Йөҙөү — кешенең һыуҙа аяҡ-ҡулдары ярҙамында, ҡағиҙә булараҡ, бер ниндәй яһалма аппаратһыҙ хәрәкәте.
Йөҙөү — күңелле һәм файҙалы эшмәкәрлек төрө. Уның төп маҡсаты — ванна ҡабул итеү, тәнде һыуытыу, балыҡ тотоу, ял, физик күнегеүҙәр йәки спорт ярыштары.
Йөҙөү тарихҡа тиклемге осорҙан билдәле. Йөҙөүселәрҙең иң тәүге һүрәттәре таш быуатҡа ҡарай, улар 7000 йылдан ашыу элек төшөрөлгән. Тәүге яҙмалар б. э. т. 2000 йылдан алдараҡҡа ҡарай. Уларҙың ҡайһы берҙәре Гилгәмеш, Илиада, Одиссей, Библия (Иез. 47:5, Ғәмәлдәр 27:42, Исаия 25:11), Беовульф һәм башҡа сагаларҙа телгә алына. 1538 йылда тел ғилеме буйынса немец профессоры Николаус Винманн йөҙөү буйынса «Йөҙөүсе йәки йөҙөү сәнғәте буйынса диалог» (Der Schwimmer oder ein Zweigespräch über die Schwimmkunst) тигән тәүге китап яҙа. Европала йөҙөү буйынса ярыштар яҡынса 1800 йылда башланған, башлыса брасс ҡулланыла. 1873 йылда Джон Артур Треджен йөҙөү буйынса көнбайыш ярыштарына индейҙарҙан ҡабул ителгән треджен стилен индерә. Уларҙа йөҙөүҙең шундай уҡ стиле кроль тип аталған. Ул ваҡытта инглиздәр һыу сәсрәтеп йөҙөүҙе яратмайҙар. Индейҙар кролдә вертикаль тирбәлеү хәрәкәттәре ҡулланған. ә тредженда аяҡтар ҡайсы һымаҡ горизонталь хәрәкәттәр яһай. Йөҙөү хәҙерге Олимпия уйындары программаһына индерелә (1896 йылда Афинала). 1902 йылда Ричард Кавилл көнбайыш донъяла кролде индерә. 1908 йылда йөҙөү буйынса халыҡ-ара ассоциация, Халыҡ-ара йөҙөү федерацияһы (FINA) ойошторола. Баттерфляй 1930-сы йылдарҙа барлыҡҡа килә һәм тәүге мәлдәрҙә, 1952 йылда айырым стиль тип танылғанға тиклем, брастың варианты тип иҫәпләнгән.
Ҡайһы бер һөнәрҙәр йөҙә белеүҙе талап итә. Мәҫәлән, галиотис һәм ынйы аулаусылар, һыу аҫты һунарсылары кеүек үк, үҙҙәренә аҡса эшләү өсөн, йөҙә һәм сума белергә тейеш.
Йөҙөү һыуҙа бәләгә тарыған кешеләрҙе ҡотҡарыу өсөн кәрәк. АҠШ-тың күпселек штаттары һәм ҡалаларында бассейндарҙа һәм пляждарҙа һаҡта тороусы ҡотҡарыусылар отрядтары әҙерләнгән. Ҡотҡарыу маҡсатында бер нисә махсус йөҙөү стиле эшләнгән, уларҙы ошо һөнәр кешеләренә, шулай уҡ яр буйы һағы хеҙмәткәрҙәренә өйрәтәләр. Һыуҙа ҡотҡарыусылар башҡа күп илдәрҙә, шул иҫәптән Рәсәйҙә лә бар.
Диңгеҙҙәге үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы тәбиғи йәшәү мөхитендә күҙәтеү өсөн диңгеҙ биологияһы өлкәһендәге белгестәргә йөҙә белеү мотлаҡ. Фәндең башҡа өлкәләре ғалимдары ла ҡайһы берҙә үҙҙәренең эшендә йөҙәләр. Мәҫәлән, Конрад Лоренц хайуандарҙың тәртибен тикшереү ваҡытында ҡаҙҙар эргәһендә ҙур араны йөҙөп үткән.
