Zèstiende Iew

Mèt dees iew liet me gemeinelek de Vreugmodernen Tied beginne, dee volg op de middeliewe. In dees iew gónge de oontdèkkingsreize vaan d'n iew deveur hel door; 't is in dezen tied tot de Europeaone mèt de ganse wereld in contak koume en tot me vaan wereldgesjiedenis kin goon spreke. In de Amerika's verleep de kinnesmaking mèt de Europeaone rechoet desastreus. Wes- en Midde-Europa zelf kraoge in dezen tied te make mèt kèrkhervörminge en dao-oet voortkoumende godsdeensoorloge, wie ouch mèt heksevervolginge. Oonderwijl kaom 't Osmaans Riek tot zien huugepunt; 't vereuverde zoeget gans de Balkan, 't Kortbij en Midde-Ooste en Noord-Afrika. In de kunste bleef de renaissance in volle bleuj stoon.

 

 

 

• 1510: De Portugeze vereuvere de Indische stad Goa.
• 1513: De Spanjole stiechte de kolonie Florida.
• 1517: De Osmaanse Turke oonder Selim I lieve 't Mamelukkesultanaot vaan Egypte in. Umtot de Mamelukke ouch Mekka controlere, neump d'n Osmaanse sultan ziech vaanaof noe kalief.
• 1521: Tenochtitlan, hoofstad vaan 't Aztekeriek, weurt oonder de voot geloupe en verweus. Op de pojnhuip oontsteit Mexico-stad.
• 1523: Zwede kroent Gustaaf vaan Vasa tot keuning en stap oet de Unie vaan Kalmar. Noorwege blijf wel oonder Deens bewind.
• 1526: De Turko-Perzische voors Babur vereuvert 't Delhisultanaot en stiech 't Mughalriek.
• 1529: De Osmaanse Turke belègke Wene veur d'n ierste kier.
• 1532: De Portugeze stiechte Saõ Vicente, hun ierste kolonie in 't later Brazilië.
• 1533: De Spanjole lieve 't Incariek in.
• 1535: 't Oonderkeuninkriek Nui-Spaanje weurt opgeriech; dit is de basis veur d'n huiege staot Mexico.
• 1541: De Turke vereuvere Boeda; Hongarije raak daomèt in 'n Habsbörgs en 'n Osmaans deil verdeild.
• 1547: Groetvoors Ivan IV vaan Moskou kroent ziech tot tsaar vaan Rusland.
• 1551: De Turke pakke Tripolitanië. De koumende iewe bezitte ze bekaans de ganse Noord-Afrikaanse kös.
• 1552: Rusland lief 't khanaot vaan Kazan in.
• 1555: Keizer Sjarel V trejt um groete gezoondheidsprobleme aof.
• 1557: De Portugeze pachte Macau vaan de Chineze. Ze zalle hei tot 1999 d'n deens oetmake.
• 1565: De Spanjole stiechte San Miguel op de Filipijne; begin vaan Spaons Oos-Indië.
• 1568: Mèt de Slaag bij Heiligerlee begint d'n Tachtegjaoregen Oorlog.
• 1569: Pole en Litouwe vereinege ziech tot 't Pools-Litouws Gemeinebès.
• 1572: De Watergeuze pakke Den Briel. Diverse stei weure gepak of steune vaanzelf d'n Opstand; Spaanje verluis zie gebeed.
• 1572: Túpac Amaru, de lèsten Inca en hoof vaan d'n Incaguerilla in 't binneland, weurt verslage en geëxecuteerd.
• 1574: In de slaag op de Mokerhei lijt 't leger vaan de Oranje 'ne groete nederlaag; de invasie vaanoet 't ooste is mislök.
• 1576: De Nederlen vereinege ziech in de Pacificatie vaan Gent, boe-in kathelieke en protestante ziech same tege de Spanjole kiere.
• 1579: E paar Zuid-Nederlandse geweste kiere in de Unie vaan Atrech trök nao de Spaonse keuning. Dao-op slete diverse noordeleke geweste de Unie vaan Utrech.
• 1580: Spaanje en Portugal koume in personeel unie. Heidoor oontsteit 'n enorm wereldriek.
• 1581: In 't Plakkaot vaan Verlaoting zweurt de Staote-Generaol de Spaonse keuning aof.
• 1581: De kozak Jermak Timofejevitsj stik d'n Oeral euver en begint de Russische vereuvering vaan Siberië.
• 1585: Antwerpe vèlt veur de Spanjole. De stad zal definitief bij de Zuieleke Nederlen goon hure.
• 1585: De Ingelse stiechte de kolonie Roanoke, die 't evels neet zal hawwe.
• 1588: De Britse en Nederlandse vloot versloon de Ierste Spaonsen Armada.
• 1599: De Nederlanders lande op de Banda-eilen. De volgende jaore zalle ze die vereuvere.
• 1600: De Staotse legers weure, op weeg nao Duinkèrke, bij Nieuwpoort gestuit meh winne wel.

Oontdèkkingsreize

 

Alle oontdèkkinge zien vaanoet Europees perspectief.

