L'Irlànda (Éire in irlandéize, Ireland in ingléize), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica d'Irlànda (Poblacht na hÉireann in irlandéize, Republic of Ireland in ingléize), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.
ZE | Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
L'Irlànda a l'é formâ da 26 de tradiçionâli 32 contêe inte quæ a l'é spartîa l'îzoa irlandéize. A naçión a confìnn-a pe tæra sôlo con l'Irlànda do Nòrd, a quæ a l'é pàrte do Régno Unîo. Inte âtre direçioìn a l'é bagnâ da l'Òcéano Atlàntico e, in particolâ, da-o Mâ Cèltico a sùd, da-o Canâ de Sàn Zórzo a sùd-èst e da-o Mâ d'Irlànda a levànte.
A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Dublìn, scitoâ in sciâ rîva de levànte de l'îzoa. Ciù ò mêno o 40% di 5 milioìn d'irlandéixi o stà inte l'àrea metropolitànn-a da capitâle, conosciûa co-o nómme de Greater Dublin. E âtre çitæ ciù grénde són, inte l'órdine, Cork, Limerick, Galway e Waterford.
O Stâto Lìbero d'Irlànda o l'é stæto creòu, cómme Dominion, into 1922 aprêuvo a-o coscì dîto Tratâto anglo-irlandéize. Inte l'ànno 1937 a l'é stæta adotâ 'na nêuva costituçión, cangiàndo o nómme do pàize in Irlànda e trasformàndolo inte 'na repùbrica co-in prescidénte no esecutîvo votòu a eleçión dirètta. 'Sta rifórma chi a l'é stæta formalizâ into 1948 co-o coscì dîto Republic of Ireland Act. Into dexénbre do 1955 l'Irlànda a l'é intrâ inte Naçioìn Unîe e, into 1973, inte Comunitæ Eoropêe ascì.
O stâto irlandéize o no l'à avûo de relaçioìn formâli con l'Irlànda do Nòrd pi-â ciù pàrte do sécolo XX ma, tra i ànni '80 e '90, a l'é incomensâ 'na colaboraçión co-o Régno Unîo pe atrovâ 'na soluçión a-i coscì dîti "Troubles". A partî da-a fìrma de l'Acòrdio do Venardì Sànto do 1998 o govèrno irlandéize e l'esecutîvo de l'Irlànda do Nòrd àn comensòu a colaborâ in sce 'na série de polìtiche sótt'a-o conséggio ministeriâle nòrd/sùd creòu pròpio con quéllo acòrdio.
Co-în inportantìscimo céntro finançiâio scitoòu inta çitæ de Dublìn, l'Irlànda a l'é unn-a de dêxe naçioìn co-o PIL pro capite ciù âto do móndo, scibén che 'sto fæto chi o l'é in pàrte dovûo a-a pratica de tax inversion òperâ da vàrie inpréize multinaçionâli ch'àn stabilîo chi a pròpia sêde. Dónca, a partî da-o 2017, a Bànca Centrâle d'Irlànda a fornìsce di dæti agiustæ segóndo çèrti paràmetri (in sìgla GNI*) aprêuvo a-a distorçión asæ rilevànte caxonâ da-o càlcolo co-a deviaçión stàndard. Depoî a sò intrâ inte Comunitæ Eoropêe, o govèrno o l'à adotòu 'na série de polìtiche econòmiche liberâli ch'àn portòu, tra o 1995 e o 2007, a-o grànde perîodo de svilùppo da coscì dîta "tîgre cèltica", finîo pöi into 2008 aprêuvo a-o sccéuppo da crîxi finançiâia in quéllo ànno.
L'Irlànda a l'é òrganizâ cómme 'na repùbrica parlamentâre unitâia. O parlaménto, ciamòu Oireachtas, o l'é formòu da 'na càmia bàssa, a Dáil Éireann, e 'na càmia âta, o Seanad Éireann. O prescidénte da repùbrica, ciamòu Uachtarán, o l'é elezûo diretaménte da-i çitadìn e o l'à pi-â ciù pàrte de fonçioìn çeimoniâli da càppo de stâto; a ògni mòddo o l'à çèrti inportànti potêri e cónpiti ascì. O càppo de govèrno, ö sæ o prìmmo minìstro, o l'é ciamòu Taoiseach e o vêgne elezûo da-a càmia bàssa, intràndo in càrega dòppo a nòmina da pàrte do prescidénte; o l'à o cónpito de nominâ i âtri minìstri.
L'Irlànda a l'é 'n pàize svilupòu, co-ina qualitæ de vìtta ch'a l'é tra e ciù âte do móndo. A naçión a l'à 'n bón livéllo de ascisténsa sanitâia, libertæ econòmica e de stànpa, óltre che de svilùppo umâno in generâle. A l'é un di ménbri de l'Unión Eoropêa e tra i fondatoî do Conséggio d'Eoröpa e de l'OECD. O govèrno irlandéize o l'é anæto aprêuvo a 'na polìtica de neotralitæ militâre scìnn-a da-a fìn da Segónda Goæra Mondiâle, refuàndo dónca l'intrâ inta NATO. A ògni mòddo a l'é un di ménbri do PfP e, in pàrte, da PESCO.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 158208597 · ISNI (EN) 0000 0001 2359 1198 · LCCN (EN) n79063445 · GND (DE) 4027667-3 · BNF (FR) cb11864622v (data) · NDL (EN, JA) 00560111 · WorldCat Identities (EN) n79-063445 |
---|
This article uses material from the Wikipedia Lìgure article Irlànda, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O contegnûo o l'é disponìbile in sciâ bâze da licénsa CC BY-SA 4.0, se o no l'é diversaménte specificòu. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Lìgure (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.