Ànno: Perîodo de ténpo

Prezénpio, l'ànno in sciâ Tæra o l'é pægio a-o ténpo che ghe métte o pianêta pe finî 'na rivoluçión intrêga in gîo a-a sò stélla, o Sô. Dæto che l'àsse terèstre o l'é inclinòu, o pasâ de l'ànno o pòrta a-o pasâ de stagioìn ascì, cangiaménto marcòu da variaçioìn into ténpo atmosférico e inte ôe de lûxe e, de consegoénsa, inta vegetaçión e a fertilitæ do seu. Inte regioìn do móndo a clìmma tenpiòu e subpolâre se peu de sòlito trovâ quàttro stagioìn: a primavéia, l'estæ, l'ötùnno e l'invèrno. Pe de ciù, inte regioìn tropicâli e subtropicâli no gh'é de sòlito de stagioìn bén definîe e, in càngio, a-i tròpichi stagionâli, a stagión ùmida e quélla sécca se pêuan bén distìngoe e controlâ.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

'N ànno solâre o l'é 'n'aproscimaçión do nùmero de giórni do perîodo òrbitâle da Tæra, dêuviòu inte 'n çèrto lunâio. O lunâio gregoriàn, sàiva a dî quéllo ciù modèrno, o se conpónn-e de 'n ànno solâre ch'o peu êse de 365 giórni, into câxo di ànni òrdenâi, ò de 366, inti ànni bizestîli, coscì cómme o l'acàpita co-o lunâio giuliàn. In particolâ, a duâta média de l'ànno solâre, ciamâ ànno médio, pe tùtto o cîclo bizestîle de 400 ànni do lunâio gregoriàn a l'é de 365,2425 giórni. Segóndo l'Anésso C do standàrd ISO 80000-3 o scìnbolo de l'ànno o l'é a, pigiòu da-o latìn annus, e o l'é dêuviòu ségge pe-i ànni òrdenâi che pe quélli bisèsti. Cómme scìnbolo l'é dêuviòu e abreviaçioìn y e yr ascì, da l'ingléize year.

Inte l'astronomîa, l'ànno giuliàn o l'é 'n'unitæ de ténpo definîa cómme pægia a 365,25 giórni ò, pi-â precixón, 86.400 segóndi (unitæ de bâze do SI), pe 31.557.600 segóndi in tùtto inte 'n ànno giuliàn astronòmico.

A despêto de diferénse into scignificâto, a pòula ànno a l'é dêuviâ pe di perîodi despægi ch'én ligæ ségge a-o lunâio che a l'ànno astronòmico, cómme l'ànno stagionâle, l'ànno fiscâle, l'ànno académico, etc... Pe de ciù, a pòula ànno o poriéiva indicâ o perîodo òrbitâle de 'n quæ se sæ pianêta ascì, pigiàndo prezénpio o nómme de ànno marçiàn ò de ànno venusiàn. O tèrmine o peu êse dêuviòu ànche pe ògni perîodo ò cîclo ciutòsto lóngo, cómme l'ànno platònico, ò "grànde ànno".

L'ingléize year, pe mêzo do Sàsone de Ponénte ġēar (prononçiòu /jɛar/) e ġēr in Anglicàn, o l'arîva da-o Pröto-germànico *jǣran (*jē₁ran). Fórme vixìnn-e són o Tedésco Jahr, l'Antîgo Âto Tedésco jār, o Norén ár e o Gòtico jer ascì, che vêgnan tùtte da-o sostantîvo Pröto-indoeoropêo *yeh₁r-om, sàiva a dî "ànno, stagión". E âtre fórme che gh'àn a sò òrìgine into mæximo sostantîvo pröto-indoeoropêo, con de variaçioìn inte l'ablaut do sufìsso, són l'Avestìco yārǝ "ànno", o Grêgo ὥρα (hṓra) "ànno, stagión, perîodo de ténpo" (òrìgine da pòula "ôa"), l'Antîgo Slâvo Eclesiàstico jarŭ e o Latìn hornus "de st'ànno chi".

O Latìn annus (sostantîvo mascolìn de segónda declinaçión; annum o l'é l'acuzatîvo scingolâre; annī o l'é o genitîvo scingolâre e o nominatîvo plurâle, in càngio annō o l'é o datîvo e ablatîvo scingolâre) o l'é 'n sostantîvo ch'o vêgne da-o pröto-indoeoropêo *h₂et-no-, che ciù avànti o s'é evolûo into Gòtico aþn "ànno" ascì, ma sôlo o datîvo plurâle aþnam o l'é atestòu.

