Val Bórmia: Valle inta región Ligùria

A se svilùppa a partî da-e Àrpi lìguri, caciàndose pöi, pe 'n çerto træto de l'entrotæra de Sànn-a, inte l'Apenìn lìgure, continoàndo dónca tra e colìnn-e do Bàsso Piemónte, dónde in sciâ fìn a Bórmia a se càccia into Tànaro, inta provìnsa de Lusciàndria.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Tra o 1973 e o 2011 i comùn da val Bórmia scitoæ inta región Ligùria són stæti riunîi inta Comunitæ montagnìnn-a Âta Val Bórmia, institoîa con lézze regionâle e con conpeténse into cànpo agrìcolo, forestâle, antincéndio e de svilùppo rurâle. Però, aprêuvo a-i decrétti pe-o tàggio da spéiza pùblica a còuza de consegoénse da crîxi econòmica do 2007-2008, çinquànt'ànni dòppo a sò creaçión quésta e âtre comunitæ montagnìnn-e són stæte desmìsse.

 

O sciùmme Bórmia l'é in prinçìpio divîzo inte doî ràmmi diferénti, ö sæ o Bórmia de Merêxo e o Bórmia de Spîgno (ràmmi che se uniscian into teritöio do comùn de Bistàgno) e, pe sta raxón chi, se peu divìdde l'âta e a média vàlle inte dôe pàrte separæ. O tócco ciù bàsso da valàdda da Bórmia o chìnn-a ciàn cianìn inta Cianûa Padànn-a dónde, superâ a çitæ de Lusciàndria, o sciùmme Bórmia o finìsce ascì, anàndo a caciâse into Tànaro, dòppo 'n camìn de ciù de 150 chilòmetri.

Âta vàlle

Âta vàlle òcidentâle

O ràmmo de ponénte da vàl Bórmia o l'é quéllo dónd'o pàssa o Bórmia de Merêxo, torénte ch'o nàsce da-o còlla do Scravaión, into teritöio do comùn de Bardinêo, inte rîve sott'a-a Rócca Barbêna. Da chi, inta pàrte ciù âta da valàdda, o Bórmia de Merêxo o l'atravèrsa, inte l'órdine, i comùn de Calisàn, Moriòudo, Merêxo e Çéngio. Pasòu sto pónto chi, co-a fìn de Àrpi Lìguri, o sciùmme o l'abandónn-a o sò træto montagnìn, intràndo inta provìnsa de Cùnio e inte Lànghe. Tra i pàixi ciù inportànti ch'o bàgna gh'é Salicêto, Camerànn-a e, in sciâ fìn, Cortemìlia, dónd'a coménsa a pàrte centrâle da vàlle.

 

In sciô riàn Osiliétta, afluénte de drîta do Bórmia de Merêxo ch'o se ghe càccia tra i comùn de Moriòudo e de Merêxo, l'é stæto costroîo, tra o 1937 e 1939, 'na dîga. Quésta a l'à creòu l'invâzo artifiçiâle do lâgo de Osìlia, da-o nómme do comùn dónd'o l'é scitoòu, che a-a giornâ d’ancheu o l'é 'na localitæ de vilézzo asæ aprexâ, ségge pe-o sò interèsse naturalìstico che pe-i spòrt d’ægoa.

Âta vàlle òrientâle

O ràmmo de levànte do sciùmme Bórmia o l'é divîzo, a mónte do comùn de Càiri, inte âtri doî ràmmi: o Bórmia de Pàlae e o Bórmia de Màlae. O prìmmo o nàsce da-o Mónte Settepani e o l'atravèrsa i comùn de Bórmia, Pàlae e de Càrcae méntre o ràmmo de Màllae, ch'o nàsce into comùn co-o mæximo nómme, dòppo avéi atraversòu Artâ e Càrcae, o se càccia into ràmmo de Pàlae, formàndo coscì o Bórmia de Spîgno. Da chi l'âta vàlle a contìnoa inti comùn de Càiri, o ciù grànde de tùtta a valàdda, do Dê e da Ciànn-a, pe pöi intrâ inta provìnsa de Lusciàndria.

