Либерия

Liberia [laɪˈbɪəɹɪə]), ресми — Либерия Республикасы (ағылш. Republic of Liberia) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы 111,4 мың км². Халқы 3,2 млн. (2000), 5,2 млн. (2021). Халқының 95%-ын жергілікті тайпалар (кпелле, басса, гио, кру) құрайды. Астанасы — Монровия қаласы Әкімшілік жағынан 13 графтыққа бөлінеді. Ресми тілі — ағылшын тілі. Халқының 43%-ы жергілікті діндерді ұстанады, 15%-ы — мұсылмандар, 40%-ы — христиандар. Конституциясы 1847 ж. қабылданған. Мемлекет басшысы — президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — қос палаталы парламент, (Сенат пен Ұлттық Ассамблея). Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Ақша бірлігі — Либерияның доллары. Ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні (26 шілде), БҰҰ-ның, Африкалық Бірлік өйымының (ОАЕ) мүшесі.

Либерия Республикасы Republic of Liberia
Байрақ Елтаңба
Ұран: «The love of liberty brought us here (Бостандыққа деген сүйіспеншілік бізді осында алып келді)»
Әнұран: «All Hail, Liberia, Hail!» (тыңдау (ақп.))
Тарихы
Құрылды	26 шілде 1847 жыл
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	ағылшын тілі
Елорда	Монровия
Ірі қаласы	Монровия
Үкімет түрі	Президенттік республика
Президенті Вице-президенті	Джордж Веа Джуэл Тейлор
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 102-ші орын 111 369 км² 13,514
Жұрты • Сарап (2015) • Санақ (2008) • Тығыздығы	▲ 4 503 000 адам (125-ші) 3 476 608 адам 40,43 адам/км² (180-шы)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	4,123 млрд. $ 897 $
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	2,335 млрд. $ 475 $
АДИ (2017)	▲ 0,435 (төмен) (181-ші)
Валютасы	либерия доллары
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.lr
ISO коды	LR
ХОК коды	LBR
Телефон коды	+231
Уақыт белдеулері	UTC±00:00 және Africa/Monrovia

Жер бедері ойпатты жазық, солтүстігін Леоне-Либерия қыраты алып жатыр. Ең биік шыңы Нимба (1752 м). Климаты — экваторлық. Атлант мұхиты әсерінен ылғалды келеді. Айлық орташа температурасы 24ӘС шамасында. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 1500 — 2000 мм. Басты пайдалы қазбалары — темір, алмас, алтын. Жерінің 1/3 бөлігін мәңгі жасыл тропиктік ормандар алып жатыр.

Либерияның ежелгі және орта ғасырлар тарихы аз зерттелген. 15 ғасырдың 2-жартысында қазіргі Либерия аумағына португалдықтар келіп, құл саудасын жүргізді. 1821 ж. желтоқсанда америкалық отаршылар жергілікті көсемдерден жағалаудағы жер үлесін сатып алып, АҚШ-та еркіндік алған құлдарды орналастырды. Жаңа қоныс АҚШ президенті Дж. Монроның құрметіне Монровиядеп аталды. Кейін бірнеше иеліктерден құралған аумақ Либерия (латын тілінде “lіber” — “азаттық”) атанды. Либерия 1847 ж. 26 шілдеде республика болып жарияланды. 19 ғасырдың 2-жартысында Франция мен Ұлыбритания Либерияны отарлап алуға тырысты. 1912 ж. аумағының 44%-ынан айырылған Либерия АҚШ-тың көмегімен өз тәуелсіздігін Ұлыбритания мен Францияның ресми мойындауына қол жеткізді. 1918 жылдың басында Либерия АҚШ-тың қысымымен 1-дүниежүзілік соғысқа араласты. Соғыстан кейін АҚШ капиталы Либерия экономикасында үстемдік етті. 1980 ж. елде әскери төңкеріс болып, саяси жағдай шиеленісті. Нәтижесінде елде билік үшін тайпааралық азамат соғысы басталды. Соғыс барысында Либерияда 15 мыңға жуық адам қаза тауып, 1 млн. халық шетелдерге қоныс аударды. 1990 ж. тамызда Батыс Африка экономикалық қауымдастығының шешімімен Либерияға африкалық әскери күштер енгізілді. 1992 ж. қарашада БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі Либерияға қару сатуға тыйым салды. Сыртқы күштердің көмегімен жағдай тұрақтандырылып, 1997 ж. 19 шілдеде Либерияда президент пен парламент сайлауы өтті.

Жергілікті тайпалар 1200-1800 жж

Антропологиялық және археологиялық зерттеулер Либерия аумағын кем дегенде XII ғасырдан бастап мекендейтіндігін көрсетеді.

