Gjuha sanskrite ose sanskritishtja është një nga gjuhët më të lashta indo-evropiane.
Ne ditët e sotme, ajo është e shënuar si një nga 22 gjuhët e Indisë dhe është një gjuhë zyrtare në shtetet indiane Uttarakhand dhe Himachal Pradesh.
Sanskrit | |
---|---|
(majë) Një dorëshkrim sanskrit i ilustruar nga shekulli XIX nga Bhagavad Gita, kompozuar rreth rr. 400 pes – 200 pes. (fund) Stampa e 175 vjetorit të krijimit të kolegjit të tretë më të vjetër të guhës sanskrite, Kolegji Sanskrit i Kalkutës. Më i vjetri u themelua si Kolegji Sanskrit i Benaresit në 1791. | |
Shqiptimi | [ˈsɐ̃skr̩tɐm] |
Rajoni | Azia Jugore (lashtësi dhe mesjetë), pjesë të Azisë Juglindore (mesjetaë) |
Folës amtare | c. 1500 – 600 pes (Sanskritishtja Vedike); 700 pes – 1350 es (Sanskritishtja Klasike) |
Ringjallja | Nuk njihen folës amtarë të Sanskritishtes. |
Familje gjuhësore | Indo-European
|
Format e hershme | |
Devanagari (ditët e sotme). Dikur e transmetuar gojarisht. E pahasur në shkrim deri në shekullin I pes, kur shkruhej me shkrimin Brahmi, dhe më vone me disa shkrime brahmike. | |
Statusi zyrtar | |
Gjuhë zyrtare në | India (në disa shtete)
|
Kodet gjuhësore | |
ISO 639-1 | sa |
ISO 639-2 | san |
ISO 639-3 | san |
Glottolog | sans1269 |
Sanskritishtja është një gjuhë e Indisë së lashtë me një histori të dokumentuar prej rreth 3500 vitesh. Është gjuha kryesore liturgjike e hinduizmit; gjuha mbizotëruese e shumicës së veprave të filozofisë hindu, si edhe e disa prej teksteve kryesore të Budizmit dhe Jainizmit. Sanskritishtja ishte gjuha komunikuese (lingua franca) e Indisë së lashtë dhe asaj mesjetare. Në fillim të mijëvjeçarit të parë të erës sonë, bashkë me Budizmin dhe Hinduizmin, sanskritishtja shtegtoi në Azinë Juglindore, në disa pjesë të Azisë Lindore dhe të Azisë Qendrore duke dalë si një gjuhë e kulturës së lartë dhe e elitave vendore në këto rajone.
Si një nga anëtaret më të vjetra të dokumentuara të familjes së gjuhëve indo-evropiane , sanskritishtja mban një vend të rëndësishëm në studimet indo-evropiane. Ajo lidhet me greqishten e lashtë dhe latinishten, si dhe me gjuhën hitite, luviane, avestane të vjetër dhe shumë gjuhë të tjera të zhdukura me rëndësi historike në Evropë, Azinë Perëndimore dhe Azinë Qendrore. Ajo e gjurmon prejardhjen e saj tek gjuhët proto-indo-iraniane dhe më tej tek ato proto-indo-europiane.
Sanskritishtja gjurmohet në mijëvjeçarin e dytë pr.e.s në një formë të njohur si Sanskritishtja Vedike, me Rigveda-n si tekstin më të hershëm të mbijetuar. Një formë gramatike më e rafinuar dhe e standartizuar e quajtur Sanskritja klasike u shfaq në mesin e mijëvjeçarit të parë pr.e.s. Gjuha sanskrite, megjithëse jo domosdoshmërisht Sanskrite Klasike, është gjuha mëmë e shumë gjuhëve prakrite. Shembujt përfshijnë një numër të madh gjuhësh bashkëkohore të Indisë Veriore siç janë hindishtja, marathishtja, bengalishtja, punjabishtja dhe nepalishtja.
Organizmi i literaturës sanskrite përfshin një traditë të pasur të teksteve filozofike dhe fetare, si dhe poezinë, muzikën, dramën, tekstet shkencore, teknike etj. Në epokën e lashtë, krijimet në sanskritisht u transmetuan me gojë me anë të metodave memorizuese të një ndërlikimi të jashtëzakonshëm, me rreptësi dhe besnikëri. Mbishkrimet më të hershme të njohura në sanskritisht janë rreth shekullit të parë pr.e.s, ndonëse të pakëta, ato janë zbuluar në Ayodhya dhe Ghosundi-Hathibada. Tekstet sanskrite që datojnë në mijëvjeçarin e parë të erës sonë janë shkruar me shkrimin Brahmi, shkrimin Nāgarī, me shkrimet historike të Indisë së Jugut dhe derivatet e tyre. Sanskritishtja është një nga 22 gjuhët zyrtare të Indisë. Ajo vazhdon të përdoret gjerësisht si një gjuhë e ceremonive dhe e ritualeve në hinduizëm dhe në disa praktika budiste siç janë himnet dhe psalmet (këngët fetare).
Sanskritishtja i përket familjes së gjuhëve indo-evropiane . Është një nga tre gjuhët e lashta më të hershme të dokumentuara që u ngrit nga një gjuhë e përbashkët rrënjë e referuar tani si gjuhë proto-indo-evropiane :
Gjuhë të tjera indo-evropiane të lidhura larg me sanskritishten përfshijnë latinishten arkaike dhe klasike ( rr. 600 pes–100 es, gjuhët italike ), gotike ( gjuhë gjermanike arkaike, rr. 350 CE ), norvegjishten e vjetër ( rr. 200 es dhe më pas), Avestanen e Vjetër ( pjesa e dytë e mijëvjeçarit të II-të para Krishtit ) dhe Avestanen e Re ( rr. 900 pes).
Proto IE | anglisht | anglishtja e vjetër | latinisht | greke | sanskritishtja | Fjalorth |
---|---|---|---|---|---|---|
*méh₂tēr | mother | mōdor | mater | mētēr | mātár- | nënë |
*ph₂tḗr | father | fæder | pater | patēr | pitar- | baba |
*bʰréh₂tēr | brother | brōþor | më të vëllazëruar | freter | bhrā́tar- | vëlla |
*swésōr | sister | triko | soror | eor | svásar- | motër |
*suHnús | son | sunu | - | hyiós | sūnú- | djalë |
*dʰugh₂tḗr | daughter | dohtor | - | thugátēr | duhitar- | vajzë |
*gʷṓws | cow | cū | bōs | bous | gáu- | lopë |
*demh2- | timber | timber | domus | dom- | dam- | shtëpi |
Korrespondenca sugjeron disa rrënjë të përbashkëta dhe lidhje historike midis disa prej gjuhëve të largëta të lashta të botës.
Teoria e migrimeve indo-ariane shpjegon tiparet e përbashkëta të sanskritishtes dhe gjuhëve të tjera indo-evropiane duke propozuar që folësit origjinalë të asaj që u bë gjuha sanskrite mbërritën në Azinë Jugore nga një rajon me origjinë të përbashkët, diku në veri-perëndim të rajonit Indus, gjatë fillimi i mijëvjeçarit të 2-të pes. Dëshmia për një teori të tillë përfshin marrëdhënien e ngushtë midis gjuhëve indo-iraniane dhe gjuhëve baltike dhe sllave, shkëmbimin e fjalorit me gjuhët urale jo-indo-evropiane dhe natyrën e fjalëve të vërtetuara indo-evropiane për florën dhe faunën.
Sanskritishtja ndan shumë veçori fonologjike proto-indo-evropiane, megjithëse përmban një inventar më të madh fonemash të dallueshme. Sistemi bashkëtingëllor është i njëjtë, megjithëse në mënyrë sistematike zgjeroi inventarin e tingujve të ndryshëm. Për shembull, sanskritishtja shtoi një "tʰ" të aspiruar pa zë, te "t" pa zë, "d" me zë dhe "dʰ" të aspiruar me zë që gjendet në gjuhët PIE.
Zhvillimi fonologjik më domethënës dhe më dallues në sanskritisht është bashkimi i zanoreve. Të shkurtrat *e, *o dhe *a, të gjitha bashkohen si një (अ) në sanskritisht, ndërsa të gjatat *ē, *ō dhe *ā, të gjitha bashkohen si ā (आ) e gjatë. Krahasoni sanskritishten nāman me latinishten nōmen . Këto bashkime ndodhën shumë herët dhe e ndikuan ndjeshëm sistemin morfologjik të sanskritishtes. Disa zhvillime fonologjike në të pasqyrojnë ato në gjuhë të tjera Proto IE. Për shembull, buzovelarët u bashkuan me velarët e thjeshtë si në gjuhët e tjera satem. Qiellzimi dytësor i segmenteve që rezultuan është më i plotë dhe më sistematik brenda sanskritishtes. Një seri ndalesash dhëmbore retrofleks u përhapën si risi në sanskritisht për të artikuluar më plotësisht tingujt për qartësi. Për shembull, ndryshe nga humbja e qartësisë morfologjike nga tkurrja e zanoreve që gjendet në greqishten e hershme dhe gjuhët e lidhura të Europës Juglindore, sanskritishtja përdori *y, *w dhe *s në mënyrë ndërzërore për të ofruar qartësi morfologjike.