 

Media vàlle

O ràmmo de Merêxo, sciortîo da-a provìnsa de Cùnio dòppo o comùn de Cortemìlia, o l'atravèrsa pàrte do Monferòu inta provìnsa de Àsti, pe pöi intrâ a Sessame inta provìnsa de Lusciàndria. L'âtro ràmmo o l'atravèrsa pe cóntra l'âto Monferòu, de lóngo inta provìnsa de Lusciàndria, intràndo sôlo pe 'n cùrto træto inte quélla de Àsti a l'altéssa do comùn de Monbaldón, pe pöi caciâse, into teritöio do comùn de Bistàgno, into ràmmo de ponénte, creàndo coscì o sciùmme Bórmia.

Bàssa vàlle

Dòppo a confloénsa di sò doî ràmmi inte 'n sciùmme ùnico, o Bórmia o bàgna Tèrso e dónca a çitæ de Àcqui, o céntro ciù inportànte da bàssa vàlle. Dòppo êse pasòu pe-i comùn de Strêvi, Rivâta Bórmia e Casìnn-e e atraversæ e colìnn-e do Monferòu, o Bórmia o coménsa a floî inta Cianûa Padànn-a. Chi, dòppo êse pasòu da-arénte a l'estremitæ meridionâle da çitæ de Lusciàndria, into pàize de Pavón o Bórmia o se càccia cómme afluénte de drîta into sciùmme Tànaro, che ciù a vàlle o se caciâ, da-a drîta lê ascì, into sciùmme Po.

Etæ antîga

 

E prìmme génte che de segûo stâvan inta valàdda da Bórmia són stæte dôe tribù de Antîghi Lìguri, i Statielli e i Epanteri. I prìmmi stâvan inta pàrte ciù bàssa da vàlle, co-o sò céntro ciù inportànte ch'o l'êa Carystum, sàiva a dî a modèrna çitæ de Àcqui. I Epanteri l'êan pe cóntra òriginâi, probabilménte, do Roero e sôlo ciù tàrdi se són trasferîi inte l'âta vàlle, inti teritöi che ancheu fàn pàrte da región Ligùria. A prezénsa di antîghi Lìguri a l'é evidénte sorviatùtto inte di topònimi, tra i quæ pròpio o nómme da vàlle e do sciùmme ch'o l'atravèrsa. Defæti o nómme Bórmia o vêgne da-a pòula indoeoropêa bormo (sàiva a dî "vivàgna câda" òpû "che bôge"), nómme ch'o l'é a sò vòtta ligòu a-i dê cèltichi Bormō e Bormānus, divinitæ adoræ da-i Lìguri ascì. Da notâ cómme l'é probàbile chi-â réixe borm- a l'àgge 'n'òrìgine bén bén ciù antîga, fæto ch'o pariéiva sostegnî e teorîe de 'n'òrìgine pre-indoeoropêa do pòpolo Lìgure.

Inte goære puniche quéste tribù de Lìguri, coscì cómme e âtre do ponénte lìgure, se són aleæ co-i cartaginéixi, vìsti cómme 'na poscibilitæ de liberâse da minàccia româna. Però, co-a vitöia de Rómma, no l'é pasòu goæi de ténpo prìmma che quésta a l'àgge inandiòu a conquìsta da pàrte setentrionâle da penîzoa: defæti, into 173 a.C., e legioìn comandæ da-o cónsole Marco Popilio Lenate àn conquistòu o céntro de Carystum, dónd'a l'é stæta pöi fondâ a çitæ de Aquae Statiellae. Pe de ciù i Statielli, scibén che, câxo ùnico tra e génte lìguri, s'êan aréixi sénsa conbàtte, són stæti caturæ e vendûi cómme scciâvi. Quésta pràtica a l'é finîa sôlo inte l'ànno sucescîvo quànde, vìsta da-o senâto de Rómma l'ilegalitæ de l'àtto ségondo o dirìtto de goæra româno, i Statielli scciavizæ són stæti tórna liberæ, òtegnìndo a restituçión di pròppi bêni.