Scibén che a ciù pàrte de léngoe a conscìdera a pòula cómme tematìca (*yeh₁r-o-), gh'é de prêuve de 'na derivaçión òriginâle co-in sufìsso *-r/n, *yeh₁-ro-. Tùtte dôe e pòule indoeoropêe pe ànno, sàiva a dî *yeh₁-ro- e *h₂et-no-, saiéivan dónca de réixe verbâle che vêuan dî "andâ, mesciâse"; rispetivaménte *h₁ey- e *h₂et- (paragonâ a-o sànscrito vedìco éti "và", atasi "vai, vâghi"). A ògni mòddo, 'n çèrto nùmero de fórme prezénti inte léngoe germàniche, cómme in Ingléize, vêgnan da-o latìn annus, cómme annual, annuity, anniversary, etc...; per annum o veu dî "ògni ànno", annō Dominī "inte l'ànno do Segnô".

A pòula Grêga pe "ànno", sàiva a dî ἔτος, a l'é vixìnn-a a-o Latìn vetus, "vêgio", che vêgnan da-a fórma *wetos-, "ànno", conservâ ànche inte quésto scignificâto into Sànscrito vat-sa-ras "ànno" e vat-sa-, "béstia pe 'n ànno (vitéllo)". In particolâ, sta réixe chi a se trêuva into Latìn vitulus "vitéllo" àsci, ciù che inte l'Ingléize wether, sàiva a dî montón crastón (in Ingléize Antîgo weðer, in Gòtico wiþrus, "pêgoa").

Inte çèrte léngoe, l'é comùn contâ i ànni parlàndo de 'na stagión, cómme in "estæ", "invèrni" ò "acugéite". Prezénpio, gh'é o Cinéize 年 "ànno", a l'inprinçìpio 秂, ch'o l'é 'n conpòsto ideogràfico de 'na persónn-a ch'a camàlla 'n fàscio de gràn, co-in rimàndo ciæo a sò acugéita. O Slâvo, ciù chi-â fórma godŭ "perîodo de ténpo, ànno", o l'adêuvia lěto "estæ, ànno" ascì.

I ànni astronòmichi no gh'àn 'n nùmero intrêgo de giórni ò de méixi lunâri. Tùtti i lunâi che van aprêuvo a l'ànno astronòmico dêvan avéi 'n scistêma de intercalaçión cómme i ànni bizestîli.

Lunâio giuliàn

Into lunâio giuliàn a duâta médua de 'n ànno a l'é de 365,25 giórni. Inte 'n ànno no bizestîle gh'é 365 giórni e 366 inte un de quélli bizestîli. 'N ànno intercalâ o se ripête ògni quàttro ànni con quéllo ch'o l'é ciamòu ànno bizestîle, ch'o l'à 'n giórno de ciù a-a fìn do méize de frevâ. O giórno ch’o s’azónze o l'é dîto "giórno bizestîle".

O lunâio giuliàn revìsto, propòsto into 1923 e ancón dêuviòu inte çèrte gêxe ortodòsse do Levànte, o l'à 218 ànni bizestîli ògni 900 ànni. A sò duâta média a l'é de 365,2422222 giórni, vixìnn-a a-o perîodo de l'ànno tròpico médio, sàiva a dî 365,24219 giórni, co-în erô relatîvo de 9·10⁻⁸. A partî da l'ànno 2800 d.C., o lunâio gregoriàn e lunâio giuliàn revìsto comensiàn a diferî de 'n giórno intrêgo.

Lunâio gregoriàn

O lunâio gregoriàn o fà càzze l'equinòçio de màrso a-i 21 de sto méize chi ò giùsto prìmma e dónca o và aprêuvo a-o coscì dîto ànno tròpico. Zaché gh'é 97 ànni bizestîli ògni 400, a duâta média de l'ànno solâre a l'é de 365,2425 giórni, co-în erô relatîvo ciù bàsso de 'na pàrte pe mión (8·10^-7) in sciâ a-a duâta prezénte de l'ànno tròpico médio de 365,24219 giórni. In càngio, a sò duâta a l'é ancón ciù vixìnn-a a quélla de l'ànno tròpico, ch'o l'amîa d'egoaliâ, che ancheu a l'é de 365,242374 giórni. L'é stimòu che, inte l'ànno 4000 d.C., l'equinòçio de màrso o saiâ de 'n giórno ciù inderê into lunâio gregoriàn, no tànto pe quésta diferénsa ma ciutòsto pe caxón do ralentaménto da rotaçión terèstre, ch'a portiâ a l'alonghîse de giornæ.

Àtri lunâi

Into pasòu, i lunâi lunisolâri azonzéivan cómme intercalâ di méixi intrêghi in sciâ bâze de çèrte òservaçioìn. A-a giornâ d'ancheu i lunâi lunisolâri són stæti pi-â ciù pàrte abandonæ, fêua che quélli dêuviæ pe de fonçioìn liturgiche, cómme o lunâio ebràico e çèrti lunâi indù.

'N adataménto modèrno do stòrico lunâio Jalali, conosciûo cómme lunâio solâre Hijri (do 1925) ascì, o l'é 'n lunâio sôlo solâre co-in schêma iregolâre de giórni bizestîli bazòu in sce l'òservaçión ò o càlcolo astronòmico e con l'òbietîvo de métte l'inprinçìpio do nêuvo ànno (Nowruz) into giórno de l'equinòçio de primavéia a l'ôa do fûzo locâle de Teheran, a-o pòsto de dêuviâ 'n scistêma algoritmìco de ànni bizestîli.