Йөҙөү шулай уҡ хәрби маҡсаттарҙа ла кәрәк, ғәҙәттә махсус бүлексәләр, мәҫәлән, Хәрби-диңгеҙ флотының махсус тәғәйенләнештәге ғәскәрҙәре тарафынан ҡулланыла. Йөҙөү маҡсатҡа яҡынайыу, мәғлүмәт йыйыу, диверсия йәки һуғыш һәм маҡсаттан ситкә китеү өсөн ҡулланылырға мөмкин. Бер үк ваҡытта операция һауанан һыуға десантлауҙы йәки һыу аҫтындағы кәмәнән сығыуҙы үҙ эсенә алыуы мөмкин. Америка хәрби көстәренең, диңгеҙ пехотаһының һәм яр буйы һағының яңы хеҙмәткә алыныусылары эре һыу ятҡылыҡтары менән даими бәйләнештә булыу кәрәклеге арҡаһында йөҙөүҙең төп ысулдарын камил белергә һәм һыуҙа иҫән ҡалыу буйынса әҙерлек үтергә тейеш.
Йөҙөү шулай уҡ профессиональ спорт төрө булып тора. Ҡайһы бер компаниялар халыҡ-ара кимәлдәге ярыштарҙа юғары һөҙөмтәләр күрһәткән йөҙөүселәргә бағымсылыҡ итә. Күп кенә эре ярыштарҙа рекордтар ҡуйыу өсөн приздар ҡуйылған. Профессиональ йөҙөүселәр шулай уҡ һыуҙағы балетта сығыш яһаусы артист сифатында аҡса эшләй ала.
Альтернатив алымдар булмаған осраҡта ҡыҫҡа араларға йөҙәләр. Күп һанлы мигранттар йылға һәм диңгеҙ аша йөҙөп сыға, атап әйткәндә, Рио-Гранде һәм Көнбайыш Бугты еңел үткәндәр. Сәйәси ҡасаҡтарҙың Балтик диңгеҙен йөҙөп сығыу осраҡтары билдәле, күп кешеләр, үҙҙәре күҙалламаған һәм килергә тейеш булмаған урындарҙа ярға сығыу маҡсаты менән, караптарҙан һыуға һикергән. Йөҙөү «Рәхим итегеҙ» (2009) фильмы сюжетында төп урынды биләй. 1980-се йылдарҙа сигенеүсе меңәрләгән Ираҡ һалдаты Шатт әл-Ғәрәп йылғаһы аша уның түбәнге ағымында йөҙөп сыға. Икенсе бөтә донъя һуғышы ваҡытында Американың буласаҡ президенты Кеннеди Джон Фицджералд, үҙенең торпеда катерын һыу батырылғандан һуң, моряктары менән бер утрауҙан икенсеһенә йөҙөп сыҡҡан. Уның ҡустыһы сенатор Эдвард Кеннеди Чаппаквиддик утрауынан йөҙөп сығыуын белдерә (1969 йылдың 19 июлендә автомобиль һәләкәтенән һуң).
Йөҙөүҙең киң таралған маҡсаттары — ял итеү, физик күнегеүҙәр һәм спорт күнекмәләре. Күңел асыу өсөн йөҙөү һыуҙың бөтә тәнгә еңел тәьҫире менән ләззәтләнеп, рәхәтләнеп ял итеүҙең яҡшы ысулы булып тора.
Йөҙөү физик күнекмәләрҙең бик яҡшы төрө булып тора. Кеше тәненең тығыҙлығы һыу тығыҙлығына бик яҡын булғанлыҡтан, быуындарға һәм һөйәктәргә йөктө кәметә. Йөҙөү йыш ҡына йәрәхәттәрҙән һуң реабилитациялау ваҡытында һәм мөмкинлектәре сикләнгән кешеләр өсөн күнегеү сифатында файҙаланыла.
Йөҙөүҙә резистив йөҙөү һәйбәт күнегеү булып тора. Ул ишеүҙе анализлағанда һәм нығытҡанда йөҙөүсене бер урында тотоу өсөн йә иһә сикләнгән арауыҡта йөҙөүҙә күңел асыу йәки терапия маҡсатында ҡулланыла. Йөҙөү машинаһында ҡаршы һыу ағымына йәки һығылмалы ҡулайламалар ярҙамында йөҙөүсене стационар торошта тотоу өсөн резистив йөҙөү башҡарылырға мөмкин.
Йөҙөү тәү сиратта оҙаҡҡа һуҙылыуы арҡаһында аэроблы күнегеү булып тора, Ул мускулдарға, мускулдар анаэроб эшләгән ҡыҫҡа спринтер дистанцияларҙан тыш, кислородтың даими килеүен талап итә. Күпселек аэроблы күнегеүҙәр кеүек үк, ул стресстың зарарлы тәьҫирен кәметә, тип иҫбатлайҙар. Йөҙөү кәүҙә торошон яҡшыртырға ярҙам итә һәм көслө буй-һынды үҫтерә, унда кешене йыш ҡына «йөҙөүсе буй-һынлы» тип атайҙар.
