Tanzania: Pagilian idiay Aprika

Daytoy ket nagbeddengan babaen ti Kenya ken Uganda iti amianan; ti Rwanda, Burundi ken ti Demokratiko a Republika ti Kongo iti laud; ken ti Zambia, Malawi ken Mozambique iti abagatan. Ti akindaya a pagbeddengan ti pagilian ket pinorma babaen ti Taaw Indiano. Ti Tanzania ket aglaon pay iti Kilimanjaro, ti kangatuan a bantay iti Aprika.

Nagkaykaysa a Republika ti Tanzania Jamhuri ya Muungano wa Tanzania  (Swahili)
Wagayway Eskudo
Napili a pagsasao: "Uhuru na Umoja" (Swahili) "Wayawaya ken Panagkaykaysa"
Nailian a kanta: Mungu ibariki Afrika  (Swahili) Apo Dios Bendisionam ti Aprika
Lokasion ti  Tanzania  (nangisit nga asul) – idiay Aprika  (napusasaw nga asul ken nangisit a kolordapo) – idiay Kappon ti Aprika  (napusasaw nga asul)
Kapitolio	Dodoma
Kadakkelan a siudad	Dar es Salaam
Opisial a sasao	Swahili (de facto) Inglesa
Nagan dagiti umili	Tanzania, Taga-Tanzania
Gobierno	Unitario a presidensial a batay-linteg a republika
• Presidente	Samia Suluhu
• Kangrunaan a Ministro	Kassim Majaliwa
Lehislatura	Nailian nga Asemblia
Pannakawayawaya manipud iti Nagkaykaysa a Pagarian
• Tanganyika	9 Disiembre 1961
• Zanzibar ken Pemba	10 Disiembre 1963
• Panagtipon	26 Abril 1964
Kalawa
• Dagup	945,203 km2 (364,945 sq mi) (Maika-31)
• Danum (%)	6.2
Populasion
• Senso idi 2012	44,929,002
• Densidad	46.3/km2 (119.9/sq mi) (Maika-124)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$63.892 bilion
• Tunggal maysa a tao	$1,515
GDP (nominal)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$23.333 bilion
• Tunggal maysa a tao	$553
Gini (2008)	37.6 kalalainganna
HDI (2012)	0.466 ababa · Maika-152
Kuarta	Siling ti Tanzania (TZS)
Sona ti oras	UTC+3 (EAT)
• Kalgaw (DST)	UTC+3 (saan a mapalpaliiw)
Pagmanehuan	kanigid
Kodigo ti panagtawag	+255
Kodigo ti ISO 3166	TZ
TLD ti internet	.tz
Iti nangatngato nga edukasion ken dagiti kangatuan a korte. +007 manipud idiay Kenya ken Uganda.
Dagiti karkulo ti populasion para iti daytoy a pagilian ket nalawag a mangiramraman kadagiti nagbanagan ti mortalidad gapu ti AIDS; daytoy ket mabalin a mangibaba ti panagnamnama ti biag, ti nangatngato a mortalidad dagiti maladaga ken gatad ti ipupusay, mangibaba ti gatad ti populasion ket panagdakkel, ken mangbaliw iti pannakaiwarwaras ti populasion babaen ti edad ken sekso a manamnama.

Ti pagilian ket nabingbingay kadagiti 30 rehion: lima idiay semi-autonomo nga is-isla iti Zanzibar ken 25 idiay kangrunaan a daga ti dati a Tanganyika. Ti daulo ti estado ket ni Presidente Jakaya Mrisho Kikwete, a naelektado idi 2005. Manipud idi 1996, ti opisial a kapitolio ti Tanzania ket isun ti Dodoma, nga idiay ti parlamento ti pagilian ken pakabirukan dagiti opisisna ti gobierno. Iti baetan ti panakawayawaya ken idi 1996, ti nangruna nga aplaya a siudad iti Dar es Salaam ket nagserserbi a kas ti politikal a kapitolio ti pagilian. Tatta nga aldaw, daytoy ket agtultuloy a kangrunaan a komersial a siudad ti Tanzania ken ti de facto a tugaw ti kaaduan a patakder ti gobierno . Daytoy ti kangrunaan a pagsangladan ti baybay para iti pagilian ket dagiti naserran ti daga a kaarrubana.

