲမာန်ကီု ပြးဗက်အာဆီတုဲ ကၠောအ်ကၞာန် ပ္ဍဲဒၞာဲတၞဟ်ဟ်လေဝ် မာန်ကီုရ၊၊ ယဝ်ရ ကေန်သာဂှ် ကၠောအ်ကၞာန် နကဵုဆီ မကော်ဂး hematogenous မ္ဂး ဍေဟ်ကၠောအ်ပြးဇးအာ အလုံမွဲဇကုရ၊၊ ဆဂး မကေန်သာဂှ် ကတဵုဒှ် နူကဵု ဒၞာဲမစကတဵုဒှ်ဟေင်ရ၊၊

ယဲကေန်သာ မကတဵုဒှ် ဗွဲမဂၠိုင် ၜိုတ် ၉၀-၉၅ ﹪ ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ပွဳပွူသဘာဝ ကေုာံ ဗီုပြင်မံင်ဘဝတုဲ ဗဳဇပြံင်လှာဲ၊၊ သၟေဟ် ၅-၁၀﹪ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု အာဲဗဳဇ နူကဵုမိမတုဲ ကတဵုဒှ်ရ၊၊ ပွဳပွူသဘာဝမကော်ဂး ပ္ဍဲ အရာမပသုတေသန ကေန်သာဂှ် အရာမဟွံဆေင် ကုအာဲဗဳဇ နူမိမတအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် ပၠုပ်စုတ် ပ္ဍဲပွဳပွူသဘာဝ ဖအိုတ်ရ၊၊ ဥပမာ ဟိုတ်နူ ပရေင်မံင်စံင်ဘဝ ဟွံကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယုက်၊ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်၊ ပရေင်ဒ္ဂေတ်ပြဝတအ်ဂှ် ပါလုပ် ပ္ဍဲကဵု ပွဳပွူသဘာဝ ဖအိုတ်ရ၊၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ ဟိုတ်နူပွဳပွူသဘာဝ ဟွံအးဇ္ၚးတအ်လေဝ် ပါလုပ် ပ္ဍဲပွဳပွူသဘာဝကီုရ၊၊ ပ္ဍဲကဵုစရင်ဟိုတ်နူပွဳပွူသဘာဝတအ်တုဲ မၞိဟ်တအ် မဒးချိုတ် နကဵု ယဲကေန်သာဂှ် ယဝ်ရကလေင်ပါ်ပၠန်မ္ဂး ဟိုတ်နူသုင်ၜံက်ဂှ် နွံ ၂၅-၃၀﹪၊ ဟိုတ်နူ စၞစဂှ် နွံ ၃၀-၃၅ ﹪၊ ဟိုတ်နူ ယဲထၞေန်စပ် (ဝါ) ယဲတၞဟ်ကၠောအ်ဂွံတုဲ ဗွဲကြဴကၠောအ်ဒှ်အာ ကေန်သာဂှ် ၁၅ - ၂၀﹪၊ ဟိုတ်နူဒးလဝ် ကပေါတ်ဓာတု radiation (ဓါတ် ionizing ကီု သီုကဵု ဓါတ် non-ionizing ဂှ် နွံ စဵုကဵု ၁၀ %၊ ဟိုတ်နူ ကမၠောန်ထုဲဂၠိုင် ကေုာံ ပရေင်ချဳဓရာင်ကာယအောန် ကေုာံ ဟိုတ်နူကျာဟွံအးဇ္ၚးတအ်လေဝ် ပါလုပ်ကီုရ၊၊