'N'êra de lunâio a dâ 'n nùmero cardinâ a ògni ànno sequénsiâle, dêuviàndo 'n pónto de riferiménto into pasòu cómme moménto de sò prinçìpio. O stàndard mondiâle o l'é l'Anno Domini, ciù de recénte ciamòu êra vorgâ ascì. Sto scistêma chi o l'é stæto inandiòu into sécolo VI, de mòddo de contâ i ànni da-o nasción de Crìsto.

L'época de l'Anno Domini a peu êse indicâ con l'abreviaçión latìnn-a AD (ch'a vêu dî Anno Domini, sàiva a dî "inte l'ànno do Segnô") ò, inte 'n âtro mòddo, CE (da l'ingléize Common Era) ò d.C. ("dòppo Crìsto"). I ànni prìmma do 1 d.C. són dónca indicæ con BC, da l'ingléize Before Christ, BCE, da Before the Common Era, òpû a.C., abreviaçión pe "avànti Crìsto". O nùmero de l'ànno o l'é determinòu segóndo o "contézzo incluxîvo" e dónca o no l'exìste l'ànno zêro. Into modèrno càlcolo alternatîvo da numeraçión di ànni astronòmichi, i nùmeri poxitîvi són dêuviæ pe-i ànni dòppo Crìsto, o zêro o l'ìndica l'1 a.C., o -1 o 2 a.C. e coscì vîa.

I càlcoli finançiâi e scentìfichi dêuvian spésse vòtte 'n lunâio de 365 giórni pe senplificâ e spéize giornaliêre.

Ànno fiscâle

'N ànno fiscâle ò ànno finançiâio o l'é o perîodo de 12 méixi dêuviòu pe calcolâ i rendicónti finançiâi anoâli de inpréize e de âtre òrganizaçión. Inte tànte giurisdiçioìn i regolaménti in matêia de contabilitæ gh'àn de bezéugno de sti rapòrti chi 'na vòtta ògni dózze méixi, sénsa però che quésti fórmen 'n ànno solâre.

Prezénpio, into Canadà e inte l'Ìndia l'ànno fiscâle o coménsa a-o 1° d'arvî; into Régno Unîo da-o 1° d'arvî pi-â tàscia in scê socjêtæ e pe-i balànsi pùblichi ma da-o 6 d'arvî pe-e tàsce a-a persónn-a e pò-u pagaménto di benefìççi do stâto, in Oustràlia o pàrte da-o 1° de lùggio, in càngio inti Stâti Unîi l'ànno fiscâle do govèrno federâle o coménsa a-o 1° d'òtôbre.

Ànno académico

'N ànno académico o l'é o perîodo de l'ànno quànde o studénte o frequénta 'n institûto pi-â sò instruçión. L'ànno académico o peu êse spartîo inte di tèrmini académichi, prezénpio de sêi ò tréi méixi. L'ànno scolàstico inte çèrti pàixi o coménsa a agósto ò a seténbre e o finìsce a màzzo, zùgno ò lùggio. Into Stâto d'Israêle l'ànno académico o coménsa tra òtôbre ò novénbre, aliniòu co-o segóndo méize do lunâio ebràico.

De schêue de Régno Unîo, Canadà e Stâti Unîi divìddan l'ànno académico inte tréi perîodi da-a duâta ciù ò mêno pægia (ciamæ trimesters ò quarters inti Stâti Unîi) che coincìddan co-e stagioìn de l'ötùnno, de l'invèrno e da primavéia. Inte çèrti institûti gh'é ascì 'na cùrta sesción estîva che de vòtte a l'é consciderâ cómme pàrte do normâle ànno académico e ch'a l'é frequentâ da-i studénti in sce bâze volontâia ò eletîva. Âtre schêue spartìscian l'ànno inte doî perîodi prinçipæ de sêi méixi: o prìmmo o và de sòlito da agósto a dexénbre méntre o segóndo o crêuve i méixi tra zenâ e màzzo. Ciaschedùn de quésti perîodi o peu êse tórna spartîo inte dôe pàrte da-i ezàmmi de mêzo, con ògni pàrte ch'a l'é ciamâ quarter (ò term inte di âtri pàixi). Ghe poriéiva êse 'na sesción estîva volontâia e/ò 'na brêve sesción a zenâ ascì.

De âtre schêue, spécce inti Stâti Unîi, divìddan l'ànno académico inte quàttro perîodi de valutaçión. De schêue americànn-e, in particolâ a Boston Latin School, són arivæ a divìdde l'ànno inte çìnque o ciù perîodi de valutaçión ascì. Segóndo di studiôxi che difendan quésto scistêma, gh'é saiéiva 'n ligàmme poxitîvo tra a frequénsa di reports e o rêo scolàstico.

