Zanışiye

Cıgeyrayışo sistematiko, entellektuelo û pratiko. Şınasiye heme inan gêno xo miyan.

Hetê tarixi ra şınasiye, vênayış û veciyayışê nuştışi ra rêwêr vêniyayo. Merdıman raver dorme de çı esto çı çıniyo, senên beno, veciyo, veciyeno, kamca ra yeno, kami vıraşto senên ameyo pêra heme inan zanıtene waşto. Coka merdım başle kerdo ke dormeyê xo bışınaso. Ena raye ra zi şınasiye veciya miyan. Şınasiye hêdi hêdi biya hera. Raveri filozofan (merdımê delğeyıni) nımıtiya cihani zanıtış waşto. İnan ra pey zi şınasan (şınasêr, ilımdar, alım) tayê leteyê şınasiyıni kerdê a.

Zaniyeno ke şınasiye nuştış ra ver veciya. O ri ra vêşêri demê antiki de vênayışanê şınasiyınan û vetışanê inan rê caygeyê aşanayışşınasiye (kenayışşınasiye, kınıtışşınasiye ya zi arkeolociye) gırdo. Cıgeyrayışanê vetışanê aşanayış-şınasiyenınan ra pey, musiyayo ke demê tarix ra ver de merdımanê verênan çımkerdışi vıraştê, inan peyê serredeman ra şiyê. Çiyê ke qıtaya Afrika ra veciyay, inan veto miyan ke serranê verê miladi 35000 û 20000 miyan de merdıman peymıtışê demi rê testkerdışi kerdê, inan waşto ke averşiyayışê demi (zeman) vecê, zanê.

Be ey ra piya cıresayışê teknolociki ra bin, kerdışê şınasiyenın zi zêdêri verê miladi de serra 2500ıne de leze gırewto, o tesbit ameyo kerdış. Zêdêri caygeyê mimari de kerdışi ewro zi şenê bıewniyê, banê gırdi zey Stonehenge nêşeno cıresayışo teknolocik û şınasiyenın teber de bıvıraziyo. İnan kerdış rê ganê merdımi wayirê zanıtışê matematiki û şınasiyıni bıbê.

Şınasiye be cıkerdış û vênayışanê her şari ra piya resaya, veciyaya miyan. Naca ra zi aseno ke şınasiya mulkê yew şari niya, her şar aye rê çiyê kerdo cı. Desto bin ra şınasiye teyna yew ca de nêveciya teber. Mezopotamya de Sumerıcan, Asurıcan û ê binan çiyê kerdo cı, Mısırıcan, Yunanan, İranıcan, Hindan, Çinıcan û Maya-Aztekıcan heme inan çiyê kerdo cı şınasiye sero. Yanê, heme merdımanê erdi şınasiye vıraşta.

Mezopotamya de (ewro İraq, royanê Dicle û Fırati miyan) matematik û asmênşınasiye (astronomiye) resniyay, Mısır de zi geometriye û serrename resniyay. Coka şınasiye cayê sera cayê sero vêrda ra, her raverdış de çiyê newey gırewtê zerreyê xo û xo kerdo hira, resno cı û ameya caygeyê cıyo ewroyên.

Averşiyayışê şınasiye de caygeyê felsefe zaf gırdo. Guriyayışê filozofan qandê (semedê/seba) cihan û dorme musayene, waştışê inanê zanıtışi raye kerda a ke tayê kriteri bıbê û ê tayê ideolociyan ra letey bıbê. Heta erziyayışê temelanê şınasiye, delğeyê werênayış û testkerdışi hetê merdıman ra resniyay û çarnê a halê cıgeyrayışi. Demê verêni de felsefe û şınasiye miyan de ciyabiyayışo gırd çıni biyo û kamo ke şınas (şınasêr, alım) biyêne o filozof zi biyêne. Halê klişa ra ardışê testkerdış û peynivetışi ra tepeya şınasiye zi ameya ra sewiyaya waziyeya.