Inportànte pe-o svilùppo da zöna l'é stæta a costruçión, into 109 a.C., da Stràdda Aemilia Scauri, ch'a colegâva o Mâ Lìgure (da Voæ) co-a Cianûa Padànn-a, pasàndo pe-o còlle de Cadebónn-a e pöi pe-a val Bórmia. Quésti teritöi, co-a rifórma de Ougùsto do 7 d.C., són stæti inserîi inta Regio IX Ligùria e, ciù precizaménte, l'é probàbile che a Val Bórmia a foîse inclûza inta giurisdiçión do monicìpio de Alba Pompeia, l'atoâle çitæ de Àrba, a l'época governâ da-a tribù Camilia. Fòscia a pàrte âta da vàlle, ciù izolâ, a l'êa pe cóntra sott'a-a çitæ de Albium Ingaunum, a-a giornâ d’ancheu Arbénga, ch'a l'êa ascrîta a-a tribù Publilia.

 

Etæ de Mêzo

 

Co-a chéita definitîva de l'Inpêro Româno d'Òcidénte into 476 a penîzoa italiànn-a, e dónca a Val Bórmia ascì, a l'é pasâ sott'a-o contròllo do régno ostrogöto scìnn-a quànde into 538, inte l'ànbito da goæra götica vosciûa da l'inperatô Giustiniàn I, a l'é pasâ a l'Inpêro bizantìn. A despêto do sucescîvo arîvo di longobàrdi into 568, a Ligùria bizantìnn-a, a coscì dîta Provincia Maritima Italorum, a l'à rexistîo a l'invaxón di bàrbari, co-o limes ch'o pasâva pròpio lóngo a vàlle. De quésto perîodo restàn a-a giornâ d’ancheu pöche tràcce, tra e quæ gh'é i rèsti de 'n castrum da-arénte a Bardinêo e dötræ gêxe consacræ a sànti òriginâi do Levànte. A ògni mòddo, into 643 o rè Rotari o l'à conpletòu a conquìsta da Ligùria, ch'a l'é coscì restâ sott'a-o régno longobàrdo scìnn-a-o 774, quànde o l'é stæto conquistòu da-o Càrlo Màgno.

Aprêuvo a-a decadénsa de l'Inpêro carolingio, i pàixi da Val Bórmia són stæti sachezæ, scibén che ciù de ræo de quélli lóngo a rivêa, da-i saracìn che, into 889, són arivæ a atacâ a çitæ d'Àcqui. Pe contrastâ i atàcchi di pirâti, o rè d'Itàlia Berengario II d'Ivrea o l'à spartîo a Ligùria inte træ màrche e, in particolâ, l'àrea conpréiza tra Sànn-a, Àcqui e o Monferòu a formâva a coscì dîta a màrca aleràmica.

A-o 991 a remónta a fondaçión do prìmmo monestê da vàlle, sàiva a dî quéllo de Sàn Quintìn de Spîgno, vosciûo da-o marchéize Ansèrmo, fìggio de Aleramo. O perîodo de màscimo splendô da màrca aleràmica o l'é stæto quéllo do sò ùrtimo marchéize, o Bonifàçio do Vàsto, a-a quæ mòrte, avegnûa into 1130, a región a l'é stæta spartîa 'na prìmma vòtta tra i sò sètte fìggi. Da quésto perîodo l'é comensâ 'na progrescîva spartiçión de tære e di féodi inti quæ l'êa sudivîza a vàlle, insémme a-a decadénsa do Marchexâto de Merêxo, ma a ògni mòddo gh'é stæto ascì di teritöi pasæ sott'a-o contròllo de stâti ciù gréndi, cómme a Repùblica de Zêna, o nasciûi da-e çénie da màrca Aleramica, cómme o Marchexâto de Finâ e o Marchexâto do Monferòu. Into méntre l'ùrtimo ràmmo da dinastîa aleràmica, ch'a governâva o Marchexâto do Monferòu da-o 967, o l'é finîo co-a sò estinçión, co-o contròllo de sò tære ch'o l'é pasòu a 'n ràmmo di Paleòloghi into 1306.