Gh'é in génere 180 giórni de insegnaménto pe ògni ànno scolàstico inti Stâti Unîi, levòu i fìn de setemànn-a e-e pöse, méntre gh'é a-o mêno 190 giórni pe-i alùnni de schêue do stâto in Canadà, da Nêuva Zelànda e do Régno Unîo, e 200 giórni in Oustràlia. In Ìndia l'ànno académico o coménsa de sòlito a-o 1° de zùgno e o finìsce a-i 31 de màzzo. Scibén che-e schêue coménsan a serâ a-a meitæ de màrso, a serâ académica efetîva a l'é a-i 31 de màzzo; pe cóntra in Nepal a coménsa a-i 15 de lùggio. Pe de ciù, e schêue e-e universcitæ de l'Oustràlia gh'àn de sòlito di ànni académichi ch'én ciù ò mêno aliniæ con l'ànno solâre, e dónca pàrtan da frevâ ò da màrso e finìscian tra òtôbre e dexénbre, dæto che inte l'emisfêro sùd e stagioìn són a-a revèrsa.

Ànno giuliàn

L'ànno giuliàn, dêuviòu inte l'astronomîa e inte de âtre scénse, a l'é l'unitæ de ténpo definîa ezataménte cómme 365,25 giórni. Quésto o l'é o scignificâto normâle de l'unitæ "ànno", dêuviâ inte bén bén de contèsti scentìfichi. O sécolo giuliàn, ch'o l'é formòu da 36.525 giórni, e o milénio giuliàn, ch'o l'é pægio a 365.250 giórni, són de unitæ in ûzo inti càlcoli astronòmichi. Inta pràtica, o perîodo de ténpo esprèsso con l'ànno giuliàn o l'é 'n mòddo pe specificâ con precixón quànte giórni, e no quànte ànni "reæ", gh'é inte di lónghi perîodi de ténpo, quànde o valô do nùmero de giórni o saiéiva ingonbrànte e no goæi ciæo. Pe convençión, inte l'unitæ de distànsa astronòmica de l'ànno lûxe l'é dêuviòu l'ànno giuliàn.

Inte l'Unified Code for Units of Measure, o scìnbolo a, sénsa pédice, o fà de lóngo riferiménto a l'ànno giuliàn, a_j, pægio ezataménte a 31.557.600 segóndi.

365.25 d × 86400 s = 1 a = 1 a_j = 31,5576 Ms

I prefìsci di mùltipli do Scistêma Internaçionâle se pêuan aplicâ a a ascì, e dónca se gh'aviâ ka, Ma, etc...

Ànno sciderâle, tropicâle e anòmalo

L'ànno sciderâle o l'é o ténpo che ghe métte a Tæra pe conpî 'n gîo da sò òrbita, mezuòu rispètto a 'n scistêma de riferiménto fìsso, prezénpio cómme e stélle fìsse (in Latìn sidera, a-o scingolâre sidus). A sò duâta média a l'é de 365,256363004 giórni, sàiva a dî 365 d 6 h 9 min 9,76 s, determinâ a l'época J2000.0, sàiva a dî a-o 1° de zenâ do 2000, 12:00:00 TT.

A-a giornâ d'ancheu l'ànno tròpico médio o l'é definîo cómme o perîodo de ténpo che ghe métte a longitùdine eclìtica média do Sô a montâ de 360 gràddi. Zaché a longitùdine eclìtica do Sô a l'é mezuâ rispètto a l'equinòçio, l'ànno tròpico o conprénde 'n cîclo conplêto de stagioìn e, dæta l'inportànsa biològica e socio-econòmica de ste chi, l'ànno tropicâle o l'é a-a bâze da ciù pàrte di lunâi. A modèrna definiçión de ànno tropicâle médio a l'é despægia da-o ténpo efetîvo tra i pasàggi de, prezénpio, l'equinòçio nòrd pe-e raxoìn mostræ chi de sótta. Pe caxón da precesción asciâle da Tæra, un di ànni tròpichi o l'é de ciù ò mêno vìnti menûti ciù cùrto de 'n ànno sciderâle. Dêuviàndo a definiçión modèrna, l'ànno tropicâle médio o l'é ciù ò mêno pægio a 365 d 5 h 48 min 45 s.

L'ànno anòmalo o l'é o ténpo che ghe métte a Tæra pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o sò àpside. Defæti, l'òrbita da Tæra a l'é elittìca e i sò pónti estrêmi, e àpside, són o perihelion, dónde o pianêta o l'é ciù vixìn a-o Sô (a l'ànno 2020 a-i 5 de zenâ, 07:48 UT) e l'aphélion, dónde a Tæra a l'é ciù lontànn-a da-o Sô (a-i 4 de lùggio, 11:35 TU, do 2020). L'ànno anòmalo, ch'o l'é de sòlito definîo cómme o ténpo tra doî pasàggi a-o perihelion, o l'à 'na duâta média de 365,259636 giórni, ò 365 d 6 h 13 min 52,6 s, agiornòu a l'época J2011,0.

Ciaschedùn de sti tréi ànni chi o l'é dîto in génere ànno astronòmico.