နကဵုဟိုတ်ဏအ်တုဲ မၞိဟ်မွဲ ကလိဂွံယဲကေန်သာ ဗွဲမကၠးဖ္ဍး ဂွံဟီုစဝါတ်ကွေဟ်ရ၊၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ဟိုတ်နူဟိုတ်နာနာ မပံင်နှဴတုဲ ကတဵုဒှ်ကၠုင်မာန်ရ၊၊ ဥပမာ မၞိဟ်မွဲ ဟိုတ်နူမသုင်ၜံက်တုဲ ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာ ပ္ဍဲအသအ်မာန်ကီု၊ မၞိဟ်မွဲ ၜံက်ဟွံသုင် ဆဂး မံင်ပဒတဴ ပ္ဍဲကဵု ဒၞာဲဒေသ ကျာဟွံအးဇ္ၚး ဟွံသေင်မ္ဂး ဟိုတ်နူ ဒးလဝ် ကပေါတ်ဓါတုမွဲမွဲတုဲ ယဲကေန်သာအသအ် ကတဵုဒှ်မာန်ကီုရ၊၊

ကပေါတ်ဓါတု

 

ပ္ဍဲမၞိဟ် မဒှ်ယဲကေန်သာအသအ်တအ် သီုဖအိုတ် ၉၀﹪ ဂှ် ဟိုတ်နူမသုင်ၜံက်၊၊ ဟိုတ်နူၜံက်တုဲ ယဲကေန်သာတၞဟ် ပ္ဍဲကဵု ခဍောင်ကအ် (larynx)၊ က္ဍိုပ်၊ ကအ်၊ ထိုင်စၞ၊ ထိုင်ဏမ်၊ ကမအ်၊ esophagus ကေုာံ ပါန်ကရိယ (pancreas)တအ်လေဝ် ကတဵုဗဒှ်ကဵုမာန်ကီုရ၊၊ ပ္ဍဲကဵုယက်ၜံက်ဂှ် ဓါတ်မကတဵုဗဒှ်ကဵု ကေန်သာမာန် သီုဖအိုတ် နွံ ၅၀ ဂကူ၊ ပၞောဝ်တအ်ဂှ် ဓါတ်nitrosamines ကေုာံ ဓါတ် polycyclic aromatic hydrocarbons တအ်ပါလုပ်ကီုရ၊၊

ပ္ဍဲအလုံမွဲဂၠးတိ ပၞောဝ်ကဵု မၞိဟ်မဒုင်ချိုတ် နကဵုယဲကေန်သာ မသုန်တၠဂှ် မွဲတၠဂှ် ဟိုတ်နူၜံက်၊ ယဝ်ရ ပ္ဍဲဍုင်မဇၞော်မောဝ်တုဲတအ်မ္ဂး ပ္ဍဲမၞိဟ်ပိဂှ် မၞိဟ်မွဲ၊၊

စၞ ကေုာံ ပရေင်ချဳဓရာင်

ဟိုတ်နူ စၞ၊ ပရေင်ချဳဓရာင်ကာယအောန်၊ ကေုာံ ကြောအ်လောန်တုဲ မဒးချိုတ် နကဵု ယဲကေန်သာဂှ် နွံ စဵုကဵု ၃၀-၃၅ ﹪၊၊ ပရေင်ချဳဓရာင်ကာယအောန်ဂှ် ဒှ်အန္တရာယ် ညံင်ဂွံကလိဂွံ ယဲကေန်သာရ၊၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ဟိုတ်နူ ပရေင်ချဳဓရာင်အောန်တုဲ ကြောအ်လောန် ဒှ်ကၠုင်ကီု သီုကဵု ဖဍိုန်ကဵု သၞောတ်ဒုင်ဗဒဝ် (immune system) ကေုာံ သၞောတ်endocrine system တအ်ကီုရ၊၊ ဟိုတ်မကတဵုဒှ်ယဲကေန်သာ ဒၟာဂှ် မၞိဟ်ကဝက်ပြင်င်ဂှ် ဒၟာနူ အဟာရလောန်ကာဲ (overnutrition) (မစ လောန်ၜက် နူဗၞတ်ၜတ်)ဂှ် ကတဵုဒှ် ဂၠိုင်နူကဵု ဟိုတ်နူ စသၞေဝ်ကေဝ်အောန် ဟွံသေင်မ္ဂး ဟိုတ်နူစ စၞဟွံကိတ်ညဳ ကုပရေင်ထတ်ယုက်ဏီရ၊၊