Heta seserra 19ıne, şınasiye zaf raye gırewta, xo zar berda aver û heta halê cı ra ameyış miyandê xo de xeylê leci day, xeylê cıgeyrayoğanê ciyayınan verba serdaranê seserrê miyanênan ke viro direkt ra çiyê kerdêne de kewto cêr. Galileo ke wayirê delğeyanê fizikê Aristoy ra ciyayêran biyo, be şınasan ra kewto ciya, o ê gırewtê verba xo. Şınasiye domê cıyo vêrdeyın de her tım wayirê çiyanê wınasiyên biyo, testkerdış û çımkerdış ra pey zi qanunê ke rıciyê cayê inan qanunanê neweyan gırewtê.

Felsefeyo ke raşti û hedefê estiye pers keno û persenayış vırazeno, oyo delğenayışo sistematik wazeno. Be felsefeyê seserrê antikê klasiki ra başlekerdış û heta Thales, Anaksimenes, Pisagor, Demokritos, Gorgias, Empedokles, Heraklitos, Parmanides, Sokrates, Plotinos, Platon û Aristoteles, enê filozofan persê felsefiyê ke roc be roc resenê, ê roşaynê heruna cı. Seserranê Miyanênan de felsefeyê seserra miyanêne din gırewto miyanê xo û dinan zi felsefe guriyo. No felsefe hirênayışê Homa, zanayış û bawerkerdışi de zaf guriyayo. Seserra Roşniye ra pey zi felsefe de aqıl vêrdo ra planê veri. Sistemê delğenayışi de vênayışo serên, heta raştiyanê ke mezgê merdımi roştiye daya heta inan payşiyayış biyo. Felsefeyê ronesansi zi delğenayışo skolastiki û felsefeyê seserra roşniye miyan de ca gêno, felsefeyê demê raverdışi vêniyeno. Ronesans zi Reyna-biyayış areze keno, sistemanê delğenayışan miyan de caygeyê pırdi dero.

Felsefe miyan de enê averşiyayış û xoresnayışi, şınasiye rê zi berê newey kerdê a. Sistemo mezgên vurriyayo, aqıl gêriyayo ver. Lızgeyê şınasiye hera biyê, roc be roc zêdêr biyê.

Miyandê zemani de yewbinan ra xeylê ciya lızge û bıngeyê şınasiye vıraziyê û resayê. Zêdêri sewiyaya akedemike de lızgeyınbiyayışê şınasiyan dı kategoriy de gêriyeno dest ra. Şınasiyê dormeyê ke fenomenê ganiyan geyrenê cı û çım erzenê û şınasiyê sosyali ke şar û merdımi geyrenê cı. Biyolociye, fizik û kimya kewnê şınasiyanê dormeyınan miyan, sosyolociye (şarşınasiye) û antropolociye (merdımşınasiye) zi kewnê şınasiyanê sosyalan miyan. Enê dı şınasiyan miyan de, tayê şınasiyi estê ki her dı het ra zi xeylê çiyan gırewtê zerreyê xo, inan ra zi mıhendisi û tıb ornag mocniyenê, inan rê şınasiyê kerdışêni (aplikasyonel) vaciyeno. Demê peyênan de lızgeyo inter-disipliner (disiplinanmiyan) zi veciyo ra meydan zey sibernetik, ekonofizik û antropolociya tıbi.

Filozofanê şınasiyan çım de şınasiye wına yena kerdış a, mocniyena:

• Şınasiye raştıkêna, fakta. Vaciyayışê ke şenê raştiya xo bımocniyo, şınasiye inan geyrena cı.
• Şınasiye lojika, xo mezg ra gêna. Veciyayışê ke hetê mezgi ra raşiya inan ra resiyaya, ganê ke ê raşt bıbê.
• Şınasiye objektifa. Şınasiye be vatışanê subjektifan ra niya, be vatışanê objektifan ra bestiyaya.
• Şınasiye kritika, be delğenayışê kritiki ra piya vêniyena. Çiyo ke ewro raşt vêniyeno, oyo ke şeno dıma şaş bıvêniyo û heruna cı deha raştê cı biyariyo.
• Şınasiye pêrokerdoğa. Şınasiye be çiyan tek tek nêguriyena. Çiyan yew kena û çımê pêroyi ra inan ra ewnena.
• Şınasiye weçınıtoğa. Şınasiye her çi ra nêwnena, çiyê çinena we û ey sero şına.

