Negentiende Iew

Deze iew kinmerk ziech door e groet aontal politieke veraanderinge (revoluties en contrarevoluties), die direk voortkaome oet de gebäörtenisse in Fraankriek. Me sprik daorum soms vaan de laange negentienden iew, dee löp vaan 1789 (Franse revolutie) tot aon 1914. Neet allein op politiek gebeed, ouch op 't gebeed vaan wetensjap en kuns waor dees iew 'ne sleuteltied.

Zuug ouch: Napoleontische Oorloge, Restauratie/Biedermeier, Belle Époque

• 1803: De Vereinegde Staote koupe de kolonie Nui Fraankriek (ouch bekind es Louisiane) vaan Fraankriek euver.
• 1804: Nao 'ne langen en succesvollen opstand verklaort Haïti ziech oonaofhenkelek. Later dat jaor verklaort 't land ziech tot keizerriek.
• 1804: Napoleon Bonaparte, ierste consul vaan de Franse Rippubliek, kroent ziech tot keizer.
• 1804: Frans II vaan 't Heileg Roems Riek, ouch aartshertog vaan Oosteriek, nump d'n titel 'keizer vaan Oosteriek' aon.
• 1805: Fraankriek oonder Napoleon wint de Slaag bij Austerlitz.
• 1806: De Bataafse Rippubliek weurt umgezat in 't Keuninkriek Holland.
• 1806: 't Heileg Roems Riek weurt officieel opgeluf. Tot 1871 gief 't gei staotshoof vaan gans Duitsland mie.
• 1810: 't Keuninkriek Holland weurt bij 't Frans Keizerriek ingelief.
• 1812: Napoleon hèlt 'n veldtoch tege Rusland, die 'r verluis.
• 1813: Napoleon weurt in de slaag bij Leipzig verpletterend verslaoge en aofgezat.
  • De Bourbons pakke d'n troen vaan Fraankriek weer; Lowie XVIII weurt keuning.
  • Nederland maak ziech los es 't Soeverein-voorstedom vaan de Nederlen; Wöllem, zoon vaan de gestorve stadhawwer Wöllem V, weurt staotshoof.
• 1814: Napoleon weurt nao Elba verbanne.
• 1815: Napoleon oontsnap oet zien ballingsjap en kump weer aon de mach.
• 1815: Slaag bij Waterloo: Napoleon weurt veur d'n twiede kier verslage en noe verbanne nao Sint-Helena.
• 1815: Congres vaan Wene
  • De noordeleke en zuieleke Nederlen weure same 't Vereineg Keuninkriek vaan de Nederlen. Prins Wöllem weurt keuning.
  • D'n Duitse Boond weurt opgeriech, mèt de oetindeleke vereineging vaan de Duitse len es doel.
• 1815: Servië, tot daan touw deil vaan 't Osmaans Riek, weurt 'n apaart prinsdóm. In d'n iew dee volg zalle de Turke zoeget de ganse Balkan verlere.
• 1816: Nao de oetbarsting vaan d'n Tambora e jaor ieder beleef gans 't noordelek haafroond e 'jaor zoonder zomer', mèt hoongersnoed tot gevolg.
• 1818: Spaanje erkint de oonaofhenkelekheid vaan Argentinië. Ouch Chili verklaort ziech oonaofhenkelek.
• 1821: Spaanje erkint de oonaofhenkelekheid vaan Gran Colombia.
• 1822: Brazilië maak ziech los vaan Portugal; twie jaor later zal 't mojerland dit erkinne.
• 1822: Temidde vaan de Griekse Oonaofhenkelekheidsoorlog tegen 't Osmaans Riek weurt de Ierste Helleense Rippubliek oetgerope.
• 1830: In de Julirevolutie weurt Sjarel X vaan de Fransen troen gestoete. Lowie-Filip, vaan de tak Bourbon-Orléans, volg häöm op.
• 1830: Belzjen opstand tegen 't Nederlands bewind.
• 1830: Fraankriek vèlt Algerije binne; ouch in Noord-Afrika kump de Turkse hiersjappij oonder drök.
• 1839: Nederland erkint de oonaofhenkelekheid vaan 't Belsj; deiling vaan Limbörg in 'n Belzje en 'n Nederlandse provincie.
• 1842: Nao d'n Iersten Opiumoorlog sluit China mèt 't Vereineg Keuninkriek 't Verdraag vaan Nanking - 't ierste in 'n serie oongelieke verdreeg.
• 1846: De Rippubliek Texas sluit ziech bij de Vereinegde Staote aon.
• 1847: Zwarte Amerikaone stiechte de oonaofhenkeleke rippubliek Liberia.
• 1848: Revolutiejaor in groete deile vaan Europa.
  • Ind aon de Bourbonrestauratie; instèlling vaan de Twiede Franse Rippubliek.