Zanoret kardinale ( svaras ) i (इ), u (उ), a (अ) dallojnë edhe për nga gjatësia në sanskritisht. a (अ) e shkurtër në sanskritisht është një zanore më e mbyllur se ā, e njëvlershme me Ë. Zanoret e mesme ē (ए) dhe ō (ओ) në sanskritisht janë monoftongizime të diftongjeve indo-iraniane *ai dhe *au . Gjuha e vjetër iraniane ruante *ai dhe *au. Zanoret sanskrite janë në thelb të gjata, megjithëse shpesh transkriptohen e dhe o pa diakritikë. E lëngshmja vokalike r̥ në sanskritisht është një bashkim i *r̥ dhe *l̥ të PIE. R̥ e gjatë është një risi dhe përdoret në disa kategori morfologjike.
Forma e pavarur | IAST/ ISO | AFN | Forma e pavarur | IAST/ ISO | AFN | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
kaṇṭhya(Guturale) | अ | a | /ɐ/ | आ | ā | /ɑː/ | ||
tālavya(Qiellzore) | इ | i | /i/ | ई | ī | /iː/ | ||
oṣṭhya(Buzore) | उ | u | /u/ | ऊ | ū | /uː/ | ||
mūrdhanya(Retrofleks) | ऋ | ṛ/r̥ | /r̩/ | ॠ | ṝ/r̥̄ | /r̩ː/ | ||
dantya(Dhëmbore) | ऌ | ḷ/l̥ | /l̩/ | (ॡ) | (ḹ/l̥̄) | /l̩ː/ | ||
kaṇṭhatālavya(Qiellzoguturale) | ए | e/ē | /eː/ | ऐ | ai | /ɑj/ | ||
kaṇṭhoṣṭhya(Buzoguturale) | ओ | o/ō | /oː/ | औ | au | /ɑw/ | ||
(alofone bashkëtingëllore) | ं | ṃ/ṁ | /◌̃/ | ः | ḥ | /h/ |
Sanskritishtja zotëron një strukturë foneme bashkëtingëllore simetrike bazuar në mënyrën se si artikulohet tingulli, megjithëse përdorimi i tanishëm i këtyre tingujve fsheh mungesën e paralelizmit në simetrinë e dukshme, ndoshta nga ndryshimet historike brenda gjuhës.
sparśa(Shpërthyese) | anunāsika(Hundore) | antastha(Përafruese) | ūṣman/saṃgharṣhī(Fërkuese) | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Zëri→ | aghoṣa | ghoṣa | aghoṣa | |||||||||||
Aspirimi → | alpaprāṇa | mahāprāṇa | alpaprāṇa | mahāprāṇa | alpaprāṇa | mahāprāṇa | ||||||||
kaṇṭhya(Gutturale | क | ka[k] | ख | kha[kʰ] | ग | ga[ɡ] | घ | gha[ɡʱ] | ङ | ṅa[ŋ] | ह | ha[ɦ] | ||
tālavya(Qiellzore) | च | ca[t͜ɕ] | छ | cha[t͜ɕʰ] | ज | ja[d͜ʑ] | झ | jha[d͜ʑʱ] | ञ | ña[ɲ] | य | ya[j] | श | śa[ɕ] |
mūrdhanya(Retrofleks) | ट | ṭa[ʈ] | ठ | ṭha[ʈʰ] | ड | ḍa[ɖ] | ढ | ḍha[ɖʱ] | ण | ṇa[ɳ] | र | ra[ɽ] | ष | ṣa[ʂ] |
dantya(Dhëmbore) | त | ta[t] | थ | tha[tʰ] | द | da[d] | ध | dha[dʱ] | न | na[n] | ल | la[l] | स | sa[s] |
oṣṭhya(Buzore) | प | pa[p] | फ | pha[pʰ] | ब | ba[b] | भ | bha[bʱ] | म | ma[m] | व | va[ʋ] |
Sanskritishtja kishte një sërë ndalesash retrofleks që lindën si alternativa të kushtëzuara të dhëmboreve, megjithëse nga sanskritishtja ato ishin bërë fonemike.
Seritë e aspiruara pa zë janë gjithashtu një risi në sanskritisht, por është dukshëm më e rrallë se tre seritë e tjera.
This article uses material from the Wikipedia Shqip article Gjuha sanskrite, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Përmbajtja është në disponim nëpërmjet licencës CC BY-SA 4.0 nëse nuk shënohet ndryshe. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Shqip (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.