စၞလ္ၚဵုတအ်ဂှ် ပကဵု ညံင်ဂွံဒှ် ယဲကေန်သာဂၠိုင်ရ၊၊ ဟိုတ်နူစ စၞၜဵုဂၠိုင်တုဲ ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာထိုင်စၞ (gastric cancer)၊၊ စၞမၞုံကဵု Aflatoxin B1 မဒှ်စၞ မဟွံသအးဇ္ၚး မၞုံကဵုစၟ၊ ဓါတ်ဂျိတအ်ဂှ် ကတဵုဗဒှ်ကဵု ယဲကေန်သာဂြိုဟ် (liver cancer)၊၊ ဟိုတ်နူမသ္ၚာဲဇဗၠုသတ်တုဲ မလေပ်ကတဵုဗဒှ်ကဵု ယဲကေန်သာပါင်၊၊ဟိုတ်နူ အခိုက်စၞ ဟွံတုပ်တုဲ အန္တရာယ် ဂကူကေန်သာ မဒှ်ဂၠိုင်လေဝ် ဟွံတုပ်ရေင်သကအ်ကီုရ၊၊ ဥပမာ ပ္ဍဲဍုင်ဂျပေန်မ္ဂး ဟိုတ်နူ မစ စၞမၞုံကဵုၜဵုဂၠိုင်တုဲ ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာထိုင်စၞဂၠိုင်၊ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်မ္ဂး ယဲကေန်သာကြုတ်ဇၞော် မၞိဟ်ဒှ်ဂၠိုင်ရ၊၊

ယဲကၠောအ်ကၞာန်

မၞိဟ်မဒုင်ချိုတ် နကဵုယဲကေန်သာ ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ၜိုတ် ၁၈ ﹪ ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ယဲကၠောအ်ကၞာန်ရ၊၊ ပ္ဍဲဍုင်ဒိုက်ဂတ် ဗီုကဵု အဖရိကမ္ဂး မၞိဟ်ကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာ ဟိုတ်နူကၠောအ်ကၞာန် နွံ ၂၅﹪ တုဲ ပ္ဍဲဍုင်ဇၞော်မောဝ်တအ်ဂှ် အောန်နူ ၁၀﹪ ရ၊၊ ဟိုတ်နူ စုက်လုက် စၟယဲဝါယ်ရာသ် (Viruses) မွဲမွဲတုဲ ကတဵုဒှ်ယဲ၊ နူဂှ် ကၠောအ်ဒှ်အာ ကေန်သာလေဝ်နွံ ဟိုတ်နူ စၟဗက်တဳရဳယျာကေန်သာ (cancer bacteria) ကေုာံ စၟပါရသိတ် (parasites)တအ်လေဝ် ဒှ်ဟိုတ် မဂွံဒှ် ယဲနွံကီုရ၊၊

စၟဝါယ်ရာသ် မကတဵုဗဒှ်ကဵု ကေန်သာမာန် မကော်ဂး အန်ကဝ်ဝါယ်ရာသ် (Oncovirus)ဂှ် ဒှ်စၟဝါယ်ရာသ် မပ္တံကဵု စၟဝါယ်ရာသ် human papillomavirus (cervical cancer)၊ Epstein–Barr virus (B-cell lymphoproliferative disease and nasopharyngeal carcinoma)၊ Kaposi's sarcoma herpesvirus (Kaposi's sarcoma and primary effusion lymphomas)၊ hepatitis B ကေုာံ hepatitis C၊ ဝါယ်ရာသ် (hepatocellular carcinoma) ကေုာံ human T-cell leukemia virus-1 (T-cell leukemias)တအ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူ စၞဗက်တဳရဳယျာ ကၠောအ်ကၞာန်တုဲ ကတဵုဒှ်ယဲလေဝ် ဒှ်ဟိုတ် ပကဵု ညံင်ဂွံဒှ် ကေန်သာမာန်ကီုဂှ် ဗီုကဵု စၟဗက်တဳရဳယျာHelicobacter pylori-induced gastric carcinoma. စၟပါရသိတ် (Parasitic) မဒှ်စၟ ဗီုကဵု မရုန်တအ်ဂှ် ယဝ်ရကၠောအ်ကၞာန်ဂွံလေဝ် ဗဒှ်ကဵု ယဲကေန်သာမာန်ကီုရ၊၊ ဗွဲတၟေင် စၟပါရသိတ် Schistosoma haematobium၊ (squamous cell carcinoma of the bladder) ကေုာံ the liver flukes, Opisthorchis viverrini and Clonorchis sinensis (cholangiocarcinoma).

ရေဒိယာရှေန် (Radiation)

ရေဒိယာရှေန် ဟီုဂှ် ဟိုတ်နူ မဒးစုက်လုက်လဝ် ကုဓါတ်ပသာန်လျးရေဒိယော မပ္တံ ကု (ultraviolet radiation) ကေုာံ ကပေါတ်ဓါတ်ရေဒိယောကသဳ (radioactive material) မဗဒှ်ကဵု ယဲကေန်သာမာန်တအ်ရ၊၊ မဒးစုက်လုက် ကုဂေတ်ရဒေါန် (radon gas)တအ်ဂှ် အန္တရာယ် တုပ် ကုမဒးဒုင် ကမ္မကၜံက် (passive smoking) (မဒးဒုင်သၟူယံက်ၜံက် ညးတၞဟ်မသုင်) ကီုရ၊၊ ရေဒိယာရှေန်ဂှ် ယဝ်ရ ပတောအ်ၜတ် ကုဟိုတ်မကတဵုဒှ် ယဲကေန်သာတၞဟ်မ္ဂး ဒှ်အရာမဒှ်ဂၠိုင်မွဲကီုရ၊၊ တုဲပၠန် ရေဒိယာရှေန်ဂှ် မကတဵုဗဒှ်ကဵု ကေန်သာ ပ္ဍဲဒၞာဲခန္ဓဗွဲမဂၠိုင်တုဲ သီုကဵုအာယုက်နာနာရ၊၊ ကောန်ၚာ်လေဝ် ကတဵုဒှ်ဂၠိုင်ကီုရ၊၊ ဟိုတ်နူမိမတအ် မစုက်လုက်လဝ် ရေဒိယာရှေန်တုဲ ကောန်ၚာ်ပ္ဍဲဂဝ်ဂၞဴလေဝ် နူကၠာဟွံဂွံၜံင်ဂှ် အန္တရာယ်မဒှ်ယဲကေန်သာမာန် ကလိဂွံလဝ်တုဲတုဲရ၊၊

ဓါတ်ရေဒိယော မပ္တံကဵု မဝ်ဗာင်ဖုင်၊ ကပေါတ်လလဳ မစၠောအ်ဗစိုပ်နာနာတအ်ဂှ်လေဝ် ဒှ်အရာမပၠုပ်လဝ် ပ္ဍဲစရင်အရာမဒှ်မာန်ကီုလေဝ် နကဵုသက်သဳ မဒှ်အရာ မဒးစွံသတိမွဲဂှ် ဟွံတီဏီရ၊၊ တုဲပၠန် ဒဒှ်ရ မဝ်ဗာင်ဖုင်ဂှ် ဒှ်အရာမဗဒှ်ကဵု ယဲကေန်သာမာန်ဂှ် ၜိုတ်မလ္ၚတ်ကၠုင်သုတေသနမ္ဂး ဟွံဂွံဆဵုကေတ်ဏီရ၊၊ This includes that studies have not found a consistent link between mobile phone radiation and cancer risk.