विज्ञान: अध्यन र ज्ञान
विज्ञान व्यवस्थित ज्ञान अथवा विद्या हो जो विचार, अवलोकन, अध्ययन, र प्रयोगले प्राप्त गर्न सकिन्छ, वा कुनै अध्ययनको विषयको प्रकृति वा सिद्धान्तहरू जान्नका लागि अध्ययन गरिन्छ। विज्ञान शब्दको प्रयोग ज्ञानको यस्तो शाखाको निम्ति पनि गरिन्छ, जो तथ्य, सिद्धान्त र तरीकाहरूलाई प्रयोग र परिकल्पनाद्वारा स्थापित अनि व्यवस्थित गरिन्छ। यस प्रकार कुनै पनि विषयको क्रमबद्ध ज्ञानलाई विज्ञान भनिन्छ । यस्तो पनि भनिन्छ कि विज्ञानको 'ज्ञान-भण्डार'को अतिरिक्त वैज्ञानिक विधि विज्ञानको असली कसौटी हो । कुनै विषय वा वस्तु को प्रयोग र अवलोकनमा आधारित क्रमिक अध्ययन ज्ञानलाई नै विज्ञान भनिन्छ।
प्राकृतिक विज्ञान
प्राकृतिक विज्ञान प्रकृति र भौतिक संसारको व्यवस्थित ज्ञान हुन्छ, अथवा यसको अध्ययन गर्ने यसको कुनै शाखा। वास्तवामा विज्ञान शब्दको उपयोग प्रायः सधैं प्राकृतिक विज्ञानहरूको निम्ति गरिन्छ। यसका तीन मुख्य शाखाहरू छन्: भौतिक शास्त्र, रसायन शास्त्र र जीव विज्ञान।
सामाजिक विज्ञान
सामाजिक विज्ञान मानव समाजको बनावट र यसका सदस्यहरूका क्रियाकलापहरूसित सम्बन्धित अध्ययन हो। यसमा इतिहास, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, आदि शामेल छन्।
निगमनात्मक प्रणाली
निगमनात्मक प्रणाली यो यस्ता विद्याहरूको समूह हो जो दर्शन र विज्ञानका विषयहरूमाथि तर्क र गणनाको सिद्धान्तको अनुप्रयोग गर्दछन्। यसमा गणित र तर्क सामेल छन्।
प्रायः सामाजिक विज्ञान र निगमनात्मक प्रणालीहरूलाई विज्ञान मानिंदैन।
विज्ञानका प्रमुख शाखाहरू एवं अध्ययन–विषय
| क्र०सं० | शाखाहरू | नेपाली समान्तर शब्द | अध्ययनको विषय |
|---|---|---|---|
| १ | अन्तरिक्ष विज्ञान | अन्तरिक्ष यात्रा एवं सम्बन्धित विषय | |
| २ | इक्थ्योलोजी | मत्स्यविज्ञान | माछाहरू एवं सम्बन्धित विषय |
| ३ | अस्टियोलोजी | (हड्डीहरूको अध्ययन | |
| ४ | अर्निन्थोलोजी | पक्षीहरूसित सम्बन्धित विषय | |
| ५ | अप्टिक्स | प्रकाशको गुण एवं त्यसको संरचना | |
| ६ | इकोलोजी | परिस्थितिको अध्ययन | |
| ७ | इक्क्राइनोलोजी | गुप्त सूचनाहरू एवं सम्बन्धित विषय | |
| ८ | एनाटोमी | मानव-शरीरको संरचना | |
| ९ | एयरोनटिक्स | विमानहरूको उडान | |
| १० | एस्ट्रोनमी | ताराहरू एवं ग्रहहरूसित सम्बन्धित विषय तथा आकाशीय पिंडहरूको अध्ययन | |
| ११ | एग्रोलोजी | भूमि (माटो)को अध्ययन | |
| १२ | एंटोमोलोजी | किरा एवं सम्बन्धित विषय | |
| १३ | एरेक्नोलोजी | माकुरा आदिको एवं सम्बन्धित विषय | |
| १४ | एम्ब्रायोलोजी | भ्रूण एवं सम्बन्धित विषय | |
| १५ | समुद्र विज्ञान | समुद्रसँग सम्बन्धित विषय | |
| १६ | कस्मोलोजी | ब्रम्हाण्डको अध्ययन | |
| १७ | क्रिप्टोग्रफी | गुप्त लेखन अथवा गूढ लिपि | |
| १८ | गायनोकोलोजी | स्त्रीजातिसित सम्बन्धित प्रजनन अंगहरूको अध्ययन | |
| १९ | जियोलोजी | पृथ्वीको आन्तरिक संरचना | |
| २० | जेम्मोलोजी | रत्नहरूको अध्ययन | |
| २१ | टेराटोलोजी | ट्यूमरको अध्ययन | |
| २२ | टैक्टोलोजी | पशु – शरीरको रचनात्मक संघटन | |
