Mônôteisma

Ny pôliteisma, izay finoana andriamanitra maro, no tena mazava ny fifanoherany aminy. Telo ny fivavahana lehibe fantatra mazava fa mônôteista, dia ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny silamo. Ny mônôteisma dia angamba nanomboka tany amin' ny taonjato faha-14 tal. J.K., niaraka amin' ny nanombohan' ny faraôna Amenôfisy IV nivavaka tamin' i Atôna, andriamanitra masoandro, izay ninoana fa fara tampony sady tokana. Ny zôrôastrisma dia fivavahana tany Persia izay azo lazaina koa ho mônôteisma. Ny fotoana voalohany fantatra mazava nisian' ny mônôteisma anefa dia tamin' ny fandraisan' ny Hebreo ny fivavahana amin' Andriamanitra, dia ilay andriamanitra tokana, indrindra tamin' ny fivoahan' izy ireo avy tao Ejipta.

Atao hoe "abrahamika" ireo fivavahana heverina fa nipoitra tamin' ny fivavahan' i Abrahama, indrindra ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny silamo.

Ny jodaisma

Ilay andriamanitra tokana ao amin' ny Baiboly hebreo dia matetika tononina amin' ny anarana hoe El. Io no anaran' ny andriamanitra fara tampon' ny mponina tao Kanaana izay noraisin' ny Hebreo koa ho anaran' ny andriamaniny rehefa tonga tao Kanaana izy ireo.

Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa tsy avy hatrany dia mônôteista ny fivavahan' ny Hebreo fa henôteisma izay nomena anarana hoe iahvisma satria ninoan' ny Hebreo taloha ny fisian' ny andriamanitra maro nefa i Iahveh no nanataony ho andriamaniny nolovany tamin' ny razany, satria samy nanana ny andriamaniny ny firenena tsirairay. Tany am-pahababoana any Babilôna vao nanomboka ny finoan' ny Jiosy (na Jody) ny maha andriamanitry ny firenena rehetra sy izao rehetra izao an' Andriamanitra.

Ny mpikaroka sasany kosa dia milaza fa ny fanambaràna ny maha tokana an' i Iahveh dia niaraka tamin' ny fivoahan' ny Zanak' i Israely avy ao Ejipta. Ny anaran' ny andriamanitry ny Hebreo dia tsy azo tononina, fa nosoratana fotsiny amin' ny litera hebreo efatra izay azo adika amin' ny litera latina hoe Ihvh. Ny fanambaràn-tenan' i Iahveh dia niseho tamin' ny fotoana nahitan' i Mosesy (na Môizy) an' ilay roimemy mirehitra nefa tsy nety levona izay nilazan' Andriamanitra hoe "Izaho no ilay misy" (Eks. 3.14 ao amin' ny Baiboly Masina). Io filazàna ao amin' ny Baiboly hebreo (na Tanakh) io dia maneho fa i Iahveh ihany no misy fa ny andriamanitra hafa dia tsy misy.

Ny kristianisma

Mônôteista ny Kristiana nefa misy fahasamihafana amin' ny finoan' ny Jiosy sy ny Mozilmana ny finoany an' Andriamanitra. Ny maro amin' ny Kristiana dia mino fa "Telo Izay Iray" na Trinite ny Andriamaniny, izany hoe "Andriamanitra tokana manana persôna telo".

Tsy mifanaraka amin' ny mônôteisma ny fampianarana ny Trinite hoy ny antokom-pivavahana kristiana sasany izay anisan' ireo niforona taorian' ny Refôrmasiona (na Refôrma). Manohana ny atao hoe onitarisma izy ireo, izany hoe tsy persôna telo Andriamanitra fa tokana. I Fausto Socin dia namorona ny fiangonana manohitra ny Trinite tao Eorôpa Atsinanana atao hoe "Rahalahy Pôlôney". Niitatra tamin' ny taonjato faha-19 tany amin' ny firenene anglô-saksôna sy tany Amerika Latina ny onitarisma. Maro koa ny fivavahana kristiana niforona taty aoriana izay manohitra ny Trinite, ka anisan' ireny ny Vavolombelon' i Jehovah.

Ny fivavahana silamo

Mônôteista sahala amin' ny fivavahana jiosy ny fivavahana silamo. Ny anaran' Andriamanitra dia Allah. Izany mahatokana an' Andriamanitra izany no atao amin' ny teny arabo hoe Tawhîd izay hamafisina amin' ny fiekem-pinoana (arabo: Shahâda) hoe: "Manambara aho fa tsy misy andriamanitra hafa afa-tsy i Allah ary i Mohamady no irak' Andriamanitra" (arabo: "اشهد ان لآ اِلَـهَ اِلا الله و أشهد ان محمدا رسول الله ").

Ny zôrôastrisma

Ny zôrôastrisma na zôrôastrianisma dia fivavahana naorin' i Zaratostra (na Zôrôastra) tany Persia tany amin' ny taonjato faha-7 tal. J.K. Manindry mafy ny fifanoheran' ny herin' ny tsara amin' ny herin' ny ratsy (doalisma) i Zaratostra nefa ny fivavahany dia azo lazaina hoe mônôteista satria tsy mitory fisian' andriamanitra roa mifanohitra izy fa andriamanitra tokana. I Ahura Mazda (na Ohrmazd) no anaran' ny andriamanitry ny zôrôastrisma. Ny andriamanitra maro tao amin' ny fivavahana mazdeisma teo alohany dia lasa zavatra hafa heverina indraindray ho sahala amin' ny anjely na fiseho manokan' i Ahura Mazda izay lasa nanana tena manokana ka atao hoe amesha spenta. Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa avy amin' ny finoana ny fisian' ny amesha spenta no nipoiran' ny finoana ny anjely sy arikanjely tao amin' ny fivavahana hafa.

• Pôliteisma

• Panteisma

• Henôteisma
• Ateisma
• Doalisma
• Fanekem-pinoana