A despêto da divixón polìtica sto chi o l'é stæto 'n moménto de cresciànsa, co-a costruçión de nêuvi céntri, de nêuve stràdde e, gràçie a-i móneghi benedetìn di monestê de Sàn Quintìn (Spîgno), Sàn Pê (Ferània) e Sàn Stêva (Merêxo), con l'introduçión de nêuve tecnologîe e ativitæ produtîve, cómme a coltivaçión in scê fàscie, e ferêe e i moìn. A ògni mòddo, o medioêvo pe-a val Bórmia e-e vàrie naçioìn da-arénte o no l'é finîo into mêgio mòddo: defæti, into sécolo XV, numerôze goære àn interesòu l'àrea, spécce quélle tra a Repùblica de Zena e o Marchexâto de Finâ, ch'o controlâva a ciù pàrte de l'âta vàlle, pe-o contròllo de vîe de comunicaçión co-a Cianûa Padànn-a. O progrescîvo indeboliménto de quésti stâti, óltre che di vàrri monestê, o l'asccianòu a stràdda a-e poténse foestê de Frànsa e Spàgna che, into sécolo XVI àn trasformòu a penîzoa italiànn-a inte 'n cànpo de batàggia.

Etæ modèrna

 

A vàl Bórmia a l'êa diventâ 'na vîa de comunicaçión asæ inportànte pe-a Spàgna do çinqueçénto, defæti, co-o contròllo spagnòllo in sciô Marchexâto de Finâ e in sciô Ducâto de Milàn, a l'êa l'ùnico mòddo poscìbile pe mandâ di ezèrciti inte Fiàndre ribèlli méntre a se conbattéiva a goæra frànco-spagnòlla. Quéste amîe espansciónistiche preocupâvan però o Ducâto de Savöia, interesòu a òtegnî 'n sbócco in sciô Mâ Lìgure, e sorviatùtto a Frànsa. Into 1598, co-a fìn da dinastîa di Do Carétto, a Spàgna a l'òtegnûo o contròllo dirètto do Marchexâto de Finâ, e dónca de l'âta vàl Bórmia, a escluxón de Bardinêo, de lóngo aleòu da Repùblica de Zêna, e de çèrti pàixi de l'entrotæra savonéize. Cómme rispòsta, into 1636, i piemontéixi àn òcupòu Çéngio e o sò castéllo ma, dæta l'inportànsa stratégica de quélla poxiçión, a-i 3 de màrso do 1639 i spagnòlli àn conquistòu tórna o pàize. Co-a fìn da goæra e a Pâxe di Pirenæi 'na de clòuzole do tratâto a prevedéiva a demoliçión de tùtte e fortésse, fìn ch'a l'é tocâ a quélle da val Bórmia ascì.

O domìnio spagnòllo o l'é stæto 'n perîodo de profónda crîxi pe-e génte da vàlle: a despêto de l'avertûa de nêuve manifatûe a pezànte inpoxiçión fiscâle, unîa a-o sccéuppo de epidemîe de pèsta cómme quélla do 1630 (descrîta inti Spozoéi Inpromìssi do Lisciàndro Manzôni), a l'à caxonòu 'na grànde difuxón da povertæ. O rinovòu fervô religiôzo tra a popolaçión o l'à coscì portòu a-a costruçión de nêuve gêxe, cómme a paròcchia de Càrcae, dedicâ a Sàn Gioàn Batìsta, e a gêxa da Madònna do Bòsco. Into 1621 o l'é stæto costroîo o Colêgio de Schêue Pîe de Càrcae, a prìmma, e pe tànto ténpo l'ùnica, strutûa dedicâ a l'educaçión di zoêni sénsa distinçión de cêto sociâle.

 

A ògni mòddo, con l'inìçio do sécolo XVIII, a dominaçión do régno spagnòllo a l'é arivâ a-a sò fìn: co-o tratâto de Rastatt o teritöio do Marchexâto de Finâ o l'é stæto vendûo da l'Òustria a-a Repùblica de Zena méntre o Marchexâto do Monferòu (con Merêxo, Çéngio e Coscéria) o vegnîva anésso a-o Ducâto de Savöia, dàndo inìçio a 'n perîodo de contràsti ancón ciù fórti tra i doî Stâti. Se aregórdan prezénpio i sachézzi de Féipo do Carétto do 1745, marchéize de Barestrìn a-o servìçio di Savöia, ch'àn portòu âtre devastaçioìn, agravæ, a-a fìn do sécolo, da l'invaxón de armæ da Frànsa rivoluçionâia.

