Gjuha Sanskrite: Gjuhë e lashtë indiane

Gjuha sanskrite ose sanskritishtja është një nga gjuhët më të lashta indo-evropiane.

Ne ditët e sotme, ajo është e shënuar si një nga 22 gjuhët e Indisë dhe është një gjuhë zyrtare në shtetet indiane Uttarakhand dhe Himachal Pradesh.

Sanskrit
Gjuha Sanskrite: HistoriaMajtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut, Fonologjia
Gjuha Sanskrite: HistoriaMajtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut, Fonologjia
(majë) Një dorëshkrim sanskrit i ilustruar nga shekulli XIX nga Bhagavad Gita, kompozuar rreth rr. 400 pes – 200 pes. (fund) Stampa e 175 vjetorit të krijimit të kolegjit të tretë më të vjetër të guhës sanskrite, Kolegji Sanskrit i Kalkutës. Më i vjetri u themelua si Kolegji Sanskrit i Benaresit në 1791.
Shqiptimi[ˈsɐ̃skr̩tɐm]
RajoniAzia Jugore (lashtësi dhe mesjetë), pjesë të Azisë Juglindore (mesjetaë)
Folës amtare
c. 1500 – 600 pes (Sanskritishtja Vedike);
700 pes – 1350 es (Sanskritishtja Klasike)
RingjalljaNuk njihen folës amtarë të Sanskritishtes.
Familje gjuhësore
Indo-European
  • Indo-Iranian
    • Indo-Ariane
      • Sanskrit
Format e hershme
Devanagari (ditët e sotme). Dikur e transmetuar gojarisht. E pahasur në shkrim deri në shekullin I pes, kur shkruhej me shkrimin Brahmi, dhe më vone me disa shkrime brahmike.
Statusi zyrtar
Gjuhë zyrtare në
India (në disa shtete)
  • Himachal Pradesh
  • Uttarakhand
Kodet gjuhësore
ISO 639-1sa
ISO 639-2san
ISO 639-3san
Glottologsans1269
This article contains IPA phonetic symbols. Without proper rendering support, you may see question marks, boxes, or other symbols instead of Unicode characters. For an introductory guide on IPA symbols, see Help:IPA.
Gjuha Sanskrite: HistoriaMajtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut, Fonologjia
Sanskrite (vedike)

Sanskritishtja është një gjuhë e Indisë së lashtë me një histori të dokumentuar prej rreth 3500 vitesh. Është gjuha kryesore liturgjike e hinduizmit; gjuha mbizotëruese e shumicës së veprave të filozofisë hindu, si edhe e disa prej teksteve kryesore të Budizmit dhe Jainizmit. Sanskritishtja ishte gjuha komunikuese (lingua franca) e Indisë së lashtë dhe asaj mesjetare. Në fillim të mijëvjeçarit të parë të erës sonë, bashkë me Budizmin dhe Hinduizmin, sanskritishtja shtegtoi në Azinë Juglindore, në disa pjesë të Azisë Lindore dhe të Azisë Qendrore duke dalë si një gjuhë e kulturës së lartë dhe e elitave vendore në këto rajone.

Si një nga anëtaret më të vjetra të dokumentuara të familjes së gjuhëve indo-evropiane , sanskritishtja mban një vend të rëndësishëm në studimet indo-evropiane. Ajo lidhet me greqishten e lashtë dhe latinishten, si dhe me gjuhën hitite, luviane, avestane të vjetër dhe shumë gjuhë të tjera të zhdukura me rëndësi historike në Evropë, Azinë Perëndimore dhe Azinë Qendrore. Ajo e gjurmon prejardhjen e saj tek gjuhët proto-indo-iraniane dhe më tej tek ato proto-indo-europiane.

