Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs.
Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Valkebergs (oetsjpraok: Vallekebergs) ies 'n Limburgs dialek dat gesjproke weurt in Valkeberg. Bie 't Valkebergs were ouch de dialekte van Berg (Valkeberg), Suub, Vilt, Houtem, Brokem, Sjin, Walem, Hölsberg en Arensgenhout gerekend. Me deilt 't in bie de Oas-Limburgse (in sómmige indeilinge ouch waal de Centraal-Limburgse) dialekte (zuug wiejer: Limburgse dialekte). Ander dialekte binne dezelfde taalgrens of isoglos, (dus mèt 'n geliekende oetsjpraok) zint 't Gelaens, Pöts, Sjömmerts en Baeks.
De typisch Limburgse klanke zint: de ao in loester: maon; de ó in loester: kómp), de è in loester: (hègk) (vergeliek 't mèt de Nederlandse en Limburgse i in loester: i (rink), de ae in loester: (zaeg), de ö in loester: (vösj), de äö in loester: (sjäöp).
en de speciaal Valkebergse klanke: de oa in loester: (doas), de iè in loester: (kiès), de uè in loester: (kuèl)
iech/ich - make - doe / diech (dich) - boum - hónd - sjlang - sjaop - rech< > (oetlèk).
Valkeberg liek ten zuje van de Uerdinger Linie en ten oaste van de Panninger Linie.
Zoawaal de oes bekènde Nederlandse klanke: a (tas), aa (daak), o (loch), oo (book), oe (hoes, loetsj), i (rink), ie (piel), e (flesj), ee (weeg), ei (zeip, Lei), u (un), uu (kruus, buul), eu (beursj, meule), ui (tuit) es de miè algemein Limburgse klanke:(mèt geluid) maon; ó (kómp), è (hègk), ae (zaeg), ö (vösj), äö (sjäöp), gk (hègke) en sj (flesj, beursj, vösj). (De zj (zjwaegel, zjwumme) óntbriek.) en de typerend Valkebergse klanke (mèt geluid!:: oa (doas), iè (kiès), uè (kuèl) sjtoon allenei op 't Valkebergs laesplenkske mèt veurbeelde weergegeve.
In 2008 kaom 't Sjins laesplenksjke op de mert, mèt es basis de weurd en teikeninge van 't Valkebergs. In 2011 gebeurde 't zelfde in Houtem mèt 't Houtems laesplenkske.
Volges de Veldeke-sjpelling weurt sjleiptoan ten opzichte van sjtoattoan neet mèt extra lèttersj en/of mèt diacritische teikes gesjpeld. Veurbeelde, op 't plenkske, sjtoattoan-sjleiptoan, van dezelfde klank zint: (ou) oug (kort) en knoup (lank); (oe) loetsj (kort) en hoes (lank); (uu) buul (kort) en kruus (lank); (eu) beursj-meule; (ei) Lei-zeip.
't Weurdsje kies weurt boete Valkeberg-centrum es kis oetgesjproke en gesjreve.
Veural de twièklanke: oa, iè en uè zint markant in 't Valkebergs en umsjtreke. Miè nao 't weste (in Meersje en umsjtreke) zègke ze tege doas: dwas en nao 't oaste (o.m. in Nut) doeës; bie kiès weurt dat kjes in Meersje en kieës in Nut en in plaats van kuèl zègke ze in Meersje kwel en in Nut kuuël. De Nutse realisaties zint trouwens in 't groatste deil van Limburg gebrukelik.
't Valkebergs vèlt oetein in twiè (versies) van zien dialek, informeel waal boete de paorts en binne de poorts geneump. 't Boete de paorts haet ao veur oo (paort - poort), ae veur ee (paerd - peerd), i veur ie (ich - iech), u veur uu (luppe - luuppe). Dat boete de paorts besjleit 'n groater gebeed es Valkeberg zelf en ies ouch van toepassing op 't dialek wat ze in Vilt, Berg. Sub, Brokem, Geulem en Houtem kalle. 't Dialek van dees dörper versjilt neet ech hièl väöl vanein. Ouch 't plat van Sjin op Geul, 't Sjins en van Hölsberg 't Hölsbergs, liekent op 't Valkebergs, meh dit is al get oasteliker van karakter, zoawie ónder miè dudelik weurt oet 't veurkómme van d'r veur 't mannelik inkelvoud, 't laote valle van de s bie bv maed(s)je, paed(s)je, leed(s)je en r-deletie bie weurd die eindige op d, s en t (woorsj-woosj; bruèdsje-bruèdje; andersjum-angesjóm; heiversj-heivesj)
De taal, die gesjproke weurt in de dörper, gehuchte en hun buurtsjappe rónd 't sjtedsje (centrum) Valkeberg, dus: op Vild, op Sub, op Berg, in Brokem, in Houtem, in Geulem en Hölsberg liekent hièl väöl op 't Boete de Paorts. Mèt dit versjil: in die gehuchte gebruke ze in plaats van de opvallende ie, oe, oo en uu van 't Valkebergs, 'n i, ó, en de u. Veurbeelde (Valkebergs-umsjtreke): kies-kis; versjriekelik-versjrikkelik, iech-ich, diech-dich, miech-mich, ziech-zich, ziete-zitte, bies-bis, diet-dit, sjplietsing-sjplitsing, geziech-gezich, sjriek-sjrik, ies-is, nieks-niks, miedig-middig, wiesele-wissele enz. sjtoep/sjtuupke-sjtóp/sjtupke; poep/puupke-póp/pupke, knoep/knuupke-knóp/knupke, bloom/bleumke-blóm/blumke, óndersjte-undersjte; luup-lup (lip); zuuster-zuster, puzel-puzzel, truuk-truk, ruupsj-rupsj, Suub-Sub.