Etæ contenporània

 

Co-o sccéuppo da goæra tra a Frànsa rivoluçionâia e-e âtre naçioìn eoropêe, a despêto da diciaraçión de neotralitæ da Repùblica de Zêna do 1792, e armæ françéixi àn òcupòu a rivêa da ponénte scìnn-a l'altéssa de Finâ, méntre, cómme rispòsta, i ezèrciti do Ducâto de Savöia e de l'Òustria se són stabilîi inti pàixi de Dê, Coscéria, Càrcae, Artâ, Màlae e Merêxo. Inti quàttro ànni sucescîvi a scitoaçión a no l'é goæi cangiâ, co-a lìnia do frónte ch'a s'êa consolidâ tra i masìsci do Settepani, do Melogno e do Sàn Giàcomo, scìnn-a-a ràdda de Voæ.

Però, into 1796, o comàndo de armæ françéixi o l'é pasòu a 'n zóveno generâle còrso che da chi o l'à comensòu a prìmma de sò grénde canpàgne, o Napolión Bonapàrte. Dòppo avéi refuòu 'n atàcco oustrìaco a-i 11 arvî, l'Armée d'Italie a l'é pasâ a l'òfenscîva into giórno a vegnî: méntre e divixoìn de Masêna e Laharpe sfondâvan e lìnie nemîghe in sciô Montenéutte, i òmmi de Augereau pigiâvan Càrcae e pöi Merêxo inte quélle che són conosciûe co-o nómme de batàgge de Móntenotte, Merêxo e Dê (a segónda). A-i 28 de arvî o Ducâto de Savöia, dòppo êse stæto tórna batûo inta batàggia de Mondovì, o s'é aréizo a-i françéixi, con l'armistìçio de Cheràsco.

I ànni sucescîvi són stæti tra i ciù dûi da stöia da val Bórmia tànto che, into 1800, aprêuvo a-e carestîe e a-e pestilénse a popolaçión a l'é amermâ do vintisêi perçénto rispètto a l'inìçio da goæra. Cómme inti âtri perîodi de crîxi e génte da vàlle àn trovòu recôvio inta fêde religiôza: 'n picìn afrésco do 1618 in sciâ maxêa de 'n secæso o l'é diventòu ògètto de 'n'inténsa devoçión e, inte quéllo lêugo, l'é stæto costroîo 'n grànde santoâio. Sto cazaménto chi, scitoòu into teritöio do comùn de Merêxo e dedicòu a-a Nòstra Scignôa do Dezèrto, o l'é ancón a-a giornâ d’ancheu o ciù inportànte da valàdda.

Con l'anesción dirètta da Repùblica Lìgure a l'Inpêro françéize do 1805, dòppo ciù de mìlle ànni són stæte do tùtto rivoluçionæ e entitæ teritoriâli da valàdda, co-a disoluçión da màrca aleràmica. In particolâ, i pàixi da vàlle èan inclûxi inti doî circondâi de Cêva e de Àcqui, pàrte do dipartiménto de Montenéutte. A-o livéllo aministratîvo inferiô, in particolâ, e tære de l'âta vàlle êan ripartîe inti cantoìn de Merêxo, Spîgno, Dê, Càiri e Calisàn. A ògni mòddo e decixoìn ciù inportànti êan pigiæ a Sànn-a, capolêugo do dipartiménto, dónd'o prefètto Chabrol de Volvic o l'àiva comensòu 'na conplèssa òpera de rifórma, ch'a l'à mìsso e bâze do futûro svilùppo da vàlle. Però, pöchi ànni dòppo, co-a chéita de l'Inpêro napoliónico e o nêuvo asèsto teritoriâle decîzo into Congrèsso de Viénna, e génte lìguri, co-a val Bórmia ascì, saiàn in sciâ fìn asogetæ a-o contròllo do stâto sardegnòllo e do sucescîvo régno italiàn, anàndo aprêuvo a-i evénti de quéllo stâto.