Sanskritishtja gjurmohet në mijëvjeçarin e dytë pr.e.s në një formë të njohur si Sanskritishtja Vedike, me Rigveda-n si tekstin më të hershëm të mbijetuar. Një formë gramatike më e rafinuar dhe e standartizuar e quajtur Sanskritja klasike u shfaq në mesin e mijëvjeçarit të parë pr.e.s. Gjuha sanskrite, megjithëse jo domosdoshmërisht Sanskrite Klasike, është gjuha mëmë e shumë gjuhëve prakrite. Shembujt përfshijnë një numër të madh gjuhësh bashkëkohore të Indisë Veriore siç janë hindishtja, marathishtja, bengalishtja, punjabishtja dhe nepalishtja.

Organizmi i literaturës sanskrite përfshin një traditë të pasur të teksteve filozofike dhe fetare, si dhe poezinë, muzikën, dramën, tekstet shkencore, teknike etj. Në epokën e lashtë, krijimet në sanskritisht u transmetuan me gojë me anë të metodave memorizuese të një ndërlikimi të jashtëzakonshëm, me rreptësi dhe besnikëri. Mbishkrimet më të hershme të njohura në sanskritisht janë rreth shekullit të parë pr.e.s, ndonëse të pakëta, ato janë zbuluar në Ayodhya dhe Ghosundi-Hathibada. Tekstet sanskrite që datojnë në mijëvjeçarin e parë të erës sonë janë shkruar me shkrimin Brahmi, shkrimin Nāgarī, me shkrimet historike të Indisë së Jugut dhe derivatet e tyre. Sanskritishtja është një nga 22 gjuhët zyrtare të Indisë. Ajo vazhdon të përdoret gjerësisht si një gjuhë e ceremonive dhe e ritualeve në hinduizëm dhe në disa praktika budiste siç janë himnet dhe psalmet (këngët fetare).

Historia
Gjuha Sanskrite: HistoriaMajtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut, Fonologjia
Gjuha Sanskrite: HistoriaMajtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut, Fonologjia
Majtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e Jugut

Sanskritishtja i përket familjes së gjuhëve indo-evropiane . Është një nga tre gjuhët e lashta më të hershme të dokumentuara që u ngrit nga një gjuhë e përbashkët rrënjë e referuar tani si gjuhë proto-indo-evropiane :

Gjuhë të tjera indo-evropiane të lidhura larg me sanskritishten përfshijnë latinishten arkaike dhe klasike ( rr. 600 pes–100 es, gjuhët italike ), gotike ( gjuhë gjermanike arkaike, rr. 350 CE ), norvegjishten e vjetër ( rr. 200 es dhe më pas), Avestanen e Vjetër ( pjesa e dytë e mijëvjeçarit të II-të para Krishtit ) dhe Avestanen e Re ( rr. 900 pes).

 Proto IE  anglisht  anglishtja e vjetër  latinisht  greke  sanskritishtja Fjalorth
*méh₂tēr mother  mōdor  mater  mētēr  mātár- nënë
*ph₂tḗr father  fæder  pater  patēr  pitar- baba
*bʰréh₂tēr  brother  brōþor  më të vëllazëruar  freter  bhrā́tar- vëlla
*swésōr sister  triko  soror  eor  svásar- motër
*suHnús  son  sunu  -  hyiós  sūnú- djalë
*dʰugh₂tḗr  daughter  dohtor  -  thugátēr  duhitar- vajzë
*gʷṓws  cow  cū  bōs  bous  gáu- lopë
*demh2-  timber timber  domus  dom-  dam- shtëpi

Korrespondenca sugjeron disa rrënjë të përbashkëta dhe lidhje historike midis disa prej gjuhëve të largëta të lashta të botës.

Teoria e migrimeve indo-ariane shpjegon tiparet e përbashkëta të sanskritishtes dhe gjuhëve të tjera indo-evropiane duke propozuar që folësit origjinalë të asaj që u bë gjuha sanskrite mbërritën në Azinë Jugore nga një rajon me origjinë të përbashkët, diku në veri-perëndim të rajonit Indus, gjatë fillimi i mijëvjeçarit të 2-të pes. Dëshmia për një teori të tillë përfshin marrëdhënien e ngushtë midis gjuhëve indo-iraniane dhe gjuhëve baltike dhe sllave, shkëmbimin e fjalorit me gjuhët urale jo-indo-evropiane dhe natyrën e fjalëve të vërtetuara indo-evropiane për florën dhe faunën.