• 1502: Aofgoonde op diverse recinte reize nao de Wes concludeert Amerigo Vespucci tot me mèt e nui continent te make heet. De landmassa zal nao häöm Amerika goon hete.
• 1513: 'n Expeditie oonder Vasco Núñez de Balboa trèk door de landingde vaan Panama en stèlt 't bestoon vaan de Stèllen Oceaon vas.
• 1513: De Portugees Jorge Álvares bereik es ierste Europeaon euver zie China. Dit riek waor in Europa al bekind euver land.
• 1522: 'n Expeditie oonder Ferdinand Magelhaan en Juan Sebastian Elcano reis es ierste um de wereld. De kaptein zelf heet de reis neet euverleef, zoe wieneg wie veer vaan de vief sjeper.
• 1543: Portugese handelere oontdèkke Japan; volgens de euverlievering lande ze op Tanegashima.
• 1565: 'n Spaonse expeditie oonder Miguel López de Legazpi zeilt euver de Stèllen Oceaon, daobij gebruuk makend vaan de passaotwind.

Natuurwetensjappe en wiskunde

• 1543: In De revolutionibus orbium coelestium vaan Nicolaus Copernicus weurt 't heliocentrisch wereldbeeld besjreve. 't Book deit veuriers nog wieneg.

Filosofie

• 1511: Desiderius Erasmus deit Stultitiae laus (Lof der zotheid) publicere.
• 1516: Thomas More bringk Utopia oet.
• 1532: Il pricipe vaan Niccolò Machiavelli weurt postuum gedrök.

 

 

• 1517: 't Vijfde Lateraans Concilie weurt beïndeg. 't Heet veural 'ne politieken inhaajd.
• 1517: Maarten Luther nagelt zien 95 stèllinge aon de kèrkdeur vaan Wittenberg.
• 1521: Luther weurt in de ban gedoon. 'tzelfde jaor sprik heer de Rieksdaag in Worms touw.
• 1522: De Nederlandse kardinaol Adriaan Floriszoon Boeyens weurt tot paus Adrianus VI gekroend. Heer zal de lèste neet-Italiaanse paus in veer'nhaven iew blieke.
• 1530: Op de Rieksdaag in Augsburg weurt de Confessio Augustana veurgeleze. De breuk tösse lutheraone en kathelieke bliek neet te herstèlle.
• 1534: Luther bringk zien biebelvertaoling oet. 't Nui Testamint had heer al in 1522 veerdeg.
• 1534: De Act of Supremacy beneump keuning Hendrik VIII vaan Ingeland tot hoof vaan de Kèrk, zoetot ouch in Ingeland de rifformatie begint.
• 1536: Johannes Calvijn publiceert zien Institutio Religionis Christianae.
• 1536: Denemarke, Noorwege en Zwede goon euver op 't lutheranisme.
• 1540: Paus Paulus III stiech de Societas Jesu. Dees seculier orde moot oonder mie in 't oonderwies en de missie goon wèrke.
• 1548: D'n augustijner monnek Nicolaas van Winghe sjrijf 'n biebelvertaoling. De Leuvense Biebel zal drei iewe laank de standaardvertaoling veur (Noord- en Zuid-)Nederlandse kathelieke blieve.
• 1549: 't Ierste Book of common prayer versjijnt in Ingeland.
• 1562: 't Ierste Geneefs psalter mèt alle 150 psalme weurt oetgegeve.
• 1563: 't Concilie vaan Trente weurt aofgeslote. Mèt dit zier belaankriek concilie geit de contrarifformatie vaan start en weurt de Tridentijnse Mès vasgelag, die veer iewe in gebruuk blijf.
• 1566: Petrus Datheen vertaolt de Geneefse psalme nao 't Nederlands. De psalme vaan Datheen blieve de twie iewe dao-op bij alle Nederlandse calviniste in gebruuk.

• 1504: Michelangelo Buonarrotti maak zienen David aof. Heer heet drei jaor aon 't beeld gebik.
• 1512: Michelangelo besjèldert 't plefong vaan de Sixtijnse Kapèl.
• 1516: Leonardo da Vinci nump de Mona Lisa mèt nao Fraankriek. Woersjijnelek heet 'r ze al e decennium ieder gesjèlderd.
• 1561: De Basiliuskathedraol in Moskou kump veerdeg.
• 1562: Giovanni Pierluigi da Palestrina sjrijf de Missa papae Marcelli.
• 1597: Jacopo Peri sjrijf d'n alleriersten opera, Dafne. Allein 't libretto is bewoerd.

 

 

Voorste en politici

• Elizabeth I vaan Ingeland
• Filips II vaan Spaanje
• Hendrik VIII vaan Ingeland
• Ivan de Versjrikkeleke
• Niccolò Machiavelli
• Hoes Medici
• Sjarel V
• Suleiman de Groete
• Wöllem vaan Oranje

Wetensjappers en filosofe

• Nicolaus Copernicus
• Paracelsus
• Leonardo da Vinci

Kunstenere

• Pieter Breughel d'n Awwere
• Giovanni Bellini
• John Bull
• Francesco Canova da Milano
• Lucas Cranach d'n Awwere
• John Dowland
• Nicolaas Gombert
• El Greco
• Hans Holbein de Joongere
• Heinrich Isaac
• Christopher Marlowe
• Claudio Merulo
• Michelangelo
• Claudio Monteverdi
• Giovanni Pierluigi da Palestrina
• François Rabelais
• Raphael
• William Shakespeare
• Edmund Spenser
• Jan Pieterszoon Sweelinck
• Torquato Tasso
• Leonardo da Vinci
• Andriaan Willaert