Parlæ

Aprêuvo a sò stöia de tæra de frontêa, sudivîza tra divèrsci stâti, a val Bórmia a l'à 'n'ànpia variêtæ inte sò parlæ, frûto de infloénse de coltûe ligùstica e piemontéize. Defæti a scitoaçión a l'é squæxi o contrâio tra l'âta e a bàssa vàlle: méntre inta sò pàrte ciù bàssa e parlæ són prinçipalménte de variànte da léngoa piemontéize, con de infloénse ciù ò mêno fòrti da-o lìgure, quélle da pàrte ciù âta da valàdda són clasificæ cómme de variànte da léngoa lìgure, scibén che àn de caraterìstiche de tranxiçión co-o piemontéize.

In particolâ, e parlæ de l'âta val Bórmia, con l'eceçión de quélle de Bardinêo e de Calisàn, són riunîe into grùppo di dialétti da val Bórmia, pàrte do coscì dîto grùppo do lìgure de l'Óltrazôvo. A ògni mòddo gh'é bén bén de diferénse tra e divèrse parlæ: chi de sótta se peu védde cómme ezénpio o confrónto do mæximo tésto (l'incipit da paràbola evangélica do fìggio larghê) scrîto inte 'na parlâ de l'âta vàlle con fórti caràteri piemontéixi (variêtæ de Càiri), unn-a da bàssa (dialétto de Àcqui) e, cómme paragón, in zenéize e in lusciandrìn.

Zenéize (grafîa in u)

Ïn ommu u l'avéiva duì figiö; u ciü piccìn u dîxe óu puæ: "Dæme a mè parte de bén ch'a me tucca!", e u puæ u ghe spartì u fætu sö. U figiö, quande u l'a fætu i fèri, de lì a pochi giurni u se ne scappa, e u se n'andià 'n t'ïn pàise luntàn, dunde, a fórsa de desbaüsci, u s'asgærià tüttu u sö avê.

Parlâ de Còiri

In òm r'äva doi fieuj. U ciu zono r'ha dicc a sò päre: “Popà, dème ra part ed beni ch''o'm toca!”. E chièl r'ha facc tra chej ra pärt du sò patrimoni. Da lì a cärch dì, botä tucc insèm ës fieu ciu pcit, o's n'è indä int in paìs lontàin, e lì r'ha xgheirä tucc 'r fäcc sò in desbaoxi.

Parlâ de Àcqui

In pari l’eiva doi fieuj. Ër pì zovo l'ha dicc a sò pari: "Pari, dem ra part ch'o m'aparten dër fait mè!" E 'r pari sciulinda ai ti l'ha spartì col pòch ch'l'avìa e o j'ha dacc lo ch'j'avniva. Da lì a cuich dì 'st fieu 'n pu zovòt l'ha migiä tit col ch'l'ha pussii, l'ha féi fagòt e o's n'é tiré via d'an cà e o 's n'andä ant in pais strangé. Là ch's'é stacc, o la squarsava da sgnor e, vist novist, ant pòch temp l'é balà tit, e l'é restä biot e patani che o 'n eiva manch pì 'n sòld da passé l'eva.

Lusciandrin

In òm l'éiva dói fieuj. Ër pu giovo 'd 'sti fieuj l'ha dicc a sò pari: “Papà, dam ra part ed beni ch'o 'm tuca!”. E lu o j'ha spartì e o j'ha dacc ra sò part. E da léi a pochi dì, ër fieu pu giuvu l'ha facc su tucc e l'é andacc ant in pais luntàn, e là l'ha sgarà tüt ër facc sò a fè der sbauci

Gastronomîa

Âta vàlle

 