Ànno dracònico

L'ànno dracònico, dîto ànno de l'eclìsci ò ànno de l'eclìtica ascì, o l'é o ténpo che ghe métte o Sô, amiòu da-a Tæra, pe finî 'na rivoluçión rispètto a-o mæximo gróppo lunâre, sàiva a dî un di doî pónti dónde l'òrbita da Lùnn-a a l'intóppa l'eclìtica. St'ànno chi o l'é asociòu a-e eclìsci: defæti quésti fenòmeni pêuan capitâ sôlo se o Sô e a Lùnn-a se trêuvan da-arénte a un di gróppi lunâri, sucedéndo inte 'n méize da ògni meitæ de 'n ànno dracònico. A duâta média de l'ànno dracònico a l'é de:

346,620075883 giórni, sàiva a dî 346 d 14 h 52 min 54 s, a l'época J2000,0

Quésto tèrmine o l'é de vótte dêuviòu, in mòddo eròu, pe indicâ ànche o perîodo dracònico (ò nodâle) da precesción lunâre, ch'o sàiva l'intervàllo de ténpo de 'na rivoluçión intrêga do gróppo ascendénte da Lùnn-a in gîo a l'eclìtica; perîodo de 18,612815932 ànni giulién (6798,331019 giórni a l'época J2000,0).

Cîclo lunâre conplêto

O cîclo lunâre conplêto o l'é l'intervàllo de ténpo che ghe métte o Sô, amiòu da-a Tæra, pe finî 'na rivoluçión rispètto a-o perigêo de l'òrbita da Lùnn-a. Quésto perîodo o l'é asociòu a-a dimensción aparénte da Lùnn-a pìnna e a-a duâta variàbile do méize sinodìco ascì. A duâta de 'n cîclo lunâre intrêgo a l'é de:

411,78443029 giórni, sàiva a dî 411 d 18 h 49 min 35 s, a l'época J2000,0

Ànno lunâre

L'ànno lunâre o l'é formòu da dózze cîcli conplêti de fâze lunâri, coscì cómme vìste da-a Tæra, e o l'à 'na duâta de 354,37 giórni. I mosulmoén dêuvian quésto tîpo de ànno pe celebrâ l'Eid e l'inprinçìpio do méize de zazùn dîto Ramadan, con l'ànno solâre mosulmàn ch'o l'é dónca bazòu in sciô cîclo lunâre. O lunâio ebràico o l'é lê ascì de tîpo sorviatùtto lunâre, con l'eceçión che, ògni doî ò tréi ànni, ghe vêgne azónto 'n méize lunâre intercalâ de mòddo da mantegnî 'n lunâio sincronizòu co-o cîclo solâre. Dónca, 'n ànno lunâre do lunâio ebràico o l'é formòu da dózze ò trézze méixi lunâri.

Ànno vâgo

L'ànno vâgo, da-o Latìn annus vagus e dîto ànno erànte ascì, o l'é 'n'aproscimaçión intêgra de l'ànno a 365 giórni, che defæti a vâga in relaçión a-i ànni ciù ezàtti. De sòlito l'ànno vâgo o l'é spartîo inte 12 méixi schemàtichi, ciaschedùn de 30 giórni, ciù 5 giórni d'intercalaçión. L'ànno vâgo o l'êa dêuviòu inti lunâi de l'Etiòpia, de l'Antîgo Egìtto, de l'Iràn, de l'Arménia e, in Mezoamérica, tra i Aztechi e i Maya. L'é ancón dêuviòu da çèrte comunitæ de religión zoroastriànn-a.

Ànno elîaco

L'ànno elîaco o l'é o perîodo tra dôe levæ elîache sucesîve de 'na stélla. O l'é despægio da l'ànno sciderâle tra e stélle ciù lontànn-e da l'eclìtica, pe caxón, sorviatùtto, do fenòmeno da precesción di equinòççi.

Ànno sotîaco

L'ànno sotîaco o l'é l'intervàllo tra doê levæ elîache sucesîve da stélla de Scìrio, a ciù luminôza de tùtte. A-a giornâ d'ancheu, o l'é ciù cùrto de l'ànno sciderâle, co-a sò duâta ch'a l'é asæ vixìnn-a a quélla de l'ànno giuliàn, dónca a 365,25 giórni.