Ti nagan a "Tanzania" ket nagtaud kadagiti nagan ti dua nga estado, ti Tanganyika ken ti Zanzibar, a nagkaykaysa idi 1964 tapno mangporma ti Republika ti Tanganyika ken Zanzibar, ken kalpasan ti isu met laeng a tawen, nanaganan daytoy idi ti Nagkaykaysa a Republika ti Tanzania.Dagiti Artikulo ti Kappon ket isu dagitoy ti kangrunaan a pundasion ti Tanzania.

Dagiti posil a tidda ti tattao ken kasakbayan a tattao dagiti hominido ket nabirukan idin idiay Tanzania a napetsaan kadagiti sumurok a 2 riwriw a tawtawen, a mangaramid ti lugar a kas maysa kadagiti kaduogan a naam-ammuan a nataengan a luglugar iti Lubong. Iti kinaud-udi, ti Tanzania ket naipamatmatian a tinataengan babaen dagiti agsasao ti Cushitic ken Khoisan nga agananup-agburburas a komunidad. Idi agarup a 2,000 tawtawen, agsasao ti Bantu a tattao ket nanagrugrugida a simmangpet manipud idiay akinlaud nga Aprika kadagiti serye iti migrasion. Kalpasanna, ti Nilotiko a pastores ket simmangpetda ken nagtultuloyda a napnapan iti lugar aginggana idi maika-18 a siglo.

Ti tattao ti Tanzania ket naigimongda idin iti panagpataud iti landok. Ti tattao a Haya iti Daya nga Aprika ket nagimbentoda ti maysa a kita ti nanagto ti pudotna nga agpug-aw nga orno a nangpalubos kaniada nga agpanday iti karbon a landok iti 1,802 °C (3,276 °F) idi gangani a 2,000 a tawtawen. Ti Shana a sangkaputotan iti Pare a tibu ket nagpatpataudda pay ti landok.

Maysa kadagiti kangrunaan nga arkeolohiko a sitio ti Tanzania ket ti Engaruka idiay Nalatak a Rengngat a Ginget a mangiraman ti maysa a panagsibog ket panagtalon a sistema.

Dagiti agbanbaniaga ken aglaklako manipud idiay Golpo Persiano ken lumaud nga India ket binisbisitada ti aplaya ti Daya nga Aprika manipud idi nasap a milenio AD. Ti Islam ket nasansanay idi diay Aplaya ti Swahili manipud idi nasapa a maikawalo ken maikasiam a siglo AD.

 

Ti agtutunton iti aplaya a parte, ti Omani a Sultan a ni Seyyid Said ket inyalisna ti kapitoliona idiay Siudad ti Zanzibar idi 1840. Iti las-ud ti daytouy a panawen, ti Zanzibar ket nagbalin nga isu ti sentro para iti Arabo a panaglako ti adipen. Add ti paggiddiatan iti 65% aginggana iti 90% ti naadipen idi ti populasion iti Arabo-Swahili a Zanzibar. Maysa idi kadagiti kadayegan a nagtagtagilako kadagiti adipen iti aplaya ti Daya nga Aprika ket ni Tippu Tip, nga isu idi ket apo a lalaki ti maysa a naadipen nga Aprikano. Dagiti Nyamwezi a naglaklako ti adipen babaen ti pannkaidaulo iti Msiri ken Mirambo. Segun ken ni Timothy Insoll, "Dagiti bilang ket nairehistro ti panag-eksport kadagiti 718,000 nga adipen manipud iti aplaya ti Swahili idi las-ud ti maika-19 a siglo, ken ti panangibai kadagiti 769,000 idiay aplaya."

Iti naladaw a maika-19 a siglo, ti Imperial nga Alemania ket pinarukmana dagiti rehion nga itan ket ti Tanzania (saan a mairaman ti Zanzibar), Rwanda, ken Burundi, ken intiponda dagitoy iti Aleman a Daya nga Aprika. Idi las-ud ti Sangalubongan a Gubat I, ti maysa a panagpadas a panagraut babaen ti Britaniko ket linappedan idi babaen ti Aleman a Heneral a ni Paul von Lettow-Vorbeck, nga isuna ti nangirugi ti napaut a kampania ti gerila a mangsuppiat ti Britaniko. Dagiti kalpasan ti Sangalubongan a Gubat I a tulagan ken ti dokumento ti linteg ti Liga ti Pagpagilian ket nangdesignado ti lugar a kas ti Bilin ti Britaniko, malaksid ti bassit a lugar idiay amianan a laud, a naited iti Behika ken kalpasan daytoy ket nagbalin a ti Rwanda ken Burundi, ken ti pay bassit a lugar idiay abagatan a daya (Trianggulo ti Kionga), a naitipon ti Portuges a Daya nga Aprika (nga itan ket Mozambique).

