Mali

Jo njewótwisny wót Francojskeje wót lěta 1960, tak pomjenjonego Afrikańskego lěta. Krajne mě jo se pó pśikłaźe srjejźowěkowskego mócnaŕstwa Mali wóliło.

Republika Mali

geografiske połoženje:
wuzwólone gronko: „Un peuple, un but, une foi“ Jaden lud, jaden cel, jadna wěra
zakładne daty:
mě swójske	République du Mali (fr.)
stolica	Bamako
płoń	1.240.192
wobydlaŕstwo	14.517.176 (Census 2009)
gustosć zasedlenja	12
forma kněžaŕstwa	połprezidialna republika
głowny reprezentant stata:	Prezident Assimi Goïta (kommisariski)
šef kněžaŕstwa:	Premierminister Choguel Kokalla Maïga
pjenjeze:	frank CFA
oficielna rěc:	Francojšćina
narodna hymna:	Le Mali
casowa cona:	UTC+0
znamje za wósobowe awta:	RMM
internetowa domena:	.ml
telefonowe pśedwólenje:	+223
kórta:
p • d • w

DEC Bamako DEC Sikasso DEC Koulikoro DEC Kayes DEC Ségou DEC Mopti DEC Timbuktu DEC Kidal DEC Gao DEC Adrar des Ifoghas Mauretańska Algeriska Niger Burkina Faso Guineja

Pó wójaŕskem putšu w głownem měsće Bamako a jadnobocnej deklaraciji wó njewótwisnosći pódpołnocy kraja (Azawad) stoj kraj w lěśe 2013 snaź pśed šćěpjenim. 11. januara 2013 jo se Opération Serval, zasajźenje francojskich wobronjonych mócow za pódpěranje wójska Maliskego kněžaŕstwa zachopiła.

Połoženje

Mali jo nutśikokrajny stat w pódwjacornej Africe z płonju 1.240.192 kwadratnych kilometrow, z kótarychž 20.002 km² pśiźo na wódy. Lažy ako we wjelikokrajinje Sudan tak teke w Sahelu a źěli se swóju 7243 kilometrow dłujku krajnu granicu ze sedym susednymi statami; na dłujkem zajtšu a na pódpołnocy z Algeriskej (1376 kilometrow dłujkosći), na dłujkem pódwjacorje z Mauretańskeju (2237 kilometrow), na pódzajtšu z Nigerom (821 km) a na krotkem zajtšu z Burkina Faso (1000 kilometrow). Z Malijom granicuju mimo togo Senegal (419 kilometrow) na pódwjacorje, Guineja (858 kilometrow) na krotkem wjacorje a Pśibrjog Słonoweje kósći (Côte d'Ivoire, 532 kilometrow) na pódpołdnju. Wušej Nigerowego wokłona lažy pusćina Sahara, kótaraž pókšywa dwě tśeśinje krajneje płoni.

Maliska ludnosć zestaja se z něźi 30 rozdźělnych etnikumow. Maju rozdźělne rěcy a kultury a su zgromadnje žywe do dalokeje měry měrnje.

Głowny etnikum jo Bambara, kótarež twórje pśisamem tśeśinu (32 %) wobydlarjow. Politiski wjeduce su Malinke, lěcrownož twórje jano 6 procentow ludnosći. Teke trajnje zasedlone rolnikarje su Senufo z 12 procentow, Soninke z 9 procentow, Songhai z 7 procentow a Dogon. Ako nomady abo połnomay su žywe wesrjejź kraja pśedewšym Fulbe, kótarež twórja 14 procentow ludnosći kraja, mimo togo Tuareg a Mawry. Dalšne kupki su Minianka, Bozo, Khassonké, Bobo a Dioula. W něgajšnej francojskej koloniji jo žywe hyšći źinsa něźi 6000 Francozarjow.

Rěcy

Hyšći pśed amtskeju rěcu francojšćina, kótaraž wužywa se ako druga rěc wót něźi 10 % lludnosći, jo Bambara (40 procentow powědarjow) nejwěcej rozšyrjona rěc. Lěcrownož něźi 80 procentow wobydlarjow, inkluziwnje tych, kótarež wužywaju ako drugu rěc, wuměju Bambaru, jo francojšćina jadnucka amtska a wuwucowańska rěc. Na Bambarje krajne mě Mali wóznamjenijo „wódny kóń“. Dalšne rěcy su dogonowe rěcy, Fulfulde, Songhai-rěcy, Soninke, Senufo-rěce a Tamašek. Arabšćina ma pśedewšym w religioznem konteksće wjeliki wuznam. Wót wjele Maliarjow rozměju se někotare z toś tych rěcow.

Nabