Repùbrica De Nöi: Unn-a de repùbriche mainæ do medioêvo

A l'é consciderâ, a partî da-o 1193, unn-a de repùbriche mainæ do medioêvo.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Repùbrica de Nöi
Màppa da Repùbrica de Nöi
Dæti aministratîvi
Léngoe ofiçiæ	Nisciùnn-a, i àtti ofiçiæ êan scrîti in zenéize, latìn e italiàn
Léngoe parlæ	Lìgure, Latìn, Italiàn
Capitâle	Nöi
Polìtica
Fórma de govèrno	Repùbrica òligàrchica
Càppo de Govèrno	Poistæ
Òrgani deliberatîvi	Conséggio di Cónsoli ò di Càppi de Câza
Nàscita	7 agósto 1192
Caxón	Indipendénsa da-o Marchexâto de Finâ con decrétto de Rìcco VI de Svevia
Fìn	2 dexénbre 1797
Caxón	Canpàgna d'Itàlia de Napolión Bonapàrte
Teritöio e popolaçión
Baçî giögràfico	Comùn de Nöi e pàixi vixìn, de spésso contéixi con Sànn-a e co-o Marchexâto de Finâ
Teritöio òriginâle	Teritöio do comùn de Nöi d'ancheu
Màscima estensción	4 km² into XVIII sécolo
Popolaçión	1.500 into XVIII sécolo
Economîa
Monæa	Dêuviâ quélla zenéize
Vivàgne	Comèrcio, pésca, coltivaçión di oîvi
Produçioìn	Véddro, nâve da goæra
Comèrci con	Inpêro bizantìn, Frànsa, Spàgna, Inghiltæra
Esportaçioìn	Spéçie, sâ, véddro
Inportaçioìn	Spéçie
Religión e socjêtæ
Religioìn prinçipæ	Catolicêximo
Religión de Stâto	Catolicêximo
Religioìn minoritâie	Ortodoscîa
Clàsse sociâli	nobiltæ, clêro, pescoéi, contadìn
Evoluçión stòrica
Precedûo da	Régno d'Itàlia
Sucedûo da	Repùbrica Lìgure

O stémma da Repùbrica a l'êa 'na crôxe giànca scrôxâ in cànpo rósso, coscì cómme a sò bandêa, co-in ciæo rimàndo a-a crôxe de Sàn Zòrzo ma a tìnte invertîe, de mòddo da distìngoise da-i scìnboli de Zêna. O patrón de Nöi e da sò Repùbrica o l'êa Sànt'Eogénio.

 

A picìnn-a Repùbrica mainâ a s'estendéiva tra i doî promontöi de Càppo Nöi e da pónta do Vescovâdo, conprendéndo vèrso l'entrotæra i pàixi de Vôze e de Tósse ascì, d'ancheu de fraçioìn do comùn de Nöi. Into moménto da sò màscima estensción, faxevân pàrte do sò teritöio i bórghi de Voæ, Màlae, Òrco e Ségno, ciù l'îzoa de Berzézzi. A ponénte a confinâva co-o Marchexâto de Finâ, co-o confìn ch'o l'êa segnòu da-a coscì dîta "tôre de strîe" (inta quæ a gh'êa a goarnixón de frontêa), e vèrso nòrd-èst co-a Repùbrica de Zêna (dòppo a conquìsta zenéize do Comùn de Sànn-a), da quæ a l'avéiva a proteçión.

A superfìcce totâle a l'êa de ciù mêno 4 km², co-în'estensción de quàttro chilòmetri lóngo a Rivêa e 'n'anpiéssa de un e mêzo vèrso i mónti. Into Sèteçénto a Repùbrica de Nöi a contâva de 1.534 abitànti, di quæ 1.050 rescidénti into bórgo, 184 a Tósse e 300 a Vôze.

 

L'àtto de nascìta da Repùbrica mainâ o l'é stæto sotoscrîto a-i 7 de agósto do 1192 inta gêxa de Sàn Paragorio, quànde o Rìcco II do Carétto o l'à vendûo a-o comùn de Nöi o castéllo de Ségno e di âtri dirìtti scignorîli. Dónca, inte l'ànno 1196, l'inperatô e rè de Sicìlia Rìcco VI de Svêvia co-in sò decrétto o l'à réizo ofiçiâ a separaçión tra Nöi e Finâ, in virtù de 'n diplöma ch'o riconoscéiva a sò outonomîa co-ina fórma de govèrno òligàrchica. I òrgani do nêuvo govèrno êan o poistæ, o Conséggio di Cónsoli e o Conséggio di Càppi de Câza.