Fonologjia

Sanskritishtja ndan shumë veçori fonologjike proto-indo-evropiane, megjithëse përmban një inventar më të madh fonemash të dallueshme. Sistemi bashkëtingëllor është i njëjtë, megjithëse në mënyrë sistematike zgjeroi inventarin e tingujve të ndryshëm. Për shembull, sanskritishtja shtoi një "tʰ" të aspiruar pa zë, te "t" pa zë, "d" me zë dhe "dʰ" të aspiruar me zë që gjendet në gjuhët PIE.

Zhvillimi fonologjik më domethënës dhe më dallues në sanskritisht është bashkimi i zanoreve. Të shkurtrat *e, *o dhe *a, të gjitha bashkohen si një (अ) në sanskritisht, ndërsa të gjatat , dhe , të gjitha bashkohen si ā (आ) e gjatë. Krahasoni sanskritishten nāman me latinishten nōmen . Këto bashkime ndodhën shumë herët dhe e ndikuan ndjeshëm sistemin morfologjik të sanskritishtes. Disa zhvillime fonologjike në të pasqyrojnë ato në gjuhë të tjera Proto IE. Për shembull, buzovelarët u bashkuan me velarët e thjeshtë si në gjuhët e tjera satem. Qiellzimi dytësor i segmenteve që rezultuan është më i plotë dhe më sistematik brenda sanskritishtes. Një seri ndalesash dhëmbore retrofleks u përhapën si risi në sanskritisht për të artikuluar më plotësisht tingujt për qartësi. Për shembull, ndryshe nga humbja e qartësisë morfologjike nga tkurrja e zanoreve që gjendet në greqishten e hershme dhe gjuhët e lidhura të Europës Juglindore, sanskritishtja përdori *y, *w dhe *s në mënyrë ndërzërore për të ofruar qartësi morfologjike.

Zanoret

Kjo është një nga dorëshkrimet më të lashta dhe të datuara në gjethe palme në sanskritisht. (828 es). E zbuluar në Nepal, gjethja e poshtme tregon të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e sanskritishtes (5 zanoret e para janë të vijëzuara në blu dhe të verdhë).

Zanoret kardinale ( svaras ) i (इ), u (उ), a (अ) dallojnë edhe për nga gjatësia në sanskritisht. a (अ) e shkurtër në sanskritisht është një zanore më e mbyllur se ā, e njëvlershme me Ë. Zanoret e mesme ē (ए) dhe ō (ओ) në sanskritisht janë monoftongizime të diftongjeve indo-iraniane *ai dhe *au . Gjuha e vjetër iraniane ruante *ai dhe *au. Zanoret sanskrite janë në thelb të gjata, megjithëse shpesh transkriptohen e dhe o pa diakritikë. E lëngshmja vokalike në sanskritisht është një bashkim i *r̥ dhe *l̥ të PIE. e gjatë është një risi dhe përdoret në disa kategori morfologjike.

Zanoret sanskrite në shkrimin Devanagari
Forma e pavarur IAST/

ISO

AFN Forma e pavarur IAST/

ISO

AFN
kaṇṭhya(Guturale) a /ɐ/ ā /ɑː/
tālavya(Qiellzore) i /i/ ī /iː/
oṣṭhya(Buzore) u /u/ ū /uː/
mūrdhanya(Retrofleks) / /r̩/ /r̥̄ /r̩ː/
dantya(Dhëmbore) / /l̩/ () (/l̥̄) /l̩ː/
kaṇṭhatālavya(Qiellzoguturale) e/ē /eː/ ai /ɑj/
kaṇṭhoṣṭhya(Buzoguturale) o/ō /oː/ au /ɑw/
(alofone bashkëtingëllore) / /◌̃/ /h/

Bashkëtingëlloret

Sanskritishtja zotëron një strukturë foneme bashkëtingëllore simetrike bazuar në mënyrën se si artikulohet tingulli, megjithëse përdorimi i tanishëm i këtyre tingujve fsheh mungesën e paralelizmit në simetrinë e dukshme, ndoshta nga ndryshimet historike brenda gjuhës.

