ကဝ်ဝိဒ်-၁၉

သၞာံ ၂၀၁၉ ဂိတုဒဳဇြေန်ပါ လပါ်စဂှ် မၞိဟ်မကတဵုဒှ်ယဲ ဟိုတ်နူဝဳရုသ်ဂှ် စကၠာအိုတ်ရ။ ရံင်ကဵု ဗီုပြင်ဝဳရုသ်ဗဳဇမပြံင်လှာဲကၟဝ်(Molecular clock)တုဲ အခိင်ယဲဏအ် မစကတဵုဒှ်ဂှ် ပြဟ်နူအခိင်ဂှ် ဒှ်မာန် ဟွံသေင်မ္ဂး အခိင်အကြာဂှ်လေဝ် ဒှ်မာန်ရ။

ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ် ၂၀၁၉ စကတဵုဒှ် ပ္ဍဲဂိတုဒဳဇြေန်ပါၜိုတ်လဒေါဝ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် ဒေသလဒေါဝ် ပ္ဍဲဍုင်ဝူဟာန်ရ။ စိုပ်ဂိတု မာတ် ၂၀၂၀ ဂှ် ဝဳရုသ်ဏအ် ကၠောအ်ကၞာန် စိုပ်အာ အလုံလိုက်တုဲ သီုဖအိုတ် ၇၇ ဍုင် (အာဖရိက ၄ ဍုင်၊ အမေရိက ၇ ဍုင်၊ Eastern Mediterranean ၁၅ ဍုင်၊ ဥရဝ်ပ ၃၄ ဍုင်၊ အာရှအဂၞဲ ၄ ဍုင်၊ ဍုင်ဖသဳဖိစ် ပလိုတ် ၁၄ ဍုင်)ကီုလေဝ် ဍုင်ဗၟာဂှ် စဵုကဵုဂိတုမာတ် ၂၀၂၀ ဂှ် နကဵုအလဵုအသဳ ဟွံဂွံဆဵုကေတ် မၞိဟ်ယဲဟိုတ်နူဝဳရုသ်ဏအ်ဏီဖိုဟ်ရ။

၂၀၂၀ ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၇ ရက် (04:15 UTC) ဂှ် ၜိုတ်စၟတ်သမ္တီမ္ဂး မၞိဟ်ယဲ နကဵုဝဳရုသ်ဏအ် ဒှ်အာ (၃၁,၅၀၇) တၠတုဲ မၞိဟ် (၃၁,၁၆၂)တၠဂှ် နူကဵု ဍုင်ကြုက်ရ။ မၞိဟ်ယဲ မသုန်ဂအုမ် မွဲဂအုမ်ဂှ် ယဲက္ဍင် အကာဲအရာပရေအ်ဒၟံင်ရ။ ၜိုတ်မဂွံစရင် မၞိဟ်မဒးချိုတ်အာ နကဵုယဲဏအ်ဂှ် ဒှ် (၆၃၉) တၠရ။ ယဲဏအ် ကၠောအ် မၞိဟ်ကဵုမၞိဟ်ဂှ် စဒှ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲဂိတုဇာန်နဝါရဳ ၂၀ ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် ဂွောန်ဒံင်(Guangdong)ရ။

၂၀၂၀ ဇာန်ဝါရဳ ၃၀ ဂှ် ယဲကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်(2019-nCoV)ဝွံ နကဵု ဂကောံပရေင်ထတ်ယုက်ဂၠးကဝ် (WHO) လလောင်တြး အကာဲအရာအန္တရာယ်ဂၠးကဝ်ရ။ ဂကောံပရေင်ထတ်ယုက်ဂၠးကဝ်(WHO) စၟတ်သမ္တီ ဝဳရုသ်ဝွံ နကဵုယၟု "၂၀၁၉-nCoV ယဲဂၠံင်ကျာယဝီု မဒးဖေက်ဂၟောက်ဗွဲတၟေင်" "2019-nCoV acute respiratory disease" ရ။

စဵုကဵုလၟုဟ်ဂှ် ဂဥုဲမလွဳ ညံင်ယဲဏအ်ဂွံဗၠးဂှ် ဂၠာဲဟွံဂွံဆဵုဏီရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ရံင်အကာဲအရာယဲတုဲ ၜိုတ်မထိင်လဝ်ဟေင်ရ လွဳဒၟံင်။ လက်သန်ယဲဂမၠိုင်ဂှ် ဇကုကတဴ(fever)၊ မဍောင်ၜတ် ဗွဲမလောန်(fatigue)၊ ခဍက်ကှ်ကှ်(dry cough) ကေုာံ ယီုဝါတ် သြိုဟ်ဂြက်(shortness of breath)(ဟွံသေင်မ္ဂး) ဂြိုဟ်ဂိုဟ်(pneumonia) ကေုာံ အကာဲအရာပရေအ်အိုတ်မ္ဂး ကေဒ်နဳသရိုဟ်လီု(kidney failure)တအ်ရ။ နကဵုဍုင်ကြုက်ဂှ် ကုညးမဒှ်ယဲဏအ်ဂှ် လွဳဒၟံင် နကဵုနဲ ညးလွဳယဲကသအ်ဓမ္မတာရ။