Ninan teber de tayê bawerkerdışi estê, ifade beno ke şınasiye inan ra resena:

• Şınasiye realista. Aye ra gore cihanê teberi subje ra ciyayo û raşto.
• Şınasiye rasyonalista. Aye ra gore cihan şeno areze bo, şeno be mezg ra fam bo.
• Şınasiye her tım persena. Aye ra gore peyê her çi de çiyê esto, çı esto çıra esto geyriyeno, her çiyan miyan de bestiyayışê çıra-peyniye esto.

Miyandê leteyanê şınasiye de asmênşınasiye (astronomiye) tewr leteya verêna û kıhana ke merdıman a geyraya û coka a zey maya şınasiyan zaniyena. Waştışê merdıman asmêni sero, cısımê ke hetê corêni de darde biyê, inan perskerdış ra şiyo û merdıman teleskob diyo, icad kerdo. Be diyayışê teleskobi ra piya zi asmêni sero çımnayışê merdıman asanêr biy. Asmênşınasanê Babilıcan ra vêşêri (çımkerdışê inan şınasiyên nêbiy) asmênşınasê Yunanan, formulê matematikêni gırewtê ro xo ser û noxteyê ke averşiyayışê şınasiye rê ser biyê, ê vıraşto.

Teberê asmêşınasiye de matematik zi şınasiyekerdışê şaranê demanê verênan de cayo gırd gırewto. Hind ra heta Yunano Antik, Mezopotamya û Mısır de zi matematik dest ra dest rê (dest be dest, şar be şar) musiyayo, musniyayo û resniyayo. Merdıman be matematik ra piya formuli, probleman rê çareyi vıraştê. Heto bin ra tıb zi rêza serêne de biyo. Merdıman weşiya xo şeveknayış rê (pawıtış, sıtarkerdış) Hindıstan, Mısır, Çin, İran û Yunanıstan de testi kerdê, formuli vıraştê û tıb resno. Yew zi şarşınasiye (sosyolociye) zi şınasiyanê binan ra neweyêr asena ke a zi demê antiki de geyriyaya. Aye sero şınasê zey Herodot û Tukididisi çımkerdışi û geyrayışi vıraştê, nuştışanê inan de zi şarşınasiye sero ê estê, nusiyenê.

Metodo şınasiyên çiyê ke dorme de benê, inan be raya ey reyna kerdışi ra piya keno a. Şınasiye de çı vêniyayo se, ey sero test reyna keriyeno ke eke test û testkerdışan ra tepeya reyna peyniya cı eyni maneno se, o taw o kerdış beno şınasiyên. Coka zi tez, hipotezi, teoriyi û pêro piya raştkerdış ra tepiya zi qanuno şınasiyên vıraziyeno. Tez de şınas yew fıkır erzeno miyan, fıkırê ey werêniyeno û eke bes vêniyeno, raşt keriyeno se tez beno hipotez. Hipotez zi ena raye ra vêreno û o zi beno teoriye. Teoriye raştıkêni ra tewr nezdiya. Eke yew fıkır teoriye biyo, merdımo şeno ke bıvaco o raşto. Çiyê ke teoriye de kemiyê û nêbiyê raştkerdış, inan zi yenê raştkerdış û o taw ra pey teoriye bena qanun. Qanuno şınasiyên, metodo şınasiyên de caygeyo peyêno, cayo peyêno. O qanun wendege û universıtan de musniyeno. Raya şınasiyêne de zi o guriyeno.

• Dezgeyê Cıgeyrayışê Teknolocik û Şınasiyınê Tırkiya (DCTŞT/TÜBİTAK) (Tırki)
• Akademiya Şınasiyanê Tırkiya (AŞT/TÜBA) (Tırki)
• Science.gov - USA.gov for Science (İngılızki)
• Science Resource Online, Çımeyê Şınasiye (İngılızki)
• Euroscience: A European Association for Promotion of Science and Technology, Dezgeyê Cıresnayışê Şınasiye û Teknolociya Ewropa (İngılızki)
• Science.gouv.fr - Le portail de la science, Portalê Şınasiye Archived 2014-10-24 at the Wayback Machine (Fransızki)