 

Ti Britaniko a panagturay ket nagpatingga idi 1961 kalpasan ti nakappia (no kas pagarigan a maipada ti kaarrubana a Kenya) a pannakapan iti wayawaya. Idi 1954, ni Julius Nyerere ket nagpabalin ti maysa a gunglo iti maipapana ti politikal a Nailian a Kappon ti Tanganyika Aprikano (TANU). Ti kangrunaan a gandat ti TANU ket ti gumun-od ti nailian a kinaturay para iti Tanganyika. Nairugi ti maysa a kampania iti panagirehistro kadagiti baro a kamkameng, ken ti kaunegan ti maysa atawen ti TANU ket isu ti nagbalin a nagiyuna kadagiti politikal a gunglo ti pagilian.

 

Ni Nyerere ket nagbalin nga isu ti Ministro ti administro ti Britaniko a Tanganyika idi 1960 ken nagtultuloy a Kangrunaan a Ministro idi ti Tanganyika ket nagbalin nga opisial a nawaya idi 1961. Idi 1967 ti immuna akinapresidente ni Nyerere ket simmikko iti Kanigid kalpasan ti Arusha a Panagirangarang, a nangikodigo ti maysa a panangitalek iti sosialismo iti pamay-an a Pan-Aprikano. Kalpasan ti Panagirangarang, dagiti banko ket naipaumili, ken dagiti pay adu a dadakkel nga industria.

Kalpasan ti Zanzibar a Rebolusion a nan gipapanaw ti Arabo a dinastia idiay kaarrubana a Zanzibar, a nagbalin a nawaya idi 1963, ti isla ket nakitipon iti nangruna a daga ti Tanganyika tapno mangporma ti maysa apagilian ti Tanzania idi 26 Abril 1964. Ti panagkappon dagitoy dua, urayno tattan, dagiti rehion ket kontrobersial a kaaduan kadagiti Zanzibar (uray dagiti nagay-ayat ti rebolusion) ngem inaw-awat babaen ti gobierno ti Nyerere ken ti Rebolusionario a Gobierno ti Zanzibar gapu kadagiti nagbibingayan a politikal a pateg ken dagiti gandat.

Manipud idi naladaw a tawtawen ti 1970, ti ekonomia ti Tanzania ket dimmakes. Ti Tanzania ket nakilinia pay idi iti Tsina, a manipud idi 1970 aginggana idi 1975 ket nangpinansia ken timmulong a nangbangon ti 1,860-kilometro-long (1,160 mi) a TAZARA a Perokaril manipud idiay Dar es Salaam aginggana idiay Zambia. Manipud idi tawtawen ti tengnga ti 1980, ti gobierno ket nagpinasia babaen ti panagbulbulod manipud iti Internasional a Pundo ti Panguartaan ken napnapan kadagiti reporma. Manipud ti tawtawen ti tengnga ti 1980 ti GDP ti tunggal maysa a tao ti Tanzania ket rimmang-ayen ken naipabassit ti kinapanglaw.

 

Ti maysa nga elepante a manglablabas iti Bantay Kilimanjaro

 

Ti Abut ti bulkan ti Ngorongoro, ti kadakkelan a malmalmeng ken sibubukel a kaldera ti bulkan iti lubong

Iti 947,303 kuadrado kilometro (365,756 sq mi), ti Tanzania ket ti maika-13 a kadakkelan a pagilian idiay Aprika ken ti maika-31 a kadakkelan iti lubong, daytoy ket nairanggo iti nagbaetan ti hipto ken ti basbassit a Nigeria. Daytoy ket beddenganna ti Kenya ken Uganda iti amianan; ti Rwanda, Burundi, ken ti Demokratiko a Republika ti Kongo iti laud; ken ti Zambia, Malawi, ken Mozambique iti abagatan. Ti Tanzania ket mabirukan idiay akindaya nga aplaya ti Aprika ken daytoy ket addaan iti aplaya iti Taaw Indiano iti agarup a 800 kilometro (500 mi) iti kaatiddog.^{:page 1245} Daytoy ket mangiraman pay kadagiti nadumaduma nga addaan iti baybay nga is-isla, a mairaman ti Unguja (Zanzibar), Pemba, ken Mafia.^{:page 1245} Ti pagilian ket isu ti pakabirukan ti kangatuan ken kababaan a puntos idiay Aprika country: ti Bantay Kilimanjaro, iti 5,895 metro (19,341 ft) iti ngato ti pantar ti baybay, ken ti datar ti Danaw Tanganyika, iti 352 metro (1,155 ft) iti baba ti pantar ti baybay.^{:page 1245}