Bashkëtingëlloret sanskrite në shkrimin Devanagari
sparśa(Shpërthyese) anunāsika(Hundore) antastha(Përafruese) ūṣman/saṃgharṣhī(Fërkuese)
Zëri→ aghoṣa ghoṣa aghoṣa
Aspirimi → alpaprāṇa mahāprāṇa alpaprāṇa mahāprāṇa alpaprāṇa mahāprāṇa
kaṇṭhya(Gutturale ka[k] kha[kʰ] ga[ɡ] gha[ɡʱ] ṅa[ŋ] ha[ɦ]
tālavya(Qiellzore) ca[t͜ɕ] cha[t͜ɕʰ] ja[d͜ʑ] jha[d͜ʑʱ] ña[ɲ] ya[j] śa[ɕ]
mūrdhanya(Retrofleks) ṭa[ʈ] ṭha[ʈʰ] ḍa[ɖ] ḍha[ɖʱ] ṇa[ɳ] ra[ɽ] ṣa[ʂ]
dantya(Dhëmbore) ta[t] tha[tʰ] da[d] dha[dʱ] na[n] la[l] sa[s]
oṣṭhya(Buzore) pa[p] pha[pʰ] ba[b] bha[bʱ] ma[m] va[ʋ]

Sanskritishtja kishte një sërë ndalesash retrofleks që lindën si alternativa të kushtëzuara të dhëmboreve, megjithëse nga sanskritishtja ato ishin bërë fonemike.

Seritë e aspiruara pa zë janë gjithashtu një risi në sanskritisht, por është dukshëm më e rrallë se tre seritë e tjera.


Tags:

Gjuha Sanskrite HistoriaMajtas: Hipoteza Kurgan mbi migrimet Indo-Europiane mes 4000–1000 pes; Djathtas: Shpërndarja gjeografike e gjuhëve Indo-Europiane në vitin 500, me Sanskritishten në Azinë e JugutGjuha Sanskrite FonologjiaGjuha SanskriteGjuhët Indo-EvropianeUttarakand

🔥 Trending searches on Wiki Shqip:

StatistikaFoljaLetërsia shqipeTraktati i fshehtë i LondrësIsa BoletiniPrinc VidiZënia e Diellit (Eklipsi)Rrënja katroreSteve JobsIsmail QemaliFamiljaLiqeni i OhritMusaiKripaShoqëriaNATOLasgush PoradeciKanceriMuzika klasikeForca elektromagnetikeSulfuriSistemi i qarkullimit të gjakutKriprat mineraleVitamina CSistemi periodik i elementeveBurimet e dritësDramaDrogaSistemi i tretjesKiara TitoNacionalizmiZonat e mbrojtura të ShqipërisëGjirafaArkimediLufta e Parë BotëroreHolokaustiPaneli diellorPulsi i zemrësDua LipaMacjaBakriNënë TerezaParalelogramiHendbollPrinc Vidi, Shqipëria gjashtë muaj mbretëriShtetet anëtare të NATO-sAlbano BogdoJulia IlirianiPrincipata e ArbëritVitamina EFeja në ShqipëriDreriHonore de BalzakXha GorioPoezia lirikeBallkaniRajoni JuglindorSintaksa e gjuhes shqipeMario MitajSlloveniaShenjat astrologjikeMultiple sklerozaLista e festave në ShqipëriHidroenergjiaKundrinoriTumori i truritDuhaniKanadajaEnergjia dielloreKongresi i BerlinitShqipëria në Luftën e Dytë BotëroreLojërat OlimpikeNdajfoljaMikroorganizmatVlera ushqyesePneumoniaEdith DurhamKontinentet🡆 More