Thomas Edison

Chèlla us ché la gh'ha mia di foncc o i è tròp póche. Per piasér, zónta di fóncc a la us. Issé de ìga ön'idéa di ótre us senza fóncc, ardì ché.

Thomas Alva Edison (Milan, Ohio, 11 de febrér del 1847 — West Orange, New Jersey, 18 de utùer del 1931) l'è stat en inventùr e 'n imprendidùr americà che g'ha svelöpàt divèrsi dispuzitìf importàncc che g'ha ìt 'na gràn importànsa indüstriàla.

L'è stat el prim a aplicà i prensépe de la prudusiù de màsa al procès de l'envensiù. Edison l'ìa cunsideràt giü dei piö prulìfich enventùr del sò tép, e 'l g'ha stabilìt el rècord co 1.093 brevècc. El g'ha fat registrà le sò 'nvensiù en töt el mónt.

'Ntra i sò contribùti piö üniversài per l'evulusù tecnològica e scentìfica gh'è la lampadìna a 'ncandescènsa, el gramòfono, el cinescòpio, el dictàfono e 'l micròfono a granèi de carbù per el telèfono. Edison l'è giü dei precursùr de la revulusiù tecnològica del sècol XX. El g'ha ìt 'na part determinànt endèl'indüstria del cìnema.

El Thomas Alva Edison l'è nasìt endèna famìa de la clas média, ai 11 de febrér del 1847, a Milan, endèl stat americà del Ohio. Sò pàder, Samuel Edison, canadés de urìgin olandéza, che per sbarcà 'l lönàre 'l fà 'n pó de töt: el vendidùr de barbài, el maringù, carpentér, agènt imubiliàr, ecc. Sò màder, Nancy Eliot Edison, ex-profesorèsa canadés, la g'ha 'n càrech sèt fiöi, dei quài tré i mör amò picinì. Thomas l'è 'l piö zùen de töcc, e, per chèsto, sò màder la ghe dèdica 'na atensiù speciàl.

Endèl 1853, la famìa la fà San Martì e la và a stà a Port Huron. Par che zamò de picinì 'l gh'ìes dei problémi a sintìga e a scöla, l'ünica de la citadìna, el Thomas Edison el fàa fadìga. El sò profesùr, el reverèndo Engle, el dizìa que "'l gh'ìa adòs el diàol e che dismitìa mài de fà domànde stüpide e che 'l fàa fadìga a 'mparà". En piö, el se refüdàa de stà a le lisiù. Dòpo de tré més de scöla el Thomas Edison el làsa lé de nà e 'l turnarà mai piö a nà a 'na scöla 'n töta la sò vìta. La sarà sò màder a ciapàs la brìga de edücàl e lü, de la sò bànda, l'empàra chèl che la 'nteresàa de piö. El fenesarà per divorà töcc i lìber de sò màder che parlàa de scènsa. El riarà a mèter en pé 'n laboratóre de chìmica söl solér che 'na ólta ogna tat el fàa tremà töta la bàita.

El càta sà, 'ntàt, en pòst cóme vendidùr de giornài, panadì, tùrte e fröta söndèn tréno che 'l nàa de Port Huron a Detroit. La guàrdia de la stasiù locàl la ghe lasàa tègner i sò giornài e töt el rèst endèn vagù öt. Ghe restàa amò del tép per lèzer e per fà i sò esperimèncc endèl sò laboratóre che, de niscùs, l'Edison el gh'ìa mitìt en pé endèn giü dei vagù e che 'n bèl dé 'l narà a föch per 'n esperimèt mìa nat per el sò rét. En chèl perìodo ché, pegiùra 'l probléma de udìto che 'l gh'ìa sèmper vìt e 'l vé quàze sùrt.

Entàt però l'empàra el còdice Morse e 'l fa sö dei telègrafi artigianài. Piö tàrde 'l ghe darà a sò fiöla 'l scötöm de "Dot" (pónt) e a sò fiöl el scötöm de "Dash" (lìnea). El frequènta 'n córs e 'l rìa a deentà telegrafìsta del paés endóche l'è nasìt, però, sicóme che 'l gh'ìa amò 'l vése de fà esperimèncc, el và a finì de fà söcéder 'n óter incidènt e quàze 'l fà saltà pelària l'ufìcio.