  • Inveuring vaan de parlementair democratie in Nederland; nuie groondwèt door Johan Rudolph Thorbecke.
• 1848: Ind Mexicaans-Amerikaansen oorlog. Mexico steit 'n enorm gebeed aon de Vereinegde Staote aof.
• 1850: In China brik de Taipingopstand oet, die de Qing-dynastie te val wèlt bringe.
• 1852: Louis-Napoléon Bonaparte, president vaan Fraankriek, liet ziech kroene tot keizer Napoleon III (Twiede Frans Keizerriek).
• 1853-56: Krimoorlog, in ierste instantie tösse Rusland en 't Osmaans Riek. 't Vereineg Keuninkriek, Fraankriek en 't Keuninkriek Sardinië slete ziech later bij de Turke aon.
• 1858: De East India Company weurt opgeluf; Brits-Indië kump direk oonder de kroen en de Britse monarch neump ziech voortaon keizer(in) vaan India.
• 1859: Kolonis Thomas Austin brink 24 knijns nao Australië, die zalle oetgreuje tot ein vaan de ergste plaoge die de wereld oets heet gekind.
• 1861: 't Keuninkriek Italië weurt oetgerope, mèt keuning Victor Emanuel II vaan Sardinië es keuning.
• 1861: Alexander II, tsaar vaan Rusland, sjaf bij decreet 't liefeigesjap aof. Rusland is 't lèste land wat dat deit.
• 1861-65: Amerikaanse Börgeroorlog
  • 1865: Maord op Abraham Lincoln
• 1863: De Europese len en de mieste Amerikaanse len sjaffe de slavernij aof.
• 1864: Paraguay verklaort Brazilië en Argentinië d'n oorlog. In d'n oorlog dee volg en tot 1870 doort zal bekaans gans 't weerbaar maansvolk vaan Paraguay umkoume.
• 1866: De Pruus-Oosterieksen Oorlog indeg in 'n Pruse euverwinning en de stiechting vaan de Noord-Duitse Tolunie.
• 1867: Zwoer opsten dwinge de Oosteriekse regering tot d'n Ausgleich; Hongarije weurt e geliekweerdeg deil vaan de Donaumonarchie.
• 1868: Meijirestauratie: ind vaan 't sjogoenaot, trökkier vaan de mach nao de keizer en begin vaan modernisering en opening nao 't boeteland veur Japan.
• 1869: 't Suezkenaal geit ope.
• 1870: De Frans-Prusen Oorlog indeg in 'n Pruse euverwinning.
  • Napoleon III weurt aofgezat. In Parijs weurt 'n commuun oetgerope; oetindelek weurt de Daarde Franse Rippubliek gestiech. Lèste groete revolutie in Fraankriek.
  • Door 't wegvalle vaan de Franse assistentie kin Italië noe de Pauseleke Staot annexere. 't Jaor dao-op weurt Roeme tot hoofstad oetgerope.
• 1871: 't Duits Keizerriek weurt opgeriech mèt de keuning vaan Pruses es keizer. Oosteriek blijf zelfstendeg.
• 1878: In 't Verdraag vaan San Stefano en 't Verdraag vaan Berlijn verluis 't Osmaans Riek groete deile vaan de Balkan. Bulgarije weurt 'n apaart keuninkriek. Roemenië, veurheer 'n Turkse vazalstaot, weurt es oonaofhenkelek land erkind. De Donaumonarchie annexeert Bosnië-Herzegovina.
• 1880-81: Ierste Boerenoorlog. 't Lök 't Vereineg Keuninkriek neet um Transvaal en Oranje Vrijstaot in te lieve.
• 1885: De Conferentie vaan Berlijn weurt aofgeslote. Doel is um Afrika oonder de koloniaol groetmachte te verdeile en zoe oonderling oorloge te veurkoume.
  • Opriechting vaan Kongo-Vrijstaot, in personeel unie mèt Belsj en feitelek 't persoenelek bezit vaan keuning Leopold II.
• 1888: Brazilië sjaf es lèste westers land de slavernij aof.
• 1889: Keizer Peter II vaan Brazilië weurt aofgezat; inveuring militair dictatuur.
• 1898: Spaons-Amerikaansen Oorlog. De Vereinegde Staote annexere Puerto Rico en de Filipijne; Cuba dwingk zelfstendegheid aof.
• 1898: Keizer Guangxu vaan China stèlt de Hoonderddaogse Hervörminge in, die oetindelek door keizerin-wedevrouw Cixi weure trökgedrejd.
• 1899: Begin Twiede Boerenoorlog.

Natuurwetensjappe

Veural in d'n twieden hèlf vaan d'n iew volgde de oontwikkelinge ziech snel op; väöl iewenaw vraoge woorte beantwoord en väöl dinkbeelder raakde door nui oontdèkkinge verawwerd.