Ti Tanzania ket kabambantayan ken kabakiran idiay amianan a daya, idiay pakabirukan ti Bantay Kilimanjaro. Tallo kadagiti Nalatak a Dandanaw ti Aprika ket sangkapaset dagitoy nga adda iti uneg ti Tanzania. Iti amianan ken iti laud ket mabirukan ti Danaw Victoria, Ati kadakkelan a danaw ti Aprika, ken ti Danaw Tanganyika, ti kaadaleman a danaw ti kontinente, ken naam-ammuan daytoy kadagiti naisangayan a sebbangan iti ikan. Iti abagatan a laud ket mabirukan ti Danaw Nyasa. Ti Sentral Tanzania ket dakkel a banak nga adda met dagiti tanap ken matalon a daga. Ti akindaya nga aplaya ket napudot ken nadam-eg, ken ti Purpuro Zanzibar ket mabirukan met iti baybay.

Dagiti dissuor ti Kalambo idiay akin-abagatan a laud ti rehion ti Rukwa ket dagiti maikadua a kanagtuan ti saan a maalawat a dissuor idiay Aprika ken mabirukan dagitoy idiay asideg ti akin-abagatan a daya nga aplaya ti Danaw Tanganyika idiay pagbeddengan iti Zambia. Ti Konserbasion a Lugar ti Luek Menai ket isu ti kadakkelan a nasalakniban a baybay ti Zanzibar.

Klima

Ti klima ket adu nga agdumaduma iti uneg ti Tanzania. Kadagiti kabambantayan, dagiti temperatura ket sumakop iti nagbaetan ti 10 ken 20 °C (50 ken 68 °F) kadagiti tiempo ti panaglam-ek ken kalgawd. Ti dadduma a paset ti pagilian ket addaan kadagiti temperatura a manmano a summuek iti ab-ababa ngem 20 °C (68 °F). Dagiti kapudotan a paset ti panawen ket iti nagbaetan ti Nobiembre ken Pebrero (25–31 °C wenno 77.0–87.8 °F) bayat a ti panaglalam-ek a paset ti panawen ket mapasamak iti nagabetan ti Mayo ken Agosto (15–20 °C wenno 59–68 °F). Ti tinawen a temperatura ket 20 °C (68.0 °F). TNalamiis ti klima kadagiti rehion ti kabambantayan.

Ti Tanzania ket addaan kadagiti dua a nangruna a panagtutudo: ti maysa ket ti uni-modal (Oktubre–Abril) aken ti sabali ket ti bi-modal (Oktubre–Disiembre ken Marso–Mayo). Ti immuna a naibaga ket masanay idiay akin-abagatan, sentral, ken ti akinlaud a paspaset ti pagiliany,ken ti naudi a naibaga ket mabirukan iti amianan manipud idiay Danaw Victoria ken gumay-at iti daya aginggana iti aplaya. Ti bi-modal ket patauden babaen ti migrasion ti Sona ti Intertropikal a Pagtutumpongan.

Administratibo a pannakabingbingay

 

Idi 1972, ti lokal a gobierno iti nangruna a daga ket nawaswas ken sinukatan ti dagus a turay manipud iti sentral a gobierno. Ti lokal a gobierno, nupay kastar, ket naisubli manen idi rugi ti tawtawen ti 1980, idi dagiti konseho ti turay ti away ket nabangon manen. Dagiti panagbubutos ti lokal a gobierno ket napasamak idi 1983, ken dagiti nagannong a konseho ket nangrugi idi 1984. Idi 1999, ti Programa ti Reporma ti Lokal a Gobierno ket inpatignay babaen ti Nailian nga Asemblia , ken nangisaad "ti konprehensibo ken ambissioso a gandat … [nangsakop] kadagiti uppat a banag: desentralisasion ti politika, desentralisasion ti pinansia, desentralisasion ti administration ken binaliwan dagiti sentral-lokal a relasion, a ti gobierno ti nangruna a daga ket addaan kadagiti makabaliw a bileg iti uneg ti batayan ti Batay-linteg."