| २३ | डर्मेटोलोजी | छाला एवं सम्बन्धित रोगहरूको अध्ययन | |
| २४ | डेन्ड्रोलोजी | वृक्षहरूको अध्ययन | |
| २५ | डेक्टाइलोजी | अंकहरू (संख्याहरू)को अध्ययन | |
| २६ | न्यूरोलोजी | नाडी स्पंदन एवं सम्बन्धित विषय | |
| २७ | न्यूमिसमेटिक्स | मुद्रा – निर्माण एवं अंकन | |
| २८ | पैथोलोजी | रोगहरूको कारण एवं सम्बन्धित विषय | |
| २९ | जीवाश्म विज्ञान | जीवाश्म एवं सम्बन्धित विषय | |
| ३० | पैरासाइटोलोजी | परजीवी वनस्पतिहरू एवं जीवाणु | |
| ३१ | फायनोलोजी | जीव-जन्तुहरूको जातीय विकास | |
| ३२ | ब्रायोलोजी | दलदल एवं हिलोको अध्ययन | |
| ३३ | बैलनियोलोजी | खनिज निष्कासन एवं सम्बन्धित विषय | |
| ३४ | बायलोजी | जीवधारीहरूको शारीरिक अध्ययन | |
| ३५ | बोटनी | बिरुवाहरूको अध्ययन | |
| ३६ | बैक्टीरियोलोजी | जीवाणुसित सम्बन्धित विषय | |
| ३७ | मिनेरालोजी | खनिजहरूको अध्ययन | |
| ३८ | मेटेरोलोजी | वातावरण एवं सम्बन्धित विषय | |
| ३९ | माइक्रोलोजी | झ्याउ एव सम्बन्धित विषय | |
| ४० | मायोलोजी | मांस-पेशीहरूको अध्ययन | |
| ४१ | रेडियो बायोलोजी | जीव-जन्तुहरूमाथि सौर विकिरणको प्रभाव | |
| ४२ | लिथोलोजी | चट्टान एवं ढुङ्गाहरूसित सम्बन्धित विषय | |
| ४३ | लिम्नोलोजी | झीलहरू एवं स्थलीय जल भागहरूको अध्ययन | |
| ४४ | सीरोलोजी | रक्त सीरम एवं रक्त आधानसित सम्बन्धित | |
| ४५ | स्पलैक्नोलोजी | शरीरका आन्तरिक अङ्ग एवं सम्बन्धित | |
| ४६ | स्पेस बायलोजी | पृथ्वी बाहिरका आन्तरिक जीवनको सम्भावनाको अध्ययन | |
| ४७ | रक्तविज्ञान | रक्त एवं सम्बन्धित विषयहरूको अध्ययन | |
| ४८ | हेलियोलोजी | सूर्यको अध्ययन | |
| ४९ | हरपेटोलोजी | सरीसृपहरू (साँप आदि)को अध्ययन | |
| ५० | हिस्टोलोजी | शरीरका ऊतक एवं सम्बन्धित विषय | |
| ५१ | हिप्नोलोजी | निद्रा एवं सम्बन्धित विषयहरूको अध्ययन |
वाह्य सूत्र
- आरम्भिक विज्ञान कोश (गूगल पुस्तक ; लेखक - गोविन्द झा)
- बाल ज्ञान-विज्ञान इन्साइक्लोपिडिया (गूगल पुस्तक ; लेखक - राजेन्द्र कुमार राजीव)
- विज्ञान प्रसार - भारत सरकार के विज्ञान तथा प्राविधिक विभाग द्वारा १९८९मा स्थापित एक स्वायत्तशासी संस्था विज्ञान प्रसार का जालघर
- उपकार सामान्य ज्ञान (गूगल पुस्तक; हिन्दीमा)
- उपकार सामान्य विज्ञान (गूगल पुस्तक ; लेखक - नार्थ डाकोटा)
- पियर्सन सामान्य अध्ययन (गूगल पुस्तक; सङ्घ लोक सेवा आयोग की परीक्षाओं के लिये उपयोगी)
- भारतमा विज्ञानको उज्जवल परम्परा वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०८-०८ मिति (भारतको गौरव)
- विज्ञान शब्दावली
- विज्ञानको आनन्द (गूगल पुस्तक ; लेखक - विश्वनाथ तिवारी)
- विज्ञान शिक्षण (गूगल पुस्तक ; लेखिका - ड शशिकिरण पाण्डेय)
This article uses material from the Wikipedia नेपाली article विज्ञान, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). सामाग्री CC BY-SA 4.0 अनुसार उपलब्ध छ, खुलाइएको अवस्था बाहेकको हकमा। Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki नेपाली (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.