ဂဥုဲဂစိုတ်ဝဳရုသ် (antiviral drug) မနွံဒၟံင်လၟုဟ် ဂှ်လေဝ် စမ်ၜတ်တုဲ လွဳဒၟံင်ကီုရ။ ဂဥုဲဂစိုတ်ဝဳရုသ် မစမ်လွဳဒၟံင်ဂှ် indinavir, saquinavir, remdesivir, lopinavir/ritonavir ကေုာံ interferon beta မဒှ်ဂဥုဲ မလွဳယဲ protease inhibitors ရ။ နကဵုနဲ monoclonal antibodies (mAbs) ဂှ်လေဝ် လွဳစမ်ဒၟံင်ကီုရ။

ပ္ဍဲဂိတုဇာန်နဝါရဳ ၂၀၊ ၂၀၂၀ ဂှ် ဂွံစတီကေတ် ဒဒှ်ရ ဝဳရုသ်ဝွံ အကြာမၞိဟ်ကဵုမၞိဟ် ကၠောအ်မာန်ဒၟံင်ဂှ် နူကဵု သကိုပ် ဌာနလ္ၚတ်ပရေင်စမ်ၜတ် ယဲကၠောအ်ကၞာန် Zhong Nanshan ဟီုဂး ပဒတန် ပ္ဍဲကဵု ဂွောန်ဒံင် (Guangdong) ဍုင်ကြုက် ရ။ ဝဳရုသ်ဝွံ ဟိုတ်မဒှ် ဝဳရုသ် မဂွံဆဵုကေတ်တၟိတုဲ ဂဥုဲ ကေုာံ နဲကဲသွက်ဂွံလွဳဂှ် ဟွံဂွံတီဏီ၊ ဆဂး ဂဥုဲဂစိုတ်ဝဳရုသ် (anti-virals) မနွံဒၟံင် ပြဟ်ဟ်ဏအ်ဂှ် ပြံင်လှာဲကဵုမာန်ရောင် ပတှ်ေကေတ်လဝ်ရ။

နဝ်ဝေလ် ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဝွံ လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲကဵု ဂကောံကၟိန် ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂမၠိုင်ရ။ ဂကောံကၟိန် ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဂှ် ဒှ်ဂကောံဝဳရုသ် ဂကူတၞဟ်ဟ် နွံဗွဲမဂၠိုင်တုဲ ဝဳရုသ် မပကဵု ညံင်ဂွံဒှ် ယဲ ဥပမာ ယဲဆာမ် ဟိုတ်နူဂံက် ဓမ္မတာလေဝ် ဒှ်ဝဳရုသ် နူကဵု ဂကောံဏအ်ကီုတုဲ ယဲမသကာတ်ကြမ် ဗီုကဵု ယဲမာသ် (Middle East Respiratory Syndrome (MERS)) ကေုာံ ယၟု သာသ် (Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS))တအ်လေဝ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲကဵု ဂကောံဝဳရုသ်ဏအ် သီုဖအိုတ်ရ။ ဆဂး ဝဳရုသ်ဏအ် သီုဖအိုတ်ဂှ် ဆ တြဴဂကူ (229E, NL63, OC43, HKU1, MERS-CoV, SARS-CoV) ဂှ်ဟေင် မကၠောအ်ကဵု မၞိဟ်မာန်တုဲ လၟုဟ်မ္ဂး ဝဳရုသ် (2019-nCoV) ဏအ်လေဝ် ကၠောအ်ကဵုမၞိဟ်မာန်တုဲ ဝဳရုသ်ဂကူဏအ် မကၠောအ်ကဵုမၞိဟ်မာန်ဂှ် ဒှ်အာ ထပှ်ဂကူရ။