Ti Tanzania ket nabingbingay kadagiti tallopulo a rehion (mkoa), duapulo ket lima idiay nangruna a daga ken lima idiay Zanzibar (tallo idiay Unguja, dua idiayn Pemba). Adda pay dagiti 169 a napartuat a distrito (wilaya), ken ammo pay a kas dagiti turay ti lokal a gobierno. Kadagiti 169 a distrito, 34 ket dagiti urbano a yunit, ken ad-adu bay a naidasig a kas dagiti tallo konseho ti siudad (Arusha, Mbeya, ken Mwanza), dagiti sangapulo ket siam a konseho, ken dagiti sangapulo ket dua a konseho ti ili.

Dagiti urbano a yunit ket addaan iti maysa nga autonomo a siudad, munisipal, wenno konseho ti ili ken nabingbingay kadagiti ward ken mtaa. Dagiti saan nga urbano a yunit ket addaan iti maysa nga autonomo a distrito ngem nabingbingay kadagiti konseho ti purok wenno dagiti turay ti ili (umuna nga agpangl) ken kalpasanna ti vitongoji.

Ti siudad ti Dar es Salaam ket naisangayan gapu ta daytoy ket addaan iti konseho ti siudad a ti pudno a pagturayanna ket tuonenna dagiti tallo a munisipal a konseho. Ti mayor ti konseho ti siudad ket mabutosan babaen ti dayta a konseho. Ti duapulo a kameng ti konseho ti siudad ket buklen dagiti sangapulo ket maysa a tao a binutosan babaen dagiti munisipal a konseho, pito a kamkameng ti Nailian nga Asemblia, ken ti "Nainominado a kamkameng ti parlamento babaen ti 'Espesial a Tugtugaw' para iti babbai". Ti tunggal maysa a munisipal a konseho ket addaan pay iti mayor. "Ti Konseho ti Siudad ket agtignay iti papel ti koordinasion ken mangirebbeng kadagiti banag a mabirukan kadagiti amin a paset dagiti tallo a munisipalidad", a mairaman ti seguridad ken dagiti emerhensia a serbisio.

Naatap a biag ken konserbasion

 

Agarup a 38 porsiento ti kalawa ti daga ti Tanzania ket nailasin kadagiti nasalakniban a lugar para ti konserbasion. Ti Tanzania ket addaan kadagiti 16 a nailian a parke, ken maipatinayon pay dagiti nadumaduma a reserba ti ayup ken kabakiran, a mairaman ti Konserbasion a Lugar ti Ngorongoro. Idiay akinlaud a Tanzania, ti Nailian a Parke ti Waig Gombe ket ti lugar ti agdama a panagadal ni Jane Goodall iti panagkukua ti chimpanzee, a nangrugi idi 1960.

Ti Tanzania ket kaaduana a biodibersio ken aglaon kadagiti adu a karuay dagiti habitat ti ayup. Idiay tanap ti Serengeti ti Tanzania, ti nabarbasan ti puraw a wildebeest (Connochaetes taurinus mearnsi) ken dagiti dadduma pay a bovidae ket makibinglay iti dakkel a tinawen a a migrasion. Ti Tanzania ket pagtaengan pay dagiti agarup a 130 nga amphibia ken dagiti sumurok a 275 a sebbangan ti reptilia, adu kadagitoy ket nainget nga endemiko ken nairaman iti Dagiti Nalabbasit a listaan dagiti nadumaduma a pagilian ti Internadional a Kappon para iti Konserbasion ti Natura. Ti Tanzania ket nakaparang-ayen iti Tignay ti Plano ti Biodeibersidad tapno mabanagan ti konserbasion dagiti sebbangan.

Gobierno

 

Ti Tanzania ket estado ti maysa partido nga agturay nga addaan iti Chama Cha Mapinduzi (CCM) a bileg ti partido. Manipud ti pannakapundarna aginggana idi 1992, daytoy laeng idi ti nainkalintegan a napalubosan a partido iti pagilian. Daytoy ket nagbaliw idi 1 Hulio 1992, idi napasayaat ti Batay-linteg^:§ 3ken dagiti adu a bilang dagiti linteg a mangpalubos ken mangregulado ti pannakabangon ken operasion iti ad-adu ngem maysa a politikal a partido ket intignay babaen ti Nailian nga Asembilia. Dagiti panagbubutos ti presidente ken amin a tugtugaw ti Nailian nga Asemblia ket natengngel iti Oktubre 2010. Ti CCM ket agtengngel iti agarup a 75 porsiento kadagiti tugaw iti asemblia.