• 1801: Oontdèkking Ceres.
• 1846: Oontdèkking Neptunus. Ziene maon Triton weurt kort daonao ouch gezeen en opgemerk.
• 1850: Rudolf Clausius formuleert de ierste en twiede wèt vaan de thermodynamiek.
• 1859: Louis Pasteur tuint aon tot levesvörm, zelfs bacterië, neet spontaan kinne oontstoon.
• 1859: Charles Darwin publiceert On the origin of species, algemein gezeen es 't begin vaan de evolutietheorie.
• 1869: Dmitri Mendelejev stèlt 't periodiek systeem vaan eleminte op.
• 1877: Giovanni Schiaparelli zuut kenale op Mars. De koumende jaore dinke väöl lui aon echte, kunsmaotege waterweeg op dees planeet.
• 1896: Henri Becquerel oontdèk radioactiviteit.
• 1898: Martinus Beijerinck oontdèk de virusse.
• 1900: Max Planck formuleert de constante vaan Planck; begin kwantummechanica.

Wiskunde

• 1827: Carl Friedriech Gauß publiceert zien kromme vaan Gauß.
• 1843: William Rowan Hamilton bedink de quaternione.
• 1847: George Boole sjrijf The mathematical analysis of logic, groondslaag veur de Boolesen algebra.

Minswetensjappe

• 1802: Johann Nikolaus Forkel publiceert 'n klassiek gewore biografie vaan Johann Sebastian Bach.
• 1822: Jakob Grimm formuleert, trökgriepend op ieder werk vaan häömzelf en aandere, de Wèt vaan Grimm euver de Germaanse taole.
• 1824: Jean-François Champollion publiceert euver zien oontciefering vaan de Egyptische hiërogliefe.
• 1853: August Schleicher deilt de Indogermaanse taole in volgens de (noe verawwerde) stamboumtheorie.
• 1877: Georg Wenker teikent de Benrather Linie oet.
• 1884: Guido Adler riech 't Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft op, wat me es ierste meziekwetensjappelek tiedsjrif kin zien.

Filosofie

De belaankriekste filosofie vaan de negentienden iew kaom uit de Duitse len. 't Waor veural d'n invlood vaan Immanuel Kant dee ziech deeg gelle.

• 1812: G.W.F. Hegel begint aon Wissenschaft der Logik, boe-in heer zien theorieë vaan dialektische opluffing oeterinzèt.
• 1819: Arthur Schopenhauer publiceert Die Welt als Wille und Vorstellung.
• 1867: Karl Marx bringk 't ierste deil vaan Das Kapital oet.
• 1882: Friedrich Nietzsche verklaort in Die fröhliche Wissenschaft God doed.

Oetvindinge

Väöl oontdèkkinge gedoon in d'n achtienden en negentienden iew woorte in de negentienden iew umgezat in oetvindinge. Dees oetvindinge zouwe dèks d'n invlood op 't leve ingriepend veraandere. 't Heet evels in de mieste gevalle nog jaore gedoord ietot de oetvindinge praktisch en/of betaolbaar woorte veur consumintegebruuk.

• 1804: trein
• 1822: fotografie
• 1837: tillegraaf
• 1837: 'Analytisch Mesjien': 'ne mechanische computer (allein oetgedach, neet gebouwd)
• 1838: stoumboot mèt sjreufaondrieving
• 1839: fiets
• 1868: typmesjien (ieder jaortalle meugelek)
• 1876: tillefoon
• 1877: fonograaf
• 1878: gleujlamp (talloes veurluipers bekind)
• 1882: thermische centraal
• 1886: (benzine)oto

• 1830: Joseph Smith riech de Mormoonse Kèrk op.
• 1834: Aofsjeiing: 'n Klein gróp calviniste sjeit ziech aof vaan de Nederduits-Hervörmde Kèrk.
• 1853: Paus Pius IX stèlt veur 't iers sinds d'n Tachtegjaoregen Oorlog weer bisjoppe aon in Nederland.
• 1854: Paus Pius IX sprik 't dogma vaan de Oonbevlekde Oontvaangenis oet.
• 1869-70: 't Ierste Vaticaans Concilie weurt gehawwe. Me stèlt hei oonder mie 't dogma vaan de pauseleke oonfeilbaarheid vas.
• 1879: Charles Taze Russell riech de Jehova's Getuiges op.
• 1886: Doleantie: Definitief splitsing tösse Hervörmde en Geriffermeerde in Nederland.
• 1891: Paus Leo XIII sjrijf zien encycliek Rerum novarum.

De negentienden iew kós diverse kunsstruiminge, dao-oonder romantiek, realisme, naturalisme en impressionisme. Groete oetzundering waor de arsjitectuur, die de gansen iew neostijle hanteerde.