Һуңғы йылдарҙа америка яҙыусылары Кейт Рю һәм Даниэл Старттың бестселлерҙары баҫылып сығыуға бәйле, шулай уҡ «ҡырағай йөҙөү» булараҡ билдәле асыҡ һыуҙа йөҙөүҙең популярлығы артыуы күҙәтелә.
Спорт йөҙөүе — ҡатнашыусыларҙың, үҙенең тәне мөмкинлектәрен генә файҙаланып, билдәләнгән араны иң тиҙ үтеүгә ярышы ул. Төрлө дистанцияларға йөҙөү ярыштарҙың кимәленә ҡарай. Мәҫәлән, хәҙерге Олимпия уйындарында йөҙөү программаһына 50, 100, 200, 400, 800, 1500 метр арауыҡты ирекле стилдә йөҙөү инә; арҡала йөҙөү, брасс һәм баттерфляй менән 100 һәм 200 метр; 200 метрға комплекслы йөҙөү (йәғни баттерфляй менән 50 метр, арҡала 50 метр йөҙөү, брасс менән 50 метр һәм ирекле стилдә 50 метр); 400 метрға комплекслы йөҙөү (баттерфляй менән 100 метр, арҡала 100 метр йөҙөү, брасс менән 100 метр һәм ирекле стилдә 100 метр) һәм 10 километрға марафон. Урта мәктәптәрҙең күбеһендә ирекле стилдә 50, 100, 200 һәм 500 метр, арҡала 100 метр, брасс менән 100 метр, баттерфляй менән 100 метр һәм комплекслы йөҙөү буйынса 200 метрлыҡ дистанцияларға йөҙөү ҡаралған. Ярыштар программаһына шулай уҡ ҡатнаш эстафеталар индерелә, уларҙа дүрт этаптың һәр береһендә: арҡала йөҙөү, брасс, баттерфляй һәм ирекле стиль кеүек йөҙөү стилдәре берләштерелә. Шул уҡ ваҡытта һәр йөҙөүсе үҙ этабында бер стилдә генә йөҙә. Ҡатнаш стилдәге эстафеталар — 800 метрҙан, ирекле стилдәге ҡатнаш эстафеталар 400 метрҙан артмаҫҡа тейеш, шул уҡ ваҡытта эстафетаның һәр ҡатнашыусыһы бер дистанцияла йөҙә. Спорт йөҙөүе өсөн бассейндар үлсәмдәре йә 25, йә 50 метр тәшкил итә (АҠШ-та һәм ҡайһы бер илдәрҙә 25 йәки 50 ярд оҙонлоғондағы бассейндар осрай). Бассейндың бер сигенән икенсеһенә тиклем ара әйләнеш тип атала, шуға күрә тренер 100 йәки 200 метр урынына «дүрт түңәрәк» тип әйтергә мөмкин. Типик йәмәғәт, мәктәп һәм шәхси бассейндарҙың оҙонлоғо 25 метр, олимпия ярыштары һәр саҡ илле метрлыҡ бассейндарҙа үтә.
1896 йылда ҡабаттан ойошторолғандан алып йөҙөү хәҙерге Олимпия уйындары программаһына инә. Ул, һыуға һикереү, синхрон йөҙөү һәм һыу полоһы кеүек башҡа һыу дисциплиналары менән бер рәттән, халыҡ-ара йөҙөү Федерацияһы (ФИНА) тарафынан халыҡ-ара кимәлдә көйләнә, ә һәр илдең йөҙөү буйынса үҙ милли федерациялары бар, мәҫәлән, Бөтә Рәсәй йөҙөү федерацияһы.
Йөҙөү стиле йөҙөүсенең кәүҙә торошо һәм башҡарылған хәрәкәттәренең эҙмә-эҙлелеге менән билдәләнә. Заманса спорт йөҙөүҙә башлыса түбәндәге стилдәр ҡулланыла: кроль, арҡала йөҙөү, брасс һәм баттерфляй. Һәүәҫкәр йөҙөүҙә, был дүртәүҙән тыш башҡа төрҙәре лә ҡулланыла.