Pe tutelâse da-e minàcce ch'arivivâvan da-e vixìnn-e Sànn-a e Finâ, Nöi, ch'a faxêva pàrte da façión di ranpìn, a s'é aleâ into 1202 co-a Repùbrica de Zêna segóndo 'n rapòrto scìmile a 'n protetorâto, scibén che da l'anàlixi di papê se pêu védde cómme quésti rapòrti êan de tîpo paritâio e no de sotomisción. Nöi a s'é batûa insémme a Zêna cóntra a Repùbrica de Pîza, pe stabilî o pròpio domìnio in sciô Mâ Tirén, e cóntra a-a Repùbrica de Venéçia ascì, co-e goære into Levànte. A sò inportànsa a l'êa cresciûa a-o pónto che, into 1239, a Nöi a l'é stæta creâ da-o pàppa Grigheu IX 'na nêuva diòcexi, pöi unîa a quélla de Sànn-a a-i 25 de novénbre do 1820. A catedrâle a l'é stæta, scìnn-a-o 1572, a gêxa de Sàn Paragorio, co-o tìtolo ch'o l'é stæto pöi trasferîo a quélla de Sàn Pê di Pescoéi dæto che, trovàndose quést'ùrtima drénto e miâge da çitæ, a l'êa inte 'na poxiçión ciù segûa.

 

Into XIII sécolo a Repùbrica a l'à promulgòu i pròppi statûti, sudivîzi in quàttro lìbbri, un pe ògni ràmmo do dirìtto: pùblico, civîle, penâle e aministratîvo. O moménto de mascìmo splendô de Nöi, into XIV sécolo, o coinciddéiva con l'òtâva croxâ, inta quæ a picìnn-a Repùbrica a l'à parteçipòu co-e pròpie inségne e, gràçie a-o ròllo stratégico do sò pòrto, portàndo co-ina sò nâve o rè de Frànsa Loîgi IX scìnn-a Tùnixi. A quèsto pónto o l'incomensa però o perîodo de decadénsa da çitæ, aprêuvo a-o fæto che o sò pòrto naturâle o no l'êa in gràddo de òspitâ de nâve de ciù grénde dimenscioìn, portàndo coscì a l'izolaménto de Nöi da ræ comerciâle do Mâ Mediterànio. I çitadìn da repùbrica da rìcchi mercànti àn coscì comensòu a dedicâse a-a pésca. Pe de ciù, e vàrie bæghe co-e vixìnn-e Finâ e Sànn-a, coscì cómme e contìnoe incurscioìn di spagnòlli e di sabòudi, àn portòu a l'amermâ da stabilitæ e da seguéssa da Repùbrica, za minaciâ da-e lòtte tra e famìggie locâli e da-e epidemîe.

I cònioghi ingléixi Edward e Margaret Berry, studiôzi e viâgiatoî rescidénti a Bordighêa da-o 1891, into sò lìbbro stòrico-artìstico Alla porta occidentale d'Italia móstran 'n grànde interèsse vèrso o bórgo de Nöi e o sò pasòu indipendénte. Ànche o scritô e crìtico leterâio torinéize Giuseppe Baretti, into sò Viaggio da Londra a Genova do 1770, o l'à minsonòu a Repùbrica de Nöi, da-o quæ a l'é stæta definîa cómme 'na mâvéggia polìtica aprêuvo a-a bontæ do sò scistêma de govèrno:

O declìn de Nöi o l'à portòu, insémme a-a Repùbrica de Zêna da-a quæ a l'êa protètta, a çitæ sótt'a-a dominaçión françéize do Napolión Bonapàrte. Defæti, a-i 2 de dexénbre do 1797, a l'é finîa l'outonomîa da picìnn-a Repùbrica, dòppo che into màzzo do mæximo ànno ànche Zêna a l'avéiva pèrso a sò indipendénsa. A nêuva costituçión da Repùbrica Lìgure, aprovâ tréi giórni dòppo, a l'à creòu 'na repùbrica giacobìnn-a che però a l'é stæta de brêve duâta, finéndo into 1805 anéssa a-o Prìmmo Inpêro françéize. Dónca, dòppo a cùrta esperiénsa da Repùbrica Zenéize do 1815, Nöi a l'é finîa into Régno de Sardégna e pöi, da-o 1861, into Régno d'Itàlia.