Ànno gausiàn

L'ànno gausiàn o l'é l'ànno sciderâle pe 'n pianêta de màssa no goæi rilevànte rispètto a-o Sô e no conturbòu da âtri còrpi celèsti, ch'o l'é governòu da-a costànte gravitaçionâle gaussiànn-a. 'N pianêta de sto tîpo chi o saiéiva legerménte ciù vixìn a-o Sô rispètto a-a distànsa média da Tæra. A duâta de 'n ànno gaussiàn a l'é de:

365,2568983 giórni, sàiva a dî 365 d 6 h 9 min 56 s

Ànno beseliàn

L'ànno beseliàn o l'é 'n ànno tropicâle ch'o coménsa quànde o Sô médio fitìçio o l'arîva a 'na longitùdine eclìtica de 280°, fæto che d'ancheu o sucêde in gîo a-o 1° de zenâ. Quésto intervàllo o pìggia o sò nómme da-o Friedrich Bessel, astrònomo e matemàtico tedésco do sécolo XIX. Chi de sótta gh'é l'equaçión ch'a permétte de calcolâ l'época beseliànn-a prezénte in ànni:

B = 1900,0 + (Dæta giuliànn-a_TT − 2415020,31352) / 365,242198781

O pédice TT o stà a marcâ che inte sta fórmola chi a dæta giuliànn-a a doviéiva dêuviâ cómme scâ quélla do Ténpo Terèstre òpû quélla do sò predecesô, o ténpo effemeride.

Cangiaménti de duâta

A duâta precîza de 'n ànno astronòmico a càngia co-o pasâ do ténpo:

• Càngia a poxiçión di pónti de l'equinòçio e do solstìçio rispètto a-e àpside de l'òrbita terèste: i equinòççi e i solstìççi, rispètto a-e stélle, se méscian vèrso ponénte pe caxón do fenòmeno da precesción, e àpside in càngio se méscian inta direçión contrâia pe-i efètti de lóngo tèrmine de l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da-i âtri pianêti. Dæto chi-â velocitæ da Tæra a càngia in sciâ bâze da sò poxiçión inta sò òrbita, mezuâ a-o sò perihelion a velocitæ da Tæra inti pónti de equinòçio e de solstìçio a càngia lê ascì co-o ténpo: se sto pónto chi o se méscia vèrso o perihelion o perîodo tra 'n pasàggio e quéllo aprêuvo o l'é tùtti i ànni 'n pö ciù brêve; se pe cóntra sto pónto chi o se méscia vèrso l'aphélion o mæximo perîodo o vêgne ògni ànno 'n pö ciù lóngo. Dónca, 'n ànno tropicâle mezuòu da 'n pasàggio de l'equinòçio de primavéia a quéllo aprêuvo o càngia da quéllo mezuòu tra doî pasàggi de l'equinòçio d'ötùnno. A média de tùtta l'òrbita però a no càngia pe sta raxón chi e dónca a longhéssa totâle de 'n ànno tròpico a no càngia pe quésto efètto de segóndo órdine.
• O moviménto de ògni còrpo celèste o peu êse conturbòu da l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da tùtti i âtri pianêti. Quésto fæto o pòrta a di cangiaménti de brêve tèrmine da sò velocitæ e dònca do sò perîodo orbitâ da 'n ànno a l'âtro. Pe de ciù, o l'à di efètti de lóngo tèrmine inte òrbite di còrpi celèsti e dónca ànche di cangiaménti a lóngo tèrmine de sti perîodi chi.
• L'efètto de l'aceleraçión de marêa tra Tæra, Lùnn-a e Sô o fâ crésce a duâta do giórno e do méize, trasferìndo o moménto angolâ da rotaçión terèstre a-a rivoluçión lunâre, co-a longhéssa de l'ànno che coscì a pâ amermâse, dæto chò-u giórno solâre médio aparénte o l'é l'unitæ de mezûa in ûzo pe indicâ a longhéssa de l'ànno inta vìtta civîle,. A velocitæ de rotaçión da Tæra a l'é modificâ da âtri fatoî ascì cómme, prezénpio, o bótto pòst glaciâle e l'aoménto do livéllo do mâ.

Valô numérico da variaçión a l'ànno

A duâta média de l'ànno dêuviâ inte sta seçión chi a l'é calcolâ pò-u 2000 e-e diferénse inta duâta di ànni rispètto a quéllo de riferiménto són dæte pe-i ànni pasæ e futûri. Inte tabélle 'n giórno o l'é lóngo 86.400 segóndi do SI.

Somâio

L'ànno Gregoriàn médio o l'é de 365,2425 giórni, dónca pægio a 52,1775 setemànn-e, 8.765,82 ôe, 525.949,2 mênuti ò 31.556.952 segóndi. Pe sto lunâio chi, 'n ànno comùn o l'é de 365 giórni (pægio a 8.760 ôe, 525.600 mênuti ò 31.536.000 segóndi) méntre o bizestîle o l'é de 366 giórni (8.784 ôe, 527.040 mênuti ò 31.622.400 segóndi). O cîclo de 400 ànni do lunâio gregoriàn o l'é 146.097 giórni e dónca, pi-â precixón, o l'é pægio a 20.871 setemànn-e.

Cîclo di equinòççi

O Grànde Ànno, dîto cîclo di equinòççi ascì, o corispónde a 'na rivoluçión intrêga di equinòççi in gîo a l'eclìtica. O l'à 'na duâta de ciù ò mêno 25.700 ànni.

Cîclo galàtico

L'Ànno Galàtico o l'é o ténpo che ghe métte o Scistêma Solâre pe finî 'na rivoluçión intrêga in gîo a-o Céntro Galàtico. O dûa ciù ò mêno 230 mioìn de ànni terèstri.