Һәүәҫкәр йөҙөүгә бер нисә стиль яраҡлы. Һәүәҫкәр йөҙөүселәрҙең күбеһе баш һыу аҫтында булмаған стилдәргә өҫтөнлөк бирә, ә ҡулдар, киреһенсә, һәр ваҡыт һыу аҫтында була. Һәүәҫкәрҙәр йөҙөүҙә ҡулланылған стилдәр араһында — саженки, брасс, ҡырын килеш йөҙөү, башты һыуға батырмайынса кроль, «эт стиле», диңгеҙ («тәлмәрйен») стилдәре, «траджен» — аяҡтары брасс, ҡулдары кролде файҙалана. Ирекле стиль һәм баттерфляй юғарыраҡ тиҙлек менән йөҙөргә мөмкинлек бирә.
Ни бары ҡулдар йәки аяҡтар ярҙамында ғына — дельфинса, колхидо-иберия стилендә генә йөҙөргә мөмкин. Бындай стилдәрҙе махсус маҡсаттарҙа, уҡыу һәм күнекмәләр яһау өсөн, аяҡтары киҫелгән һәм фалиждан яфаланған кешеләр өсөн ҡулланырға мөмкин.
Кешенең һыуҙа булыуы үлем осраҡтарына килтерергә мөмкин. Һыуҙа үҙ теләгең менән булғанда ла, хәүефле хәлдәрҙә лә йөҙә белергә кәрәк.
Һыуҙа теркәлгән үлем осраҡтарының күбеһе түбәндәге категорияларға бүленә:
Өлкән йәштәге кешенең үпкәһе тулыһынса үҫешкән була, шуның арҡаһында, әгәр ул тыныс булһа һәм аҙ ғына тырышлыҡ һалһа, аҡмаған һыуҙа батмаҫҡа мөмкин. Бәләкәй бала, киреһенсә, һыуға эләккәс, йә тиҙ генә батасаҡ, йә булмаһа, батмаҫ өсөн, даими тырышлыҡ һалырға мәжбүр буласаҡ.
Һыуыҡ тейҙереү һәм һыуһыҙланыу кеше хатта ҡотҡарыу жилеты кейгән осраҡта ла туранан-тура үлемгә килтереүе мөмкин.
Һирәгерәк таралған осраҡтар булып тора:
Һәр бассейнда хәүефһеҙлекте тәьмин итеү өсөн ҡорамалдарҙың булыуы, шулай уҡ ҡотҡарыу операцияларына әҙерләнгән махсус хеҙмәткәрҙәрҙең дежур итеүе һәм күҙәтеүе мөһим әһәмиәткә эйә. Был талап йөҙөү буйынса бөтә ярыштарҙы уҙғарыуға һәм даими эшләүсе бассейндарҙың күбеһенә ҡағыла.
Йөҙөргә өйрәнеү өсөн балалар, ғәҙәттә, йөҙөү техникаһын һәм үҙ-үҙенә ышанысты үҫтереүгә өйрәткән йөҙөү дәрестәре ала. Ҡағиҙә булараҡ, балалар 4 йәшкә тиклем үҙаллы йөҙә белмәй.
Швецияла, Данияла, Норвегияла, Эстонияла һәм Финляндияла бишенсе класс уҡыусылары өсөн (Эстонияла — дүртенсе класс өсөн) бөтә балалар йөҙөргә өйрәнергә, шулай уҡ һыуҙа ғәҙәттән тыш хәлдәрҙә үҙҙәрен нисек тоторға кәрәклеген белергә тейеш, тип билдәләйҙәр. Ғәҙәттә, балаларҙың 200 метр араға йөҙә алыуы талап ителә. Шуның 50 метрҙан ашыуы арҡала — тәрән һыуға беренсе тапҡыр эләккәндән һуң. Швеция уҡыусыларының 95 проценты йөҙә белһә лә, һыуға батып үлеү балалар араһында үлемдең өсөнсө сәбәбе булып ҡала.
Нидерландта һәм Бельгияла мәктәптә йөҙөү дәрестәре (schoolzwemmen, йөҙөү мәктәптәре) хөкүмәт тарафынан хуплана. Күпселек мәктәптәрҙә был дәрестәр ҡаралған. Был илдәрҙә элек-элекке традиция һаҡлана, брасс менән йөҙөү стилен голланд теленән тәржемә иткәндә мәктәп стиле (schoolslag) тип атайҙар. Балаларҙы брасс алымының техник яҡтан дөрөҫ булмаған вариантына өйрәтәләр. Францияла йөҙөү бөтә башланғыс мәктәптәрҙә уҡыу программаһының мотлаҡ өлөшө булып тора. Балалар, ғәҙәттә, 2-се, 3-сө һәм 4-се кластарҙа йылына бер сиректә йөҙөргә өйрәнәләр.