Nr | Kènmerk | Veurbeeld | ||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | groate variatie aan klinkersj | neve de Nederlandse klinkersj ( a, aa, o, oo, u, uu, i, e, ee) haet 't Valkebergs oa (sjoan, sjoal); iè (kiès, twiè); ao (maon); uè (kuèl, duèske); äö (sjäöp) mètklinkersj: sj (sjaop, flesj); zj (zjwumme, zjwaasj); gk (zègke, hègke) | ||||||||||||||||||||
2 | de oppositie sjleiptoan - sjtoattoan |
| ||||||||||||||||||||
3 | de 'zachte g' (die weurt ouch in Vlaanderen en Brabant gebruuk) | |||||||||||||||||||||
4 | de zachte sjtumhöbbende k of plof-g , weurt allein gesjpeld tösje twiè klinkersj. | huèrs te in zakdook, bakboter, in de vervoginge van werkweurd: o.a. maakde, bakde, kookde; in mv van o.a. brök, hèk,rök: brögke, hègke, rögke en in o.a. de ww. en znw. sjogkele, sjogkel, wagkele, bigkel. | ||||||||||||||||||||
5 | t-deletie en n-deletie | nacht> nach, nachte; zach, zachter; leech> leechte zeven> zeve; dromen> druime, druimentaere; lachen, lache, lachentaere | ||||||||||||||||||||
6 | drie woordgesjlachte en de biebehuèrende adjectieve | mannelijk: de fiets (eine fiets; miene fiets; dae fiets, dae hoage fiets) (opm. In Sjin zègke ze d'r fiets.) vrouwelijk: de taofel (ein taofel; mien taofel; dien taofel, die hoag taofel, die kleurige taofel) | ||||||||||||||||||||
7 | umlaut en ablaut bie bep. werkweurd, mièvoudsvörming, verkleinweurd, vervoginge (sjterke wèrkweurd) en aafleidinge. (>=weurt)a>e; aa>ae; ao>äö; ó>u; o>ö; oo>eu; oa>uè; ou>eu. | sjaop: sjäöp, sjäöpke; pot: pöt, pötteke, appel-eppelke, book-beuk, beukske, bakke-bekker, sjlachte-sjlechter, Holland-Hollender, mach-mechtig loup-löps-löpt-loupe; gaef-geufs, geuf, gaeve; | ||||||||||||||||||||
8 | assimilatie | regressieve p>b ; t>d sjtoep(b)aaf; sjtraot(d)op; hae wachde (hij wachtte); zie sjtopde (stopte); sjtaakde (sjtaakte); plaatsde (plaatste); kookde (kookte)enz. progressieve d>t op te (de) mert; geis te (doe) | ||||||||||||||||||||
9 | wederkièrend veurnaamwoord en werkwoord | Wils doe miech dat hole; höbs doe miech (mich) de taofel gedèk?; Zie höbbe ziech getroffe. Dae kalt ziech get bie-ein. Doe höbs diech wir väöl gepak! Wat haet ziech hie veurgedoon? Woa höbs doe diech dat gegolle? Ze höbbe ziech de kloemele bie-ein gesjmete. Die höbbe ziech gebeld. Dae haet ziech get gepak! Hie weurt ziech get gesjreve! Die waeg loupe ziech hie oetrein... | ||||||||||||||||||||
10 | 't gebruuk van 't hölpwèrkwoord doon | Deis doe dat effe oprume. Daot deer de deure sjlete? | ||||||||||||||||||||
11 | verandering van de sch in sj | school- sjoal; schaats- sjaats; schat- sjat | ||||||||||||||||||||
12 | s aan 't begin en ing van weurd weurt sj | straat- sjtraot; stro- sjtruè; slapen- sjlaope; smeren-sjmere; stoten- sjtoate; snaren- sjnaore fles-flesj; bos-bösj; was-wesj; | ||||||||||||||||||||
13 | 't Gebruuk van de weurd iech (ich), miech (mich) diech (dich) en ouch. | (Nederlands: ik, mij, jij/jou, ook) | ||||||||||||||||||||
14 | 't gerundum op -entaere of -taere (allein in Zuud-Limburg) | Dit ies 'n zelfsjtendige verboge vorm van de onbepaalde wies van 'n wèrkwoord, dat 'n 'handeling' aangeuf. Loupentaere, varentaere, kiekentaere, zingentaere, fietsentaere, roukentaere, sjpelentaere. | ||||||||||||||||||||
15 | congruerende voegweurd en betrekkelike veurnaamweurd in de 2e persoon inkelv. en belaefheidsvorm. veurb.: Dats doe dat gezeen höbs. Oft geer maogt kómme, hingk aaf van d'n daag. Waes doe gezeen höbs. | |||||||||||||||||||||
16 | Vervoeginge sjterke, reigelmaotige en ónreigelmaotige werkweurd. |
This article uses material from the Wikipedia Limburgs article Valkebergs, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). De inhawd is besjikbaar ónger de CC BY-SA 4.0 behauve is angers aangegeve. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Limburgs (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.