Benin: Staatâ Viestâr-Afrikist

Ton uáivikaavpug lii Porto-Novo já stuárráámus kaavpug Cotonou. Benin vijđodâh lii 112 622 km², mast 110 622 km² lii eennâm já 2 000 km² čääci. Virgálâš kielâ Beninist lii ranskakielâ, mutâ ton lasseen tobbeen sárnuh meiddei maaŋgâid hiäimukielâid. Benin lii ohtâ kievhimuin enâmijn maailmist.

Benin täsiväldi République du Bénin (ranskakielân)
lippu	vaakun
Staatâhäämi	täsiväldi
President	Patrice Talon
Uáivikaavpug	Porto-Novo (lahâasâttemlâš) Cotonou (haaldâtlâš)
Eres kaavpugeh	Natitingou Abomey Ouidah Parakou Grand-Popo
Vijđodâh	112 622 km²
– sisčääci	1,8 %
Ässeeloho (2020)	12 132 891
– ässeesaahâdvuotâ	108 ässed/km²
– aalmugstuárrum	2,73 % (2020)
Virgáliih kielah	ranskakielâ
Vaaluut	CFA-frangi (XOF)
Äigi	UTC+1
Jiečânâsvuotâ
– Ranskaast	1.8.1960
Uánádâs	BJ
– fiävruin	DY
– kirdemmašinijn	TY
Jotolâh	uálgispiälásâš
Sundenummeer	+229
Internet TLD	.bj
Aalmuglâšlaavlâ	L'Aube Nouvelle
Oovdiš staatâ(h)	Benin aalmugtäsiväldi (1975–1990) Dahomey täsiväldi (1958–1975) Ranska Dahomey (1894–1958) Dahomey kunâgâskodde (1600–1894)

Beninist assii ulmuuh jo keđgiääigi.

Benin riddokuávlu kočodui tovle uárjiriddon, ko viestâreennâmliih viežžii riddokuávlust ennuv oorjijd, kiäid sij tuálvui Amerikân. 1400-lovvoost viestâreennâmliih huksejii ennuv kolonialismkuudijd Benin kuávlun. Uárjikävppi vahâgitij ennuv 1600-lovvoost vuáđudum Dahomey staatâ aalmug. 1800-lovo loopâst Dahomeyst (ive 1975 rääjist Benin) šoodâi Ranska sirdoeennâm. Tađe ovdil kuávlust lijjii maaŋgah jiečânâs staatah, moi kielah já kulttuureh lijjii maaŋgâlágáneh. Kuávlu kievrâmus staatâ ovdil Dahomey lâi Allada kunâgâskodde. Mäddin lijjii enâmustáá ewekielâliih aalmugeh, kiäi madduuh lijjii tááláá Togo raajij siste. Tavveen stuárráámus juávkku lâi baribah já taveviestârist oppeet sombah.

Benin finnij jiečânâsvuođâs Ranskaast porgemáánu 1. peeivi 1960.

Sajadâh já rääjih

Benin lii Viestâr-Afrikist Nigeria já Togo kooskâst. Ton eres ránnjástaatah láá Niger já Burkina Faso.

Morfologia

Alemus saje Beninist lii Mont Sokbaro, mii paijaan 658 meetter alodâhân.

Šoŋŋâdâh

Šoŋŋâdâh Beninist lii trooppisâš: mäddin šooŋah láá kumeh já lahtâseh, tavveen váhá koškásuboh. Ubâ staatâst koškepaje pištá juovlâmáánust njuhčâmáánun já oppeet njuhčâmáánust syeinimáánu räi láá rášuarveh. Beninist láá viehâ uccáá meecih, ko koškepajeh já meccipuáluh láá tuššâdâm 59% meecijn, moh ovdil lijjii.

Merhâšitteemuuh oskolduvah Beninist láá algâaalmug oskolduvâi lasseen ristâosko já islam.

Maaŋgah hiäimuh Beninist, om. fon-, yoruba- já ewehiäimuh, hárjutteh ärbivuáválâš animistlâš oskoldâh, vodun. Tot lii Beninist nuuvt stuorrâ áárvust, ete masa puoh eres-uv oskolduvâi hárjutteijeeh kunnijâtteh tom já ton imelijd.

Beninist ääsih paijeel 12 miljovn olmožid (2020), kiäh sárnuh ohtsis 52 kiellâd. Ranskakielâ lii kuittâg ton virgálâš kielâ. Eellimäigivuordâ Beninist lii 61 ihheed.

Luuhâđ máttá 15–24-ihásijn ohtsis 60,95 %, kaandâin 69,76 % já nieidâin 51,94 % (2018).

Paijeel 65-ihásijn ohtsis tuše 8,22 % máttá luuhâđ, almain 16,31 % já nisonijn tuše 2,27 % (2018).

Ässeeloho

Käldee: Wikidata

 

Kuávlulâš jyehim

Benin lii juohhum 12 departementân (ranskakielân départements), moh láá juohhum val 77 pirrâdâhkodán (communes). Toh juáhhojeh 545 arrondissementân (arrondissements), já taah val sijdáid (villages) teikkâ kaavpugossijd (quartiers).

 

Benin lii voodoo šoddâmsaje, já jyehi uđđâivemáánu tobbeen uárnejuvvoo maailm stuárráámus voodoo-festivaal.

Grand-Popo riddokaavpugist kávnoo Villa Karo kulttuurkuávdáš, mii fáálá pargoviistijd jieškote-uvlágán taidâráid, tego kirječälleid já musikkáráid. Ton ohtân ulmen lii ovdediđ ohtsispargo syemmilâš já afriklâš taidârij já totkei kooskâst.

•   Wiki Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Benin.

• Benin Enciclopedia Britannica -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)
• Benin The World Factbook -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)
• Benin BBC News -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)