ဝဳရုသ်ဝွံ နူကဵု ဍုင်ကြုက်ဂှ် လၟုဟ်ကၠောအ်ပြးအာ ဍုင်ၜင်ကံက် (ဍုင်သေံ)၊ တိုဝ်ကျိုဝ် (ဂျပေန်) သောလ် (ကိုဝ်ရိယျာ သၠုင်ကျာ)၊ ဗဳဂျေန် (ကြုက်)၊ ရှင်ဟာဲ (ကြုက်)၊ ဂွေါန်ဒံင် (ကြုက်)၊ ဒယုန် (Dayuan)(ထာဲဝါန်)၊ ဟံင်ကံက်၊ Macau၊ အမေရိကာန်၊ ဝဳယေတ်နာမ် ကေုာံ သိင်္ကာပူရ်တအ်ရ။ မၞိဟ် ၁၇ ဒးချိုတ် ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲပွဳပွူ ဝူဟာန်၊ ၜိုတ်တီမ္ဂး မၞိဟ် ၉၁၃ ယဲဒၟံင် နကဵုဝဳရုသ်ဏအ်ရ။ တၠပညာသိပ္ပံ နူကဵု ကံင်သဳသုတေသနဂဥုဲ ဌာနမဆေင်စပ် ကုယဲကၠောအ်ကၞာန်ဂၠးကဝ် (Scientists at the Medical Research Council's Centre for Global Infectious Disease Analysis) နူကဵု Imperial College London ဆိင်ကေတ်မ္ဂး မၞိဟ် စဵုကဵု ၄၀၀၀ တၠ ဒးဒုင်ကၠောအ်ကၞာန်လဝ် နကဵုဝဳရုသ်ဝွံ အပ္ဍဲဍုင်ဝူဟာန်ဂှ်ရ။

တၠပညာသိပ္ပံတအ် ပတှ်ေကေတ် ဝဳရုသ်ဝွံ နူတမ်မူလ ကတဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵု ဖျာဇြုံဂျိ (Bungarus multicinctus) ပ္ဍဲကဵု ဖျာစၞစ မၞိဟ်မသွံရာန် တိရစ္ဆာန်ဂျိုင်င်ဂမၠိုင်ရ။ဆဂး လညာတ်ဝွံ ဟွံတီကၠးကၠးဏီတုဲ ဒးဆက်လ္ၚတ်ဒၟံင်ဏီရ။

ဟိုတ် ဝဳရုသ်မဆဵုတၟိဏအ် ဂွံဟီု မဒှ်ဝဳရုသ် မကဵုအန္တရာယ် ကုမၞိဟ်တအ်ဂှ် ဝဳရုသ်ဝွံ ပကဵု ညံင်ဂွံယဲ မတုပ်ညံင်ကဵု ဝဳရုသ်သာသ် ကဵု ဝဳရုသ်မာသ် မပလီုကဵု ဂၠံင်ယဝီုဒကုတ်သၟဝ် ညံင်ဂွံလီုရ။

ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဝွံ ပကဵု ညံင်ဂွံဒှ်ယဲ ဟွံသေင်မ္ဂး ဒးဆောမ် ပ္ဍဲကဵု ဂၠံင်ယဝီုဒကုတ်လတူ၊ ဥပမာ ဗီုကဵု ခၟောဝ်ဇွောဝ်၊ ခဍက်၊ ကအ်ဂိ၊ ယီုဝါတ်၊ က္ဍိုပ်ဂိ ကေုာံ ဇကုကတဴရ။

ကုညးဒြဟတ်ဒုင်ဗဒဝ် မဍိုန်လျတအ်ဂှ် ဝဳရုသ်ဝွံ လုပ်စိုပ် ဂၠံင်ယဝီုဒကုတ်သၟဝ်တုဲ ပကဵု ညံင်ကသအ် ဂွံဒှ်သရ ဟွံသေင်မ္ဂး သြိုဟ်ဂြက် ရ။

ယဲဝွံ ဟိုတ်မကၠောအ် နူကဵု ကျာယဝီုတုဲ ပ္ဍဲဒၞာဲယဲမကၞာန်တအ်ဂှ် အာကၠုင်မ္ဂး ဒးစကာယာတ်ကၟာတ်မုဟ်ပါင်ရ။ ယဝ်ရ ပ္ဍဲဇကု စၟယဲဂှ် ကၠောအ်လုပ်ဂွံတုဲ ညံင်ဟွံပြးကၠောအ်အာ ကုညးတၞဟ်တုဲ ကာလဇကု ခဍက်၊ ခအှ်မ္ဂး ကၟာတ်လဝ် နကဵုယာတ်ညိ။ တုဲပၠန် ဝဳရုသ်ဝွံ ဟိုတ်မနွံ ပ္ဍဲဖျုန်စၞာံ တိရစ္ဆာန်တအ် မာန်ဂှ်ရ တိရစ္ဆာန်အရိုင်ကီု တိရစ္ဆာန် ပ္ဍဲဗ္ၚကီု ဟွံမဲကု စဵုဒနာမွဲသာ် လ္ပရပ်ညိ။ ဆဂး နကဵုတိရစ္ဆာန် ကၠောအ်ယဲဏအ်မာန်ဂှ် သက်သဳ ဟွံမဲဏီရ။ တုဲပၠန် ဍုန်သွဖျုန်မွဲမွဲမ္ဂး ဍုန်စိန်စိန်တုဲဟေင် စညိဂှ် နူကဵု ဂကောံပရေင်ထတ်ယုက်ဂၠးတိ ကဵုလဝ် သမ္တီရ။