Күпселек урындарҙа йөҙөү дәрестәре урындағы власть органдары ҡарамағында булғандары кеүек, шәхси компаниялар ҡарамағында ла урындағы бассейндар менән тәьмин ителә. Күп кенә мәктәптәр үҙҙәренең физик белем биреү буйынса уҡытыу программаларына үҙ бассейнында йәки яҡындағы йәмәғәт бассейнында йөҙөү дәрестәре индерә.
Бөйөк Британияла «топ-осоу схемаһы» 11 йәштән өлкәнерәк йөҙә белмәгән уҡыусыларҙы интенсив көндәлек дәрестәр алырға саҡыра. Улар — башланғыс мәктәптә Бөйөк Британияның йөҙөү буйынса 25 метрға милли уҡыу стандартына өлгәшмәгән балалар. Уларға уҡыу сирегендә ике аҙна дауамында көн һайын ярты сәғәтлек дәрестәр бирелә.
2005 йылға ҡарата Канадала һәм Мексикала дәүләт мәктәптәренең уҡыу программаларына йөҙөүҙе индереү буйынса бәхәс бара.
Ғәҙәти көндәлек кейем, ҡағиҙә булараҡ, һыу инеүгә ярашһыҙ, хатта хәүефле лә. Күпселек культураларҙа бөгөн йәмәғәт урындарында һыу ингәндә һыу инеү кейемдәре ҡулланалар.
Хәҙерге заман ирҙәр йөҙөү костюмы, ҡағиҙә булараҡ, трусик, шорты, спорт бридждары, лайкранан эшләнгән йөҙөү костюмдары, эластан/спандекстан йәки джинсы һымаҡ гидрокостюмдар (асыҡ диңгеҙҙә, океанда йәки күлдә йөҙөп йөрөгәндә һаҡланыу өсөн) рәүешендә эшләнә. Шулай уҡ һыуға һикереү өсөн плавкиларҙа йәки шорттарҙа йөҙөргә мөмкин. Ғәҙәттә, кәүҙәһенең өҫкө өлөшө асыҡ ҡала, йәки йөҙөүсе ҡояштан һаҡланыу өсөн һаҡлағыс футболка йәки неопрендан топ йөрөтә. Донъяның ҡайһы бер илдәрендә йолалар һәм закондар йәмәғәт бассейндары өсөн тап булыуын талап итә.
Ҡатын-ҡыҙҙарҙың хәҙерге һыу инеү кейеме, ҡағиҙә булараҡ, йә түшен һәм янбаш өлкәһен уратып алған ике өлөштән, йә булмаһа тәненең был ике өлкәһен һәм улар араһындағы кәүҙәне ҡаплаусы бер бөтөн туҡыма киҫәктән тора. Юбкалар һирәк осрай, ғәҙәттә ҡыҫҡа була. Ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә улар кәрәк, мотлаҡ талап — оҙон итәк.
Спортсыларҙың һыу инеү кейемдәре тиҙлекте арттырыу өсөн яҡшыртыла бара. Тиҙлекте арттырыу өсөн йөҙөүселәр резина йәки пластмасса ҡушымталы костюмдар кейә, улар һыуҙы кәүҙәһе янында бер аҙ киңәйтә һәм уға тиҙерәк йөҙөргә ярҙам иткән тартым барлыҡҡа килһен өсөн шарттар булдыра.
Гидрокостюмдар йылылыҡ һаҡлай һәм йөҙөүсәнлектең артыуын да тәьмин итә. Күп спортсыларҙың, башлыса ир-егеттәрҙең, аяҡтарының йөҙөүсәнлеге юҡ. Йөҙөү гидрокостюмының ҡул өлөшөндә бик йоҡа неопрен ҡатламы бар, был уларҙың һығылмалылығын арттыра, аяҡтарында ҡалыныраҡ ҡатлам. Был йөҙөүсегә аяҡтарының вертикаль хәрәкәте амплитудаһын арттырырға ярҙам итә, һөҙөмтәлә уларҙың хәрәкәте рациональ була. Бындай конструкция брасс яраҡһыҙ (аяҡтары үтә ҡаты), ләкин кроль/ирекле стиль өсөн бик уңайлы.
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Кешенең йөҙөүе, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.