Edison el fà brevetà la sò prìma 'nvensiù - 'na màchina per registrà i vóti, che gh'è 'nteresàt a nisü - quan che 'l gh'ìa 21 agn. El và a stà a Nöa York endèl 1869 per afermàs come enventùr como indipendènt. El rìa sènsa gne 'na palànca e 'l fàa la fam. Du agn piö tàrde, l'envènta 'n indicadùr automàtich de quotasiù de la bórsa. El riarà a vindìl per 40 mìla dòlari e 'n piö 'l fìrmka 'n contràt co la Western Union, puzisiù che g'ha pirmitìt de nà a stà de per sò cönt a Newark, en quartér periférich de Nöa York.

El dé de Nedàl del 1871, el se spùza condèna s•cèta de 16 agn, Mary Stilwell, giöna de le sò 'mpiegàde. Dùsez'àgn piö tàrde, dòpo de ìga dat tré fiöi, Mary la mörarà de tìfo. Edison el se spùzarà amò 'na ólta, co Mina Miller, e pò a de lé 'l g'harà tré fiöi.

Endèl 1876, quan che l'ìa zamò famùs, la varietà de la sò atività e le sò dispunibilità econòmiche le ghe peretarà de mèter en pé 'n véro cèntro de ricérca a Menlo Park. L'ìa quàze 'na cità 'ndüstriàl, co ufìci, laboratóre, asistèncc e tècnich preparàcc. En chèsta época, l'Edison el riarà a prupunìs l'obietìf de tirà fò 'na nöa 'nvensiù ògna dés dé. El riarà mài a tat ma per en perìodo de quatr'àgn, el riarà a brevetà 300 invensiù nöe, che 'l corespónt praticamènt a 'na creasiù ògna sich dé.

 

Endèl 1877 el g'ha 'nventàt el fonògrafo. L'aparàt el cunsistìa endèn cilìnder ricuprìt condèn fòi de alumìnio. 'Na puta gösa la vignìa schisàda cùtra 'l cilìnder. Colegàcc a la pùta gh'ìa 'n um diafràma ('n dìsch fì fì che fàa de sensùr endóche le vibrasiù le vignìa convertìde de segnài eletrònich en segnài acùstich e vicevèrsa) e 'na sórt de turtaröl grant. El cilìnder el vignìa fat girà a mà entàt che l'operadùr el ghe parlàa dét endèl turtaröl. La us la fàa vibrà 'l diafràma. Entàt, la puta gösa la segnàa 'na rìga endèl fòi de alumìnio.

Quan che l'inciziù la l'ìa finìda, la pùta la vignìa cambiàda condèna ùcia; la machinèta a fà isé la ripruducìa le paròle quan che se turnàa a fà girà 'l cilìnder. El Thomas Edison el g'ha lauràt dré a chèsto progèt endèl sò laboratóre entàt che 'l cantàa la cansù de pipì "Maria la gh'ìa 'n pirì" (Mary had a little lamb), e pò 'l la fàa sunà col sà fonògrafo.

 

Endèl 1878, quan che 'l gh'ìa 31 agn, el s'è mitìt endèl có de rià a tirà fò la lùce a pàrter de l'energìa elètrica. Zà dei óter ricercadùr i gh'ìa zamò pröàt a fa sö de le làmpade elètriche. Nernst e Swan, per ezèmpe, i éra riàcc otègner en quach rezültàt, ma i sò dispuzitìf i düràa tròp pòch e pò i se spacàa.

Edison el g'ha pröàt en prensépe a doprà dei filamèncc de metàl. Gh'è ülìt 'na möcia de 'nvestimèncc e miér de pröe per rià a troà 'l filamènt giöst: en fil de cutù parsialmènt carbunizàt. A mitìl endèn vazèt de védre endèl quàl s'ìa creàt el vöt, el fil el se scaldàa a fàga pasà dét la corènt elètrica 'nfìna che 'l deentàa incandescènt, sènsa però deleguàs, evapurà o brüzà. Endèl 1879, 'na lampadìna fàda sö a chèl sistéma lé la g'ha lüzìt per 48 ùre dré a fìla e, per le fèste de l'öltem de l'an, 'na stràda 'ntréga, arènt al laboratóre, l'è stàda ilüminàda come demostrasiù püblica.

Thomas Alva Edison l'è mórt ai 18 de utùer del 1931.