အတိုင်ဌာနသုတေသန အမေရိကာန်မဆဵုကေတ်မ္ဂး ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဝွံ ကြဴနူ မတိတ်အာ နူမၞိဟ် နကဵုခဍက် ဟွံသေင်မ္ဂး ခအှ်တုဲ ပ္ဍဲလတူကျာဂှ် ပွိုင် ပိ နာဍဳ ဂျိုင်မာန်ရ။ လတူပသဲ ဟွံမဲကဵုနှိင် ဗီုကဵု တဝ်တြင် ကေုာံ လတူပလာသတေတ်တအ်ဂှ် စဵုကဵု ပိတ္ၚဲ ဍေဟ်တအ်ဂျိုင်မာန်၊ လတူစက္ခောတအ်ဂှ် ပွိုင် ၂၄ နာဍဳ၊ လတူဗရိုတ်တအ်ဂှ် ပွိုင် ၄ နာဍဳ ဍေဟ်ဂျိုင်မာန်ရ။

ပ္ဍဲ ၂၂ ဇာန်နဝါရဳ ၂၀၂၀ အလဵုအသဳကြုက် ဍုင်ပွဳပွူ ဝူဟာန်၊ Huanggang ကဵု Ezhou မၞိဟ်မပဒတဴ ၜိုတ် ၁၅ မဳလဳယာန်ဂှ် တၞဟ်နဂွံထိင်ဒဝ် ဝဳရုသ် ညံင်ဟွံဂွံပြးတိတ်တုဲ ကၟာတ်ထောအ် ဟွံကဵု လုပ်တိတ် နူကဵုဒေသဂှ်ရ။ အလဵုအသဳကြုက် ကၟာတ် ကွဳပၟတ်၊ က္ၜင်ကျာ၊ ကွဳစက် ကေုာံ က္ၜင် ဟွံကဵုလုပ် တိတ် ဍုင်ဝူဟာန်ရ။ သွက်ဂွံလွဳ ကေုာံ စဵုဒၞာတုဲ ဌာနပရေင်ထတ်ယုက်ကြုက် ကဵုမၞိဟ်တအ် စုတ်ယာတ်ကၟာတ်မုက် အခိင်ကာလ မအာအကြာဒၞာဲမၞိဟ်ဂမၠိုင်ရ။

ပ္ဍဲဂိတု ဇာန်နဝါရဳ ၂၀၂၀ စပ်ကဵု နဝ်ဝေလ်ကဝ်ရဝ်နာဝဳရုသ်ဝွံတုဲ ပရဝ်ဂျေတ် ဗွဲမဂၠိုင် ဂစာန်ဂၠာဲဒၟံင် ဝှက်သေန်ဂှ် နကဵုအရီုအဗင် နူကဵု ဌာန Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI) စကၠောန်ဒၟံင် ဝှက်သေန် သွက်ဝဳရုသ်ဏအ်ရ။ နူကဵု ဌာနပရေင်ထတ်ယုက် ကောန်ဂကူ ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန် National Institutes of Health (NIH) ပံင်တောဲ ကုကမ္မဏဳမကၠောန်ဂဥုဲ Moderna တုဲ ကၠောန်ပတိတ်ဒၟံင် ဝှက်သေန် ၜိုတ်ဂိတုမေ ၂၀၂၀ မ္ဂး စပတိတ်မာန်ရောင်ဂှ် ပတှ်ေစၟဳလဝ်ရ။ တက္ကသိုလ် နူအဝ်သတေလျာ (University of Queensland) လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ် နဲဗီုမဂွံကၠောန် ဝှက်သေန်တုဲ နူကဵု ဌာနပရေင်ထတ်ယုက်အမေရိကာန် ကေုာံ ကမ္မဏဳဂဥုဲတအ်လေဝ် ဗိုင်ပါလုပ် ကရောမ်အဝ်သတေလျာကီုရ။ ပါဲနူဂှ်တုဲ နူကနေဒါ ဂကောံ မကၠောန်ပတိတ် ဝှက်သေန် International Vaccine Centre(VIDO-InterVac) နူကဵု တက္ကသိုလ် University of Saskatchewan တအ်လေဝ် စကၠောန်ဒၟံင် ဝှက်သေန် နကဵုပရဝ်ဂျေတ်တၞဟ်ခြာမွဲကီုရ။ VIDO-InterVac ဟီုလဝ် ဂိတုမာတ် ၂၀၂၀ မ္ဂး စမ်ရံင် တိရစ္ဆာန် တုဲမ္ဂး စမ်ရံင် မၞိဟ်တအ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၂၁ တေအ်ရ။