'N ànno stagionâle o l'é o ténpo ch'o pàssa tra dôe ricorénse sucesîve de 'n evénto stagionâle cómme, prezénpio, l'ezondaçión de 'n sciùmme, a migraçión de 'na spêce d'öxéllo, o scioî de 'na spêce de ciànta, o prìmmo zêo o a prìmma partîa in progràmma de 'n çèrto spòrt. A ògni mòddo, tùtti sti evénti chi pêuan avéi de grénde variaçioìn de ciù de un méize da 'n ànno a quéllo dòppo.

O scìnbolo comùn pe l'ànno cómme unitæ de ténpo o l'é a, pigiòu da-a pòula latìnn-a annus. Da l'ingléize, l'é vegnûo comùn e abreviaçioìn y ò yr ascì, dêuviæ de sòlito inta letiatûa no scentìfica, inta geologîa e inta paleontologîa, dónde de abreviaçioìn cómme kyr, myr, byr e scìmili són dêuviæ pe indicâ di intervàlli de ténpo lontén da-o prezénte.

Scìnbolo

O NIST SP811 o supòrta o scìnbolo a cómme unitæ de ténpo pe-i ànni. Inta léngoa ingléize l'é dêuviòu e abreviaçioìn y e yr ascì.

L'Unified Code for Units of Measure o distìngoe e scinbologîe diferénti de l'ISO 1000, de l'ISO 2955 e de l'ANSI X3.50, dêuviàndo:

a_t = 365,24219 giórni pe l'ànno tropicâle médio.
a_j = 365,25 giórni pe l'ànno Giuliàn médio.
a_g = 365,2425 giórni pe l'ànno Gregoriàn médio.

Dónde:

a, sénsa nisciùn pédice = 1 a_j

L'Unión internaçionâle de chìmica pûa e aplicâ (IUPAC) e l'Unión internaçionâle de scénse geològiche àn racomandòu insémme de definî "annus", co-o scìnbolo a, cómme a longhéssa de l'ànno tropicâle do 2000.

a = 31556925,445 segóndi, ciù ò mêno 365,24219265 giórni effemeridi

Quésta definiçión a l'é despægia da quélla de prìmma de 365,25 giórni pe ciù ò mêno 20 pàrte pe mión. O papê mensonòu de d'âto o sostêgne che de definiçioìn cómme quélla de l'ànno giuliàn "portan 'n'obsolescénsa drénto de lô preprogramâ pe caxón da variànsa do moviménto orbitâle da Tæra", scibén che a-a fìn l'é propòsto de dêuviâ a longhéssa de l'ànno tròpico a partî da-o 2000 d.C., specificâ a-o millisegóndo, ch'a l'é interesâ da-o mæximo problêma, dæto che l'ànno tròpico o càngia co-o ténpo de ciù de 'n menûto.

Quésta notaçión a l'é contestâ dæto ch'a l'é in conflìtto co-ina convençión ciù vêgia tra i geoscensiæ, sàiva a dî quélla de dêuviâ a pe indicâ 'n çèrto nùmero de ànni fa e y ò yr pe 'n perîodo de 'n ànno.

Prefìsci di mùltipli SI

I esponénti e-e notaçioìn esponençiâli són de sòlito dêuviæ pe calcolâ e vizoalizâ i cónti, ciù che pe risparmiâ do spàçio, cómme inte tabélle di dæti.

