Afghanistan

Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Afg(h)anistan (officieel, Pasjtoe: د افغانستان اسلامي دولت; Darisch: امارت اسلامی افغانستان, Islamitisch Emiraat Afghanistan) is e land in Azië, op de geografische grenze vaan Wes-, Middel- en Zuidazië. 't Land heet gein kös en grens aon Pakistan, Iraan, Toerkmenistan, Oesbekistan, Tadzjikistan en Sjina. 't Land is hiel bergechteg, mèt de Nowsjak (7485 m.) es hoegste punt. De noordgrens weurt gevörmp door de revier de Amoe-Darja. Hoofstad is Kaboel, aander stei zien Mazar-e-Sjarif, Kandahar, Dzjalalabad en Herât. Door aonhawwende börgeroorloge, corruptie en terrorisme is Afganistan ein vaan de ermste len t'r wereld gewore.

Afhanistan besteit oet väöl berg. Veural in 't binneland gief 't berg. e Groet deil vaan de Hindukush ligk in 't land. Weijer besteit 't land oet steppe en weuste. 't Gief groete klemaotversjèlle: vaan aride tot subtroepisch tot aon alpien hoegbergklemaot. Groete trèkpleisters zien de moskeeë vaan de Kaliefe in Kabul en de bedevaartsplaotse Kandahar en Mazar-e Sharif.

Bestuurleke indeiling

Afganistan is ingedeild in provincies, of velajât.

In Afganistan leve sinds iewe väöl volker nevenein, die dèks mèt ein in oorlog zien. De veurnaomste gróp zien de Pathane (Pasjtoe), aandere zien de Tadzjieke, de Hazare, de Oesbeke, de Aimakke en de Toerkmene. De taol vaan de Pathane hèt Pathaans of Pasjtoe en is ein vaan de twie offesjeel taole. De ander offsjeel taol, 't Darisch ('ne variant op 't Perzisch), weurt intösse door de hèlf vaan de bevolking gesproke, veural in 't weste. Es lingua franca is 't zelfs bij 85% vaan de bevolking in gebruuk. De bevolking is beinao gans islamitisch, en wel soennitisch.

Afganistan, sinds de 2e iew door Perzische stamme behojd, stoond oonder wisselend vreemp hiersjappij. 't In 1747 gestiech Afgaons emiraat kaom later oonder Britse invlooj te stande. In 1919 woort 't e vaan Groet-Brittannië oonaofhaankelek keuninkriek, nao 1973 'n rippebliek. De börgeroorlog vaan 1979 tot 1992 heet 't laand hendeg veranderd; nao 1994 kraog de radikaol mohammedaonse taliban ummertouw mie invlooj. Hun terreurbeweend woort in 2001 beïndeg door e offensief vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika en de Afgaonse noordeleke alliantie. In 2004 nom de Loya Jirga, de Groete Stammebeijeinkóms, 'n nuie groondwèt aon en woort Hamid Karzai beëdig es d'n ierste vrij gekoze prizzedent vaan Afganistan. De Afgaonse touwstand bleef evels nog ummertouw instabiel.

In 2021 greep de taliban nao e offensief weer de mach, wie westerse troepe oonder leiing vaan de VS 't land verlete. De democratie woort aofgesjaf en geleidelek weure ouch vrouwerechte en rechte vaan minderhede trökgedrejd. Wijer leef e groet gedeilte vaan de bevolking in ermooj en kamp 't land in touwnummende maote mèt 't geweld vaan rivaliserende fundamentalistische beweginge, boe-oonder IS.

Afganistan beheurt tot de ermste len vaan de wereld. In de vruchbaore dale weure akkerbouw en fruitteelt bedreve, in de berg vieteel. Bodemsjat zien steinkoel, lapis lazuli, eerdolie en eerdgaas. De aonhawwende strijd tösse de Afgaonse stamme heet de economie hendeg hel besjaojeg.

 

Op de pazjena Afghanistan van Wiki Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje