Гуменџе: гратче во Егејска Македонија

Γουμένιτσα, Гуменица) — град во северно-средишниот дел на Егејска Македонија, седиште на денешната општина Пајонија во рамките на Кукушкиот округ, Централна Македонија, Грција. Сè до 1920-тите бил населен исклучиво со Македонци.

Гуменџе Γουμένισσα
Поглед на Гуменџе
Гуменџе
Местоположба во областа Гуменџе Местоположба на Гуменџе во Кукушкиот округ и областа Централна Македонија
Координати: 40°56.53′N 22°27.7′E / 40.94217° СГШ; 22.4617° ИГД / 40.94217; 22.4617
Земја	Грција
Област	Централна Македонија
Округ	Кукушки
Општина	Пајонија
Општ. единица	Гуменџе
Надм. вис.	&10000000000000250000000250 м
Население (2011)
• Вкупно	3.609
Часовен појас	EET (UTC+2)
• Лете (ЛСВ)	EEST (UTC+3)
Пошт. бр.	613 00
Повик. бр.	2343
Мреж. место	goumenissa.eu

Градот се наоѓа на северниот крај на Солунското Поле, во источното подножје на планината Пајак. Претставува центар на областа Бојмија, дел од Гевгелиско-валандовската Котлина.

Во Отоманското Царство

 

Од 1696 г. населението на Гуменџе добило посебен статус со привилегии поради валавниците на Гуменџиска Река кои произведувале шајак за турската војска. Меѓу привилегиите биле даночно ослободување и забраната за доселување на муслимани. Ова е причината што Гуменџе бил единствениот град во Егејска Македонија без Турци.

Во XIX век Гуменџе било паланка во Ениџевардарската каза. Во 1848 г. рускиот славист Виктор Григорович („Очерк путешествия по Европейской Турции“) го опишал Игуменчо како македонско село.

За разлика од Кукуш и Пазар, во Гуменџе унијатството не наишло на успех, што се должи на силното влијание на Иверскиот и Зографскиот манастир. Во 1866–1867 г. во параклисот на метохот на Зограф во градот е отворено првото приватно народно училиште од зографскиот свештеник Харалампиј Ајдаринов, поради што тој е повлечен од грчкиот митрополит Никодим Воденски назад во манастирот, а следната година учител бил Христо Родопски. Во 1869 г. населението на Гуменџе во протест го истерало владиката Никодим од градот. Под притисок на патријаршиските власти двајцата македонски учители се прогонети, но училиштето останало да работи со општински учители во 1872–1873 г. Свештениците Петко и Ангел по општо барање на селаните одбиле да го признаат новиот грчки митрополит Агатангел и му ги исфрлиле името од богослужбата, поради што биле уапсени.

Во 1873–1875 г. учител во народното училиште бил Никола Манов од Пирот, кој го вовел звучниот метод во образованието, а по него тука учителствувал Венијамин Мачуковски. Во 1876–1878 г. во него предавал Христо Бучков. Училиштето успеало да ја преживее Руско-турската војна. Веднаш потоа, во учебната 1878-79 г. проработела бугарската пропаганда назначен преку Егзархијата, назначувајќи го радовишанецот Христо Д. Урумов, кој останал на работното место три години, потпомогнат од општинскиот учител Георги Пејков. Властите ги испратиле двајцата во заточеништво, и на нивно место како учители дошле Христо Бандулов (1881–1883) и кукушанецот Нано Пандов (1883–1885). Училиштето во 1885 г. станало класно за време на учителите Иван Попставрев и Димитар Шалдев.

На австроунгарската воена карта гратчето е обележано како Ѓуменџе (Gümendže), а на картата на Кондојанис се води како Гуменѕа (Γουμέντζα), христијанско село. Според Николаос Схинас („Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας“) во средината на 1880-тите Гуменца (Γουμέντσια) било село со 500 христијански семејства, од кои половината биле под Бугарската егзархија.

Густав Вајганд го посетил Гуменџе, и во 1894 г. во „Арумани“ напишал дека населението било македонско, во поголем дел предадено на грчката странка, и дела селото имало 450 куќи.“

Според статистиката на Васил К’нчов („Македонија. Етнографија и статистика“) во 1900 г. Гуменџа било паланка во Ениџевардарската каза и броело 3.150 жители Македонци. Населението на гратчето било поделено по деноминација — дел под Егзархијата, а дел под Патријаршијата. По податоци на егзархискиот секретар Димитар Мишев („La Macédoine et sa Population Chrétienne“) во 1905 г. во Гуменџе имало 2.560 Македонци под Бугарската егзархија и 2.440 Македонци под Цариградската патријаршија. Во него работеле двете пропаганди — имало и бугарско и грчко училиште.

Во септември 1910 г. гратчето настрадало во Разоружувачката акција на младотурците. Уапсени се неколку десетини жители, меѓу кои претседателот на бугарската општина и главниот учител Зеков.

По податоци на Егзархијата во 1910 г. Гуменџе имало 881 куќа со 981 семејства сочинети од 4.946 жители Македонци и имало две цркви.

Во 1910 г. Халкиопулос напишал дека во Гуменџе (Γουμέντσα) имало 700 патријаршисти и 2.280 егзархисти.

Гуменџе заедно со Негуш биле главни лозарски региони во Солунското Поле. Боривое Милоевиќ („Јужна Македонија“) вели дека Гуменџа пред Балканските војни имало 780 куќи на Македонци христијани и 20 куќи на Роми христијани. При неговата посета во 1917-1918 г. тој ја забележал значајноста на лозарството и винарството во гратчето. Речиси целата околина на Гуменџе била прекриена со лозја. Виното го откупувале Евреи од Солун.

Во 1912 г. во гратчето е отворена бугарска болница. При избувнувањето на Првата балканска војна во 1912 г. 21 лице од Гуменџе отишле како доброволци во Македоно-одринското ополченство (МОО). Самото гратче било ослободено од четата на Димитар Робков на 20–21 октомври, а четата на Костадин Џеков пристигнала на 23 октомври 1912 г. Во Гуменџе се сместиле и грчка и бугарски војска. Во декември 1912 г. Грците се обиделе да ја преземат зградата на кметството и полициската станица, но биле одбиени од четниците и бугарските војници. Во 1913 г. кметот на Гуменџе хаџи Тане Захаринов, помощникът му Христо (Ичко) Стаменитов и градскиот лекар Иван Алев биле принудени да избегаат во Кукуш поради навалите на грчките чети, а бугарскиот началник Ст. Војводов е јавно навреден и прозван во градскиот центар. Архијерејскиот егзархиски намесник Г. Дачов е уапсен, а околу 176 повидни граѓани се затворени вон градот.

 

• Список на гуменџенџи затворени на островот Трикери во 1913 г., изработен од Христо Шалдев
•  
•  
•  

Во Грција

 

По Втората балканска војан Гуменџе влегло во Грција согласно Букурешкиот договор. Во 1912 г. е заведено како населба со христијанска религија и македонски јазик. Во 1913 г. попишани се 3.415 жители, кои во 1920 г. се намалиле на 2.859 лица. Голем број семејства и поединци се принудно иселени во Бугарија и САД. Според Тодор Симовски, помеѓу 1913 и 1925 г. во Бугарија се преселиле 180 семејства (571 жител). На нивно место властите довеле Грци, претежно од Станимака (денешен Асеновград) во Бугарија, а помал дел од Понд и Мала Азија.

Ликвидирани се 286 имоти на Македонците преселени во Бугарија. Во 1928 г. Гуменџе е заведено како мешано староседелско-дојденска населба со 4.433 жители, од кои 1.676 лица (427 семејства) биле грчки дојденци. Во 1926 г. паланката е преименувана во Гумениса за да звучи порчки.

Според статистиката на НОФ од 1940 г. 4.927 Гуменџе имало жители, од кои дури 4.000 Македонци, бидејќи значаен дел од дојдените Грци во меѓувреме се преселиле на други места. Во Втората светска војна и Граѓанската војна населението на Гуменџе зело активно учество, но и многу настрадало заради нивната борба во македонската кауза.

За време на Граѓанската војна Македонците масовно се приклучиле на ЕЛАС и ДАГ, надевајќи се дека ќе ги добијат своите права. На планината Пајак бил стациониран одред на НОФ со околу 30 борци. Партизаните удриле и на градот, но не можеле да го задржат. По поразот на Демократската армија (ДАГ) повторно имало иселувања на Македонци. Извесен број македонски семејства биле приморани да се преселат во НР Македонија.

За време на Втората светска војна гратчето било во германската окупациска зона и во него бугарските сили создале огранок на „Охрана“. Во мај 1944 г. германските власти уапсиле стотина лица од Гуменџе и околните села, погубувајќи 52 од нив кај реката Цикарчица заради партизански активности. Овој настан е познат како Масакр во Гуменџе.

По војните Гуменџе покажало пораст благодарение на преселбите на жители од планинските села.

Цркви

• „Успение на пресв. Богородица“ од 1802 г.
• „Св. Ѓорѓи“ од 1862 г.

Установи

• Етнографски музеј

 

• Михаил Чаков
• Ристо Менчев — партизан
• Христо Батанџиев — еден од основачите на Македонската револуционерна организација
• Георги Василевски (1935-2009) — македонски филмски критичар, публицист и теоретичар на филмот
• Ичко Бојчев — македонски револуционер
• Константин Џеков — македонски револуционер, гевгелиски војвода на МРО
• Христо Шалдев — македонски револуционер
• Иван Алев — македонски револуционер и лекар.

• Масакр во Гуменџе