Peculiaritæ da Repùbrica de Nöi a l'é che, diversaménte da-i âtri picìn prinçipâti lìguri, a no l'à mâi batûo 'na pròpia monæa, dêuviàndo pe cóntra quélla zenéize: in öo o gh'êa o genovìn, o sechìn, o scùddo do sô e o ducàtto méntre, d'argénto, êan dêuviæ dinâ, medàggia, gròsso, södo, petachinn-a, cavalòtto e âtre.

Pe-o stòrico Loîgi Caorsi a motivaçión de quésta mancànsa de outonomîa inta monæa a Nöi a l'êa dovûa prinçipalménte a de caraterìstiche de l'economîa çitadìnn-a, caraterizâ da 'n mercòu da-e dimenscioìn limitæ e da di flùssi monetâi che no êan particolarménte favorévoli a-o svilùppo de 'na monæa locâle, co-a popolaçión ch'a l'êa abitoâ a dêuvia de valûe forèste. Pe de ciù a Zêna a no l'êa de segûo bén vìsta a poscibilitæ de delegâ 'na fraçión do pròpio privilêgio de sécca a 'n âtro pàize.

• (IT) Giuseppe Baretti, Viaggio da Londra a Genova, Milàn, Sonzogno, 1830.
• (IT) Bernardo Gandoglia, La Città di Noli: Monografia storica, Sànn-a, Bertolotto & Isotta, 1885.
• (IT) Elvidio Salvarezza, Curiosità storiche sulla repubblica di Noli e sulle relazioni passate nel 1656 fra Genova e Marsiglia, Zêna, Tipografia del Regio Istituto Sordo-Muti, 1891.
• (IT) Luigi Descalzi, Storia di Noli, Sànn-a, Bertolotto, 1902.
• (IT) Bernardo Gandoglia, In repubblica: vita intima degli uomini di Noli studiata nell'archivio del Comune, Finâ, Bolla, 1926.
• (IT) Edward Berry e Margaret Berry, Alla porta occidentale d'Italia: guida storica e artistica della Riviera di ponente, Bordighêa, Istituto internazionale di studi liguri, 1963.
• (IT) Armando Lodolini, Le repubbliche del mare, 2ª ed., Rómma, Ente per la diffusione e l'educazione storica, 1967.
• (IT) Carlo Varaldo, La chiesa di San Paragorio a Noli e la zona archeologica, in Monumenti e tesori d'arte del Savonese, vol. 2, Sànn-a, Sabatelli, 1979.
• (IT) AA. VV., Notizie storiche su Noli: ciclo di studi e ricerche, Nöi, Palazzo del Comune, 1982.
• (IT) AA. VV., Statuti di Noli, Sànn-a, Coop Tipograf, 1993.
• (IT) Lorenzo Vivaldo, Storia di Noli, Sànn-a, Sabatelli, 1994.
• (IT) AA. VV., Sant'Eugenio patrono di Noli, Nöi, Centro Storico Culturale Civitas Nauli, 1998.
• (IT) Luigi Caorsi, Noli alla ricerca del passato, Nöi, Centro Storico Culturale Civitas Nauli, 1999.
• (IT) Mauro Darchi e Francesca Bandini, Noli percorsi storici, Firénse, All’Insegna del Giglio, 2004, ISBN 88-78-14179-8.
• (IT) AA. VV., Noli percorsi storici, Nöi, Centro Storico Culturale Civitas Nauli, 2005.
• (IT) Alberto Manzino e Natale Russo, Quinta repubblica marinara di Noli, Sànn-a, Natrusso Communication, 2005, ISBN 88-89-40610-0.
• (IT) Marc'Antonio Bragadin, Storia delle repubbliche marinare, 2ª ed., Bològna, Odoya, 2010, ISBN 88-62-88082-0.

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Repùbrica de Nöi