ललितपुर जिला

ई जिलाक ऐतिहासिक पृष्ठभूमिसँ देखैत लिच्छवीकालमे एकरा यूपग्रामद्रङ्ग कहल जाइत छल। लिच्छवीकालक जनता ओ बखत प्रायः एके ठाममे गजमजाके नै बैठ छिरियाक आनन्दसँ बस्ती बसाक रहैक इच्छासँ विभिन्न भेगमे सँग-सँग अनेक विकसित ग्रामसभ बनाक ओकरा जोडिक मूल सडक बीच-बीचमे मान बिहार आदि अनेक प्रसिद्ध विहारसभ बनौने छल। पहिने ई ग्रामसभ आ बिहारसभ संगे मिल गेलक बाद एक शहरक रूप लेलक। पहिनेक ग्रामसभ बादमे टोलक रूपमे परिणत भेल। बड्का-बड्का कमलपोखरीसभ धारा पाटीपौवा उद्योग व्यवसाय आदिसँ रमणीय शहरक रूपमे परिणत भेलाक बाद एकरा ललितपुरक नामाकरण कएल गेल कहिक उल्लेख पावैत अछि।

२०५८ सालक जनगणना अनुसार ई जिलाक जनसंख्या ३,३७,७८५ मे सँ १,६५,३३० (४८.९५%) महिला आ १,७२,४५५ (५१.०५%) पुरुष रहल अछि। विगत १० वर्षक अन्तरालमे जनसंख्या ८०,६९९ गोटे वृद्धि भेल अछि। ई जिलाक वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर २.७३% रहल अछि तँ लैङ्गिक अनुपात १०४.३१ रहल अछि। ई जिलाक जनघनत्व ८५९.८५ वर्ग कि.मी. रहल अछि। एतयके घरधुरी संख्या ६८,९२२ रहल अछि तँ औसत परिवार संख्या ४.९० रहल अछि। एतयके जनसंख्या नेपालक जनसंख्याक १.४६% रहल अछि। साथे एतयके शहरी जनसंख्या १,६२,९९१ अछि तँ ४१टा गा.वि.स. सभक जनसंख्या १,७३,६३६ रहल अछि।

काठमाडौं उपत्यकाक प्रसिद्ध तीन शहरसभमे सँ ललितपुर सभसँ पुरान शहर अछि। ई शहरक प्राचीन कालसँ हालधरि समय अनुसार विभिन्न नामसँ जानल जाइत अछि। जाहिना यल, युपग्राम, ललितपत्तन, ललितपुरी, मानिङ्गल, पाटन आदी। साहित्यिक श्रोत आ जनश्रुतिअनुसार ललितपुर शहर किरांतकालमे ई स्थापना भऽ गेल छल। उक्त जनश्रुति अनुसार ललितपुरक दोसर नाम "यल" पहिल किराती राजा यलम्वरक नामसँ रहल अछि। जनश्रुति तथा एतयक रीतिरिवाज सेहो ललितपुर शहर आ किराँतसभक प्राचीन सम्वन्ध देखेक सहयोग कएल गेल अछि। क्वालखु स्थित पट्को डोँ (किरात दरवार -), ८०० किराती मरल ठाउँ कहिक चिनहल च्यासल, हालतक सेहो किरातिसभ क वर्षक एकवैर आईव पूजा क लेल त्यागल स्थित सिद्धिलक्ष्मी मन्दिरक परिसरमे रहल देवतासभ, तिखिदेवल स्थित शिवजीक मन्दिर आदिक किराँत आ ललितपुरक प्राचीन सम्वन्ध कहिक कहल सेहो जाईत अछि।

ई शहरक प्राचीनताक बारेमे प्रमाणित रूपमे प्रकाश पार्ने पुरातात्विक श्रोतसभक अभाव अछि। तँ कुछ वंशावलीसभक भारतक मौर्य सम्राट अशोकर् इ.पू. २५० दिसा काठमाडौं उपत्यकाक भ्रमण केन छल आ ओ ललितपुरक चारकुना चार आ विचमे एक समेत करि पाँच स्तूपक स्थापना कएल गेल बात उल्लेख केनए अछि। हालधरि सेहो ललितपुर चारदिशामे चारिटा प्राचीन स्तुपसभ रहल अछि। जे अशोक स्तुपक नामसँ प्रख्यात अछि।

भौगोलिक स्थिति

नेपालक मानचित्रमे ललितपुर जिलाक फैलावट २७ डिग्रि २२ मिनेट सँ २८ डिग्रि ५० मिनेट उत्तरी अक्षांश आ ८५ डिग्रि १४ मिनेट सँ ८५ डिग्रि २६ मिनेट पूर्वी देशान्तरधरि रहल अछि। ई जिला समुद्री सतह सँ ४५७ मिटर उचाई सँ २८३१ मिटरधरि रहल अछि। ई जिला नेपालक करिब ०.२६६% भू-भाग ओगटने अछि। ई जिलाक भु-धरातल मे सँ करिब एक तिहाई भाग उपत्यका भित्र आ दुई तिहाई पहाड तथा दुर्गम क्षेत्रमे पडैत अछि। ई जिलाक दुर्गम स्थानसभमे पैग दुर्लुङ, कालेश्वर, प्युटार, माल्टा, आश्राङ, गिम्दी, चन्दनपुर आदी पडैत अछि।

भौगोलिक सिमाना

ललितपुर जिलाक पूर्वमे काभ्रेपलाञ्चोक, पश्चिममे काठमाडौं, उत्तरमे भक्तपुर आ दक्षिणमे मकवानपुर जिलासभसँ सिमाना जोडल अछि। ई जिलाक क्षेत्रफल ३८५ वर्ग कि. मी. रहल अछि।

ललितपुर जिलाक प्रशासनिक व्यवस्था

• विकासक्षेत्र - मध्यमाञ्चल
• अञ्चल - बाग्मती
• जिला - ललितपुर
• सदरमुकाम - पाटन
• गा.वि.स. - ४१ (ललितपुर जिलाक गा.वि.स.सभ)
• इलाका क्षेत्र - १३
• संसदिय निर्वाचन क्षेत्र - ३

ललितपुरमे धरि सभ बौद्ध धर्म मान्नेवाला सभ अछि। यहिना सभ ई हिन्दू धर्म, इस्लाम आ क्रिस्चियन धर्मावलम्बीसभ सेहो ई जिलामे बसोबास केन अछि।

वैकल्पिक राजमार्ग

ललितपुरक ग्वार्को

नख्खु करिडोर