• ka (pe chìllo-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n migiâ, ò 10³, de ànni, ò 1 E3 yr, comuneménte conosciûa cómme 'n milénio in antropologîa e pe-i ûxi inti lunâi. O prefìsso moltiplicatô "ka" o l'é tipicaménte dêuviòu inta geologîa, inta paleontologîa e inte l'archiologîa pe-i perîodi de l'Olocéne e do Pleistocéne quànde l'é dêuviòu 'na técnica de dataçión sénsa l'ûzo do radiocarbònio cómme, prezénpio, a dataçión de caròtte de giàssa, a dendrocronologîa, a dataçión a l'urànio-töio ò l'anàlixi de vàrve. O l'é dêuviòu cómme método de dataçión prinçipâ pi-â determinaçión de l'etæ ascì. Se l'etæ a l'é determinâ sorviatùtto co-o scistêma da dataçión a-o radiocarbònio, alôa saiéiva ciù corètto esprìmme o valô trovòu inte ànni radiocarbònichi ò de lunâio calibròu inti ànni Before Present.
• Ma (pe mêga-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n mión, ò 10⁶, de ànni, ò 1 E6 yr. O sufìsso "Ma" o l'é spésse vòtte dêuviòu inte de matêie cómme a geologîa, a paleontologîa e a mecànica celèste pe marcâ perîodi de ténpo bén lónghi ségge into futûro che into pasòu. Prezénpio, a spêce de dinosàoro Tyrannosaurus rex a l'êa ciù comùn in gîo a 66 Ma (66 mioìn de ànni) fa. O tèrmine de duâta "fa" o no dev'êse de lóngo indicòu: se l'é specificòu a quantitæ de 'na duâta sénsa mensonâ in mòddo ciæo o tèrmine pròpio da duâta se prezùmme che o "fa" o ségge sotintéizo; pe cóntra l'unitæ alternatîva "mya" a inclùdde o "fa" esplicitaménte. Inti papê d'ûzo ciù generâle o peu êse scrîto cómme "mioìn de ànni" (fa). Inte aplicaçioìn astronòmiche, l'ànno dêuviòu o l'é quéllo giuliàn, pægio a 365,25 giórni precîxi. Inte de âtre disciplìnn-e, cómme inta geologîa ò inta paleontologîa, l'ànno dêuviòu o no l'é goæi precîzo e o peu cangiâ in sciâ bâze de l'outô.
• Ga (pe gîga-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo, ò 10⁹, de ànni, ò 1 E9 yr. "Ga" o vêgne de sòlito dêuviòu inte de disciplìnn-e cómme a cosmologîa e a geologîa pe indicâ di perîodi de ténpo do bèllo lontén e inderê into pasòu. Prezénpio, a formaçión da Tæra a l'é stæta pöcasæ 4,54 Ga (4,54 miliàrdi d'ànni) fa, con l'etæ de l'univèrso ch'a l'é de ciù ò mêno 13,8 Ga.
• Ta (pe têra-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a mìlle miliàrdi, ò 10¹², de ànni, ò 1 E12 yr. O "Ta" o l'é 'n'unitæ de ténpo mâi lónga, pægia a ciù ò mêno 70 vòtte l'etæ de l'univèrso. O l'é do mæximo órdine de grandéssa da duâta prevìsta do cîclo de vìtta de 'na nâna ròssa picìnn-a.
• Pa (pe pêta-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n milión de miliàrdi, ò 10¹⁵, de ànni, ò 1 E15 yr. L'emivìtta do nuclîde de càdmio-113 a l'é ciù ò mêno de 8 Pa. Quésto scìnbolo o coincìdde con quéllo do pascal sénsa 'n prefìsso moltiplicatô. Scibén che són tùtte dôe de variàbile dêuviæ de ræo, o contèsto d'ûzo o doviéiva êse ciæo abàsta da distìngoe i valoî de ténpo da quélli de presción.
• Ea (pe êsa-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo de miliàrdi, ò 10¹⁸, de ànni, ò 1 E18 yr. L'emivìtta do tungstén-180 a l'é de ciù ò mêno 1,8 Ea.

Abreviaçioìn pe "ànni fa"

Inte l'astronomîa, inta geologîa e inta paleontologîa e abreviaçioìn yr pe ànni, da l'ingléize years, e ya pe "ànni fa", da l'ingléize years ago, són de vótte dêuviæ, ségge da sôle che co-i prefìsci pe marcâ migiæa, mioìn e miliàrdi. Quéste unitæ de mezûa (da l'abreviaçión ingléize pe ànno, year, y) no són acetæ into SI, a ògni mòddo l'é poscìbile trovâle inti sò mùltipli ascì, creæ co-a prìmma létia di sò nómmi ingléixi, sàiva a dî "t", "m" e "b", òpû co-i prefìsci metrìchi k, M e G, inclûzo de sò variaçioìn cómme k, m, g. Inte l'archiologîa, ch'a gh'à da fâ con perîodi de ténpo ciù brêvi, e dataçioìn esprèsse inta fórma normâle, prezénpio "22.000 ànni fa", se pêuan dêuviâ cómme equivalénte ciù acescìbile de dæte Before Present, "BP".

Ste abreviaçioìn chi inclùddan:

L'ûzo de mya e bya o l'é deprecòu inta geofìxica modèrna e a-o sò pósto l'é consegiòu quéllo de Ma e Ga pe-e dæte Before Present, ma "m.y." pi-â duâta de époche. Quésta distinçión ad hoc tra o ténpo "asolûto" e i sò intervàlli a l'é bén bén contestâ tra i ménbri da Geological Society of America.

In scî gràfichi se peu notâ che, se l'é dêuviòu e unitæ ya in sce l'àsse òrizóntale, o ténpo o se méscia da-a drîta a mancìnn-a, fæto ch'o peu êse conscideròu contra-intoîtîvo. Se e unitæ ya se trêuvan in sce l'àsse verticâle, o ténpo o se méscia d'in çìmma vèrso o bàsso, co-în órdine ciù sénplice d'acapî rispètto a-a notaçión convençionâle.

• (EN) Julius Thomas Fraser, Time, the Familiar Stranger, Tempus Books of Microsoft Press, 1988, ISBN 1-556-15171-3.
• (EN) G. J. Whitrow e Marlene P. Soulsby, What is Time?, Oxford University Press, 2003, ISBN 0-198-60781-4.

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce ànno

• (EN) Year - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
• (IT) anno - Treccani, in sce treccani.it. URL consultòu o 10 seténbre 2021.