Paeze

Par de pì el ze doparà cofà sinònemo de Stato, union de istitusion pułìteghe dotae de teritòrio, popołasion e sovranità.

A volte, parti de un Stato co na istòria o cultura caraterìsteghe łe ze ciamae paezi, specialmente dai nadivi del posto, cofà par ezénpio Scòsia, Gàłes, Inghiltera o Irlanda del Nord, paezi che i forma el Regno Unio. El połe referirse anca a rejon sensa grande diferense culturałi co cuełe sircostanti o inte ła łéngua vèneta cofà sinonemo de comune, par ezénpio el paeze de Porto Tołe o cheło de Àgordo. Sto dòparo el vien doparà anca parlando de łe rejon naturałi de ła Fransa — ponesto-ché ła paroła «paeze» ła deriva dal franseze pays, che a so volta, el tèrmeno franseze el deriva dal latin pagus.

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Nasion.

Ła paroła nasion ła ga do acesion:

• ła nasion pułìtega, inte el contesto zurìdego-pułìtego, el ze el sojeto pułìtego inte el cuało el se poza el poder costituente de un Stato;
• ła nasion culturałe, conceto socio-ideolòzego pì sojetivo e anbìguo de l'acesion pułìtega. Ła połe definirse cofà na comunità umana co serte caraterìsteghe culturałi.

La paroła nasion ła se dòpara inte ła via de ogni dì co moltèpleghi signifegai. I seventi i ze i pì doparai:

• stato
• paeze
• teritòrio o abitanti de sto teritòrio,
• etnia.

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Stato.

Un Stato el ze un union de istitusion che łe ga ła autorità par stabiłir łe norme che łe règoła na socità, co na sovranità interna e esterna inte un teritòrio definio. El Stato l'include el controło de istitusion cofà łe Forse armae, aministrasion pùblega, i tribunałi e ła połisia.

Stato nasion

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Stato nasion.

Drio cheło che dize racuante scołe de siensa pułìtega, un stato nasion el se carateriza par gaver un teritòrio ciaramente definio, na popołasion costante, sibè che talvolta no ła sìpia fisa, e un goerno. Altre tribusion menori łe ze: un ezèrsito permanente e un corpo de reprezentansa diplomàtega, o sia, na pułìtega esterna/esterior/èstera.

El Stato Nasion el vien creà, istoregamente, dal tratà de Westfàlia, dopo de ła fin de ła guera dei 30 ani del 1648. Mediante de sto tratà, el vien finałizà l'antigo órdene feudałe e se ghe dà scumìsio a organizasion teritoriałi e popołasionałi definie intorno a un goerno che el reconose i so lìmiti spasiałi, e partanto, de poder.

Forma de goerno

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Forma de goerno.

La forma de goerno el ze un tèrmano che el se refarise a ła union de łe istitusion pułìteghe mediante łe cuałe un stato el se organiza par ezersitar i so poderi su na comunità pułìtega. Łe susiste difarenti forme de goernar un stato, cofà par ezénpio ła monarchia, ła repùblega o altri cofà un sistema unipartidista o na ditadura miłitare.

Organizasion internasionałi

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Organizasion internasionałe.

Difarenti organizasion internasionałi, o sia, ingrupaminti formai da vari stati, che i ga tacà crearse drio del XX secoło. Le organizasion internasionałi łe połe ser de difarenti tipi:

• Sientìfeghe, cofà ła Ajensia Spasiałe Eoropea o ła NASA
• Econòmeghe, cofà ła APEC o ła NAFTA e el Mercosur
• Lenguìsteghe, cofà ła Union Latina
• Polisiesche, cofà l'Interpol
• Pułìtego-econòmeghe, cofà ła ONU, ła Union Eoropea o ła Union Africana

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Paeze costituente.

El paeze costituente el ze un tèrmano a volte doparà, normalmente par istitusion ufisałi, in contesti inte i cuałi un nùmero de paezi i forma na larga entità o ingrupasion; Ła OCDE - OCSE ła ga doparà sto tèrmano refaréndose a ła antiga Jugoslàvia, e invese łe istitusion eoropee, cofà el Consejo Eoropeo, frecuentemente, i ła dòpara in refarensa a ła Union Eoropea.

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Teritòrio dependente.

I teritori dependenti i ze teritori che par diferenti razon no i ga priviłeji de totałe indipendensa o sovranità e i ze goernai da altre entità pułìteghe, partanto, i ze goernai da altri stati, ciamai metròpułi. Tanti de sti teritori cuà i połe vegner considerai cofà cołònie.

I teritori dependenti in zenerałe i gode de menori deriti aministrativi e pułìteghi de na nasion. Sto tipo de aministrasion ła vària drio cheło che dize el liveło de dependensa del teritòrio. I susiste teritori dependenti totalmente dezabitai. La majoransa de sti stati dependenti i coresponde a ìzołe de basa popołasion che no i połe sostegner un goerno autònomo.

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Frontiera.

Le frontiere łe ze lìnee imazenàrie che łe marca el teritòrio de un paeze e che i lo separa dal paeze o dai paezi confinanti. Soto de sta forma de consevensa el se dełìmita el spàsio inte el cuało un paeze ezèrsita ła so sovranità.

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Teritori disputai.

Un teritòrio disputà el ze chel teritòrio ła cuała sovranità ła ze vołesta da do o pì paezi. Normalmente ła aministrasion del teritòrio ła ze in man a uno dei paezi che i ghe reclama ła sovranità, mentre che l'altro paeze no el reconose ła sovranità del teritòrio de chel'altro paeze. Sta situasion cuà ła costuma ocórar inte łe àree terestri o marìteme sora de łe cuałe nisuni el ga el controło efetivo, cofà par ezénpio inte l'Antàrtede, o in teritori andove ghe ze un parsiałe controło efetivo da parte de calchiduni. Par de pì se połe considerar cofà un teritòrio disputà chełe zone che łe ze aministrae da do goerni distinti, e partanto łe ze divideste; un ezénpio el ze ła Repùblega Turca del Nord de Cipro e Cipro.