Менде тілдес халықтар батысқа қарай жылжып, көптеген шағын этникалық топтарды Атлант мұхитына қарай оңтүстікке жылжуға мәжбүр етті. Деи, Басса, кру, гола және кисси алғашқы қоныстанушылар болды. Бұл ағым 1375 жылы Батыс-Судан Мали империясының және 1591 жылы Сонгай империясының құлдырауының басталуымен күшейе түсті. Сонымен қатар, ішкі аймақ шөлейттенуге ұшырады, ал олардың тұрғындары ылғалды жағалау аймақтарына көшуге мәжбүр болды. Бұл қоныс аударушылар Мали мен Сонгай империяларынан мақта иіру, тоқу, темір қорыту, күріш пен құмай өсіру, сондай-ақ қоғамдық-саяси институттар бойынша дағдылар алды.

Мане тайпасы (Мали империясының бұрынғы жауынгерлері) аймақты жаулап алғаннан кейін көп ұзамай вай халықтары Гранд Кейп тауы аймағына қоныс аударды. Вайлар Мали империясының құрамына кірді, бірақ 14 ғасырда империя құлаған кезде жағалауға қоныс аударуға мәжбүр болды. Кру халықтары өз территориясына Вайдың келуіне қарсы болды. Мане мен кру альянсы өздерінің ілгерілеуін тоқтатты, бірақ Вай Гранд Кейп-Маунт аймағында қалды (қазіргі уақытта Робертспорт қаласы орналасқан).

Жағалау аймағының халқы каноэ салып, Батыс Африканың басқа тұрғындарымен Кабо-Вердеден қазіргі Гана аумағына дейін сауда жасады. Кейінірек еуропалық көпестер кемеде борттарын көтеріп, жергілікті тұрғындармен сауда жасай бастады. Бастапқыда ағаштар еуропалықтармен тек тауар айырбастады, бірақ кейінірек олар африкалық құл саудасына белсенді қатысты.

Кру өз аумақтарын плантацияларда және құрылыста ақылы жұмысшылар ретінде жұмыс істеуге қалдырды. Олардың кейбіреулері тіпті Суэц пен Панама каналдарының құрылысында жұмыс істеді.

Аймақтың тағы бір этникалық тобы - гребо. Жаулап алу нәтижесінде мане ескекшілері жағалаудың кейінірек Либерияға айналатын бөлігіне көшуге мәжбүр болды.

1461 жылдан бастап 17 ғасырдың аяғына дейін португал, голланд және британдық саудагерлер қазіргі Либерия аумағында сауда бекеттерін басқарды. Португалдар бұл аймақты Costa da Pimenta (Бұрыш жағалауы) деп атады, кейіннен Мелегета бұрышының дәндерінің көптігіне байланысты Астық жағалауы деп аударылды.

АҚШ-тан келген иммигранттар

Либерияның мемлекеттілігінің тарихы алғашқы қара америкалық қоныстанушылар — америкалық-либериялықтар деп Африкада олар өздерін осылай атаған болса, америкалық отарлау қоғамының қамқорлығымен 1822 жылы «түсті еркін адамдар» (free men of color) колониясын құрды. Жергілікті тайпалардың көсемдерімен келісім бойынша қоныстанушылар 13 мың км²-ден астам аумақты — 50 АҚШ долларына тауар сатып алды.

1824 жылы бұл колония Либерия деп аталды және оның конституциясы қабылданды. 1828 жылға қарай қоныстанушылар қазіргі Либерияның бүкіл жағалауын (ұзындығы 500 км) басып алды, содан кейін қазіргі Сьерра-Леоне мен Кот-д'Ивуар жағалауларының біраз бөлігін басып алды.

1847 жылы 26 шілдеде америклық қоныс аударушылар Либерия Республикасының тәуелсіздігін жариялады. Қоныс аударушылар өздерінің ата-бабалары құлдыққа алынған континентті «уәде етілген жер» деп қабылдады, бірақ африкалық қауымдастыққа қосылуға ұмтылмады. Африкаға келген олар өздерін америкалықтар деп атады және жергілікті халық та, көршілес Сьерра-Леоның британдық отаршыл билігі де дәл америкалықтар деп саналды. Олардың мемлекеттік рәміздері (жалауша, ұран және мөр), сондай-ақ таңдалған басқару формасы америкалық-либериялықтардың америкалық өткенін көрсетті.

Америкалық-либериялықтардың діні, әдет-ғұрыптары және әлеуметтік-мәдени стандарттары соғысқа дейінгі Американың оңтүстігінің дәстүрлеріне негізделді. Теңіз жағалауындағы америкалықтар мен ішкі аудандар арасындағы өзара сенімсіздік пен араздық америкалық-либериялық азшылықтың тарих бойына өздерін варварлар және төменгі деңгейдегі адамдар деп санайтын жергілікті қара нәсілділерге үстемдік ету әрекеттерін сәтті жалғастырды.

Либерияның негізін қалауға Американың жеке топтары, негізінен Америкалық отарлау қоғамы демеушілік жасады және бұл ел АҚШ үкіметінің бейресми қолдауына ие болды. Либерия үкіметі Америка үкіметінен үлгі алды және формасы жағынан демократиялық болды, бірақ мәні жағынан әрқашан емес. 1877 жылдан кейін Нағыз вигилер партиясы елдегі билікті монополиялады және барлық маңызды лауазымдар осы партия мүшелеріне тиесілі болды.

Либерия билігінің алдында тұрған үш проблема - көршілес отаршыл державалармен, Ұлыбританиямен және Франциямен территориялық қақтығыстар, қоныстанушылар мен жергілікті тұрғындар арасындағы соғыс қимылдары және қаржылық төлем қабілетсіздігі қаупі елдің егемендігіне күмән келтірді. Либерия Африканың отарлық бөлінуі кезінде тәуелсіздігін сақтап қалды, бірақ XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Англия мен Франция қосып алған территорияның бұрын басып алған маңызды бөлігін жоғалтты. 1911 жылы Манера мен Кавалли өзендерінің бойында Либерияның Британия және Франция отарларымен шекаралары ресми түрде орнатылды. XIX ғасырдың аяғындағы экономикалық дамуды Либерия тауарлары нарығының жетіспеушілігі және бірқатар несиелер бойынша қарыз міндеттемелері ұстап тұрды, бұл төлем экономиканы құлдыратты.

Бірінші дүниежүзілік соғыстың басында Либерия 1914 жылға қарай Либерияның сыртқы сауда айналымының жартысынан көбін құрайтын Германиямен сауда қатынастарын сақтауға үміттеніп, өзінің бейтараптығын жариялады. Алайда, Антанта елдері енгізген теңіз сауда жолдарының қоршауы Либерияны осы маңызды сауда серіктесінен айырды. Өнеркәсіп тауарларының импорты толығымен дерлік тоқтап, азық-түлікке байланысты күрделі қиындықтар туындады.

Либерия — тау-кен өнеркәсібі біршама дамыған аграрлы ел. Ауыл шаруашылық өнімдері мен минералдық қорларды, негізінен, шетел компаниялары өңдейді. Ауыл шаруашылық экспорттық өнім — кофе, какао, каучук өндіруге бағытталған. Сонымен бірге, күріш, кассава, пальма жаңғағы, тропиктік жемістер егіледі. Либерияда 9 теңіз порты қызмет көрсетеді. Сырттан азық-түлік, отын әкелінеді. Ұлттық жалпы өнімнің жан басына шаққандағы мөлшері 1000 АҚШ доллырына тең (1997). Негізгі сауда серіктестері — АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Германия.

Либерияның сыртқы саясаты-Либерияның халықаралық істердегі жалпы бағыты. Сыртқы саясат Либерияның басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын реттейді. Бұл саясатты Либерия Сыртқы істер министрлігі жүзеге асырады.

Либерия Батыс әлем елдерімен дәстүрлі жылы қарым-қатынасты сақтайды. Қытай мен Ливия Либерияны қалпына келтіруде ірі халықаралық серіктестер болды. Либерия сонымен бірге Кубамен дипломатиялық қарым-қатынасты сақтайды. Либерия Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның мамандандырылған мекемелерінің негізін қалаушылардың бірі, сондай-ақ Африка одағының (АС), Батыс Африка мемлекеттерінің экономикалық қоғамдастығының (ЭКОВАС), Африка Даму Банкінің (АДБ), Мано өзені бассейні мемлекеттерінің Одағының және Қосылмау қозғалысының мүшесі болып табылады.

Либерия көршілес Гвинея және Сьерра-Леоне елдерімен бірге 1973 жылы құрылған Мано өзенінің бассейніндегі мемлекеттер одағына кіреді. Үш ел арасындағы күрделі саяси қатынастардың арқасында терең саяси интеграцияны бастау мүмкін болмады. 2004 жылдың мамырында Мано өзенінің бассейні елдерінің Одағы өзара қауіпсіздікті қамтамасыз етуге баса назар аудара отырып, өз қызметін қайта бастады. Либерия бойынша халықаралық байланыс тобы 2002 жылдың қыркүйегінде құрылды, оған Нигерия мен Еуропалық комиссия кірді, ал ECOWAS Хатшылықтың функцияларын орындайды. БҰҰ, Африка Одағы, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Швеция, Гана және Дүниежүзілік банк мүшелері болып табылады. Халықаралық деңгейде мандат 2004 жылдың қыркүйегінде кеңейтіліп, Гвинея, Гвинея-Бисау, Кот-д ' Ивуар және Сьерра-Леонаны қоса бастады, ал атауы Мано өзенінің бассейні бойынша халықаралық байланыс тобына өзгертілді, дегенмен Либерия бойынша халықаралық байланыс тобы әлі күнге дейін Монровияда Жергілікті деңгейде қолданылады