Prodûti

• Asæ inportànti inti comùn de Calisàn e de Moriòudo són e castàgne. In particolâ, quélla de Calisàn a l'é stæta diciarâ Presidio Slowfood ascì. Quésta l'é a regìnn-a da "Fèsta d'ötùnno", manifestaçión inta quæ o mêgio tra i câdaròsti o goâgna o prémio da "castàgna d'öo".
• I doî comùn de Calisàn e de Bardinêo són pöi di lêughi asæ avoxæ pe l'arecugéita di fónzi porcìn (sorviatùtto o fonzo néigro), a-i quæ a l'é dedicâ a "Fèsta naçionâle do porcìn d'öo".
• Merêxo o l'é pe cóntra diventâ 'n'inportànte localitæ pe l'arecugéita e o comèrcio do trìfolo, ségge giànco che néigro, cómme dimostròu da-a grànde manifestaçión da "Fèsta naçionâle do tartùffo de Merêxo".
• O comùn de Çéngio, in particolâ a sò fraçión da Rochétta, a l'é conosciûa pe 'na variêtæ de sùcca, dîta a Sùcca de Rochétta. Quésta variêtæ a l'êa squæxi sconparîa ma, gràçie a l'ativitæ de asociaçioìn do pòsto e a-a creaçión de manifestaçioìn a lê dedichæ, cómme a "Zucca in piazza", òua a l'é bén conosciûa e aprexâ.
• Âtro prodûto agrìcolo tradiçionâle de Çéngio o l'é o moco, variêtæ locâle da lême ch'a l'à òtegnûo a denominaçión comunâle (De.Co.).
• A "Nisêua Piemónte", ch'a l'à goâgnòu a certificaçión IGP, a l'é difûza ascì inta pàrte da provinsa de Cùnio òcupâ da-a val Bórmia e in particolâ into teritöio do comûne de Cortemìlia.
• O prodûto bitîro ciù tradiçionâle da val Bórmia o l'é o zuncò, 'n formàggio frésco òtegnûo da-o læte de crâva e lasciòu a l'âia pöchi giórni prìmma de êse consumòu.
• Tra i formàggi s'aregorda ascì a robiöla de l'âta val Bórmia òcidentâle, prodûta sôlo inti comùn de Bardinêo, Calisàn e Osìlia e in quantitæ ridûta. A diferénsa do zuncò a l'é sotopòsta a 'na brêve maturaçión de ciù ò mêno 'na setemànn-a.

Piâti tìpichi

 

• Grissa: pàn tradiçionâle de tùtta a vàlle, coscì cómme inte âtre pàrte da Rivêa de Ponénte, o l'à 'na fórma alonghîa.
• Sciaccarotti: fugasétte difûze in particolâ a Moriòudo e a Merêxo, són ricovèrte da 'n condiménto formòu da sàrsa de tomâta, pésto e àggio.
• Fazzino: a segónda da localitæ ò do condiménto ciamòu lisone (sorviatùtto a Refréido, fraçión de Moriòudo) ò lisotto (Pàlae) ascì, o l'é 'na fugasétta de patàtte coxinâ inte tùtta a vàlle.
• Tira: panétto tradiçionâle da çitæ de Càiri, a sò particolaritæ a l'é 'n abondànte pìn de sâsìssa.
• Tirotto: o pîgia o sò nómme da-a ciù famôza tira, da-a quæ o l'aregórda a fórma. O l'é 'n pàn tìpico de l'âta val Bórmia e de Sascéllo ch'o l'à 'n inpàsto formòu, inta sò riçètta ciù tradiçionâle, da fænn-a e patàtte, o tùtto bagnòu d'êuio.
• Zeaia: dîta Zrarìa o Zeraria ascì a segónda da pàize, a l'é 'na gelatìnn-a de càrne de beu e de pòrco, coxinâ inte 'n bròddo aromatizòu con öféuggio e safràn. Riçètta tìpica do perîodo de Dênâ, a l'é difûza inta vàlle Stùra ascì.

Piâti tìpichi - dôsci

• Cobelétti: i cobelétti són di beschéutti de pàsta fròlla. Tradiçionâli inte âtri pàixi da Ligùria ascì, segóndo a riçètta da val Bórmia àn 'n pìn de marmelâta de armognìn.
• Merexìn a-o róm: cicolatìn pìn de róm, cómme dîxe o nómme són òriginâi do comùn de Merêxo.
• Torcetti: scìmili inta fórma a-o dôçe tìpico da coxìnn-a piemontéize, quélli da valàdda, prodûti in particolâ a Màlae, se prezéntan cómme di beschéutti frîti co-în inpàsto legerménte alcòlico, aprêuvo a l'azónta de róm.
• Pàn ò òsse di mòrti: beschéutti tìpichi de Calisàn, scìmili a-a riçètta difûza inte âtre regioìn do nòrd, a sò produçión a l'é comensâ into segóndo dòppo goæra. A pàsta dêuviâ a l'é 'n conpòsto de beschéutti sfregogiæ, fænn-a, sùcou, vìn giànco e frûta sécca.
• Tórta strangôagàtti: tórta tìpica do comùn de Calisàn, a l'é òtegnûa da 'na pàsta scìmile a quélla do pandôçe, ma a conscisténsa a l'é ciù mòrbida, cómme a tórta margàita.
• Cugnà: marmelâta de mósto d'ûga, fîghe, nôxe, méie, péie e spéçie, a l'é 'na preparaçión comûne inta ciù pàrte de Lànghe e, inta val Bórmia, a l'é in particolâ tìpica do pàize de Cortemìlia.

Teritöio de Àcqui

 

• Filétto baxòu: o l'é 'n salùmme òtegnûo da càrne maxinâ de pòrco insacâ insémme a 'n filétto de pòrco, prìmma conservòu in sarmoîa. Dòppo o doviâ êse asaxonòu pe armêno doî méixi. O l'é o prodûto ciù famôzo do pàize de Ponçón e o l'à goâgnòu o riconosciménto P.A.T. (Prodûti Agroalimentæ Tradiçionâli).
• Fainâ (de Àcqui): asæ scìmile a quélla zenéize, a l'é 'na de dimostraçioìn di fòrti ligàmmi stòrichi tra Àcqui e a Repùblica de Zêna.
• Amarétti (de Àcqui): coscì cómme pe-a fainâ, i amarétti són 'n âtro scìnboli di ligàmmi co-i pàixi da Ligùria e, in particolâ, co-o comùn de Sascéllo, céntro prinçipâ pe-a produçión de sti dôsci chi.
• Àcquéize a-o róm: cicolatìn pìn de róm tìpichi da çitæ de Àcqui, o sò inpàsto o l'é formòu da cicolâta, crémma de marónn-e, pàsta de nisêue e róm.

Vìn e licôri

O mæximo argoménto in detàggio: Vìn da Ligùria.

• Granàccia (variêtæ do vitìgno Alicante de Rocavignâ)
• Dôçétto de fàscie (variêtæ de Cortemilia e Moriòudo do Dôçétto d'Àrba)
• Dôçétto d'Àcqui (DOC)
• Barbêa d'Àsti (DOCG)
• Brachétto d'Àcqui (DOCG)
• Moscâto (DOCG)
• Moscâto pasîo (DOCG)
• Cortéize pasîo (DOC)
• Moscâto pasîo (DOC)
• Amâo Gamondi

• (IT) Vittoriana Derapalini, Cesare Garelli, Arturo Ivaldi e Riccardo Richebuono, Le Piccole Patrie (Altare/Cairo Montenotte/Carcare/Millesimo), Sànn-a, Sabatelli, 1981.
• (IT) Gian Paolo Re, La rocca dell'Adelasia. Una riserva naturalistica nell'alta val Bormida, Gruppo 3M Italia, 1989, ISBN 88-43-53051-8.
• (IT) Giovanni Meriana, Val Bormida, in Liguria Guide, vol. 17, Zêna, SAGEP, 1997, ISBN 88-70-58633-2.
• (IT) S. Testore e G. Gallareto, Langa Astigiana - Val Bormida, Àcqui, Impressioni Grafiche, 1999, ISBN 88-87-40903-X.
• (IT) Lorenza Russo, Mi porti in Val Bormida? Guida stradale e turistica, Avêgno, Geko, 2017, ISBN 88-98-00470-2.

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Val Bórmia

• (IT) Scîto do GAL Vàlli do Bórmia e Zôvo Leader, in sce valbormida.net.
• (IT) Val Bórmia - Goìdda SVD (PDF), in sce savonaintasca.it.