• 1808: Ludwig van Beethoven sjrijf zien Symfonie nr. 5.
• 1808: Johann Wolfgang von Goethe publiceert 't ierste deil vaan ziene Faust.
• 1818: Mary Shelley publiceert Frankenstein.
• 1824: Ludwig van Beethoven sjrijf zien Symfonie nr. 9.
• 1829: Felix Mendelssohn-Bartholdy veurt veur 't iers in 'nen iew Bach zien Mattheüspassie weer op.
• 1842: Hervé sjrijf L'ours et le pacha, de ierste operèt; opkoms amusemintsmeziek.
• 1847: Emily Brontë publiceert Wuthering Heights.
• 1851: Op de ierste Wereldtentoenstèlling weurt 't Crystal Palace gebouwd, oet glaas en geetiezer.
• 1851: Herman Melville sjrijf Moby-Dick.
• 1856: Gustave Flaubert publiceert ziene roman Madame Bovary.
• 1860: Multatuli bringk Max Havelaar oet.
• 1861: Charles Dickens publiceert Great Expectations.
• 1862: In Sint-Petersbörg vörme vief componiste 't Mechteg Hemfelke.
• 1874: Nao aonleiing vaan 'n expositie mèt oonder mie werk vaan Claude Monet weurt veur d'n ierste kier vaan impressionisme gesproke.
• 1876: Der Ring des Nibelungen geit es compleet werk in premièr.
• 1885: Vincent van Gogh sjèldert De aardappeleters.
• 1889: In Paries weurt de geetiezeren Eiffeltorie gebouwd veur de Wereldtentoenstèlling vaan dat jaor.

Sport woort in de negentienden iew veur 't iers e rillevant maotsjappelek versjijnsel. In d'n twieden hèlf vaan dezen iew woorte, mèt naome in Ingeland, diverse sporte veur 't iers vasgelag.

• 1829: Ierste Boat Race op de Theems.
• 1830: Oontstoon rugby.
• 1833: In Silchar, Assam (Brits-Indië) weurt de ierste poloclub opgeriech.
• 1839: Ierste Grand National.
• 1857: De National Association of Base Ball Players, 't ierste verboond vaan hoonkbalspeulers, weurt opgeriech.
• 1863: Opriechting vaan de Football Association; begin voetbal wie me dat noe kint.
• 1872: Ierste voetbalinterland; tösse Ingeland en Sjotland (0-0).
• 1879: Pim Mulier riech de Haarlemsche Football Club op, de ierste voetbalclub in Nederland. Pas in 1883 weurt op association-regels euvergegaange.
• 1880: Opriechting Royal Antwerp FC, algemein gezeen es de ierste voetbalclub in 't Belsj.
• 1882: The Ashes, 'n serie cricketmatche tösse Ingeland en Australië, weure veur 't iers gespäöld.
• 1889: Ierste voetbalkampioensjap in Nederland.
• 1895: Splitsing tösse rugby league en rugby union.
• 1896: Ierste modern Olympische Speule, gehawwe in Athene.
  • Ierste marathon

Politici en activiste

• Otto von Bismarck, kanseleer vaan Pruses en riekskanseleer vaan Duitsland, groete maan achter de Duitse vereineging
• Napoleon Bonaparte, consul en keizer vaan Fraankriek 1804-13 (1815)
• Keizerin-wedevrouw Cixi, rezjentès en feiteleke machhöbber in China vaan 1861-1908
• Giuseppe Garibaldi, generaol en groete maan achter de Italiaanse vereineging
• Frans Jozef vaan Oosteriek-Hongarije, keizer-keuning vaan 1848-1916
• Abraham Lincoln, president vaan de Vereinegde Staote vaan 1861-65; begós en won d'n Amerikaanse Börgeroorlog
• Karl Marx, filosoof en stiechter vaan 't marxisme
• Meiji, keizer vaan Japan vaan 1867-1912
• Peter II vaan Brazilië, keizer vaan 1831-89
• Shaka kaSenzangakhona, keuning vaan de Zoeloes vaan 1816-28
• Victoria vaan 't Vereineg Keuninkriek, keuningin vaan 1837-1901
• Wöllem II vaan Duitsland, keizer vaan 1888-1918

Wetensjappers, ingenieurs en filosofe

• Thomas Alva Edison
• Carl Friedrich Gauß
• G.W.F. Hegel
• Ada Lovelace
• Karl Marx
• Friedrich Nietzsche
• Max Planck
• William Thomson, hier vaan Kelvin

Kunstenere

• Ludwig van Beethoven
• Johannes Brahms
• Zösters Brontë
• Pierre Cuypers
• Charles Dickens
• Paul Gaugin
• Johann Wolfgang von Goethe
• Vincent van Gogh
• Claude Monet
• Auguste Rodin
• Paul Signac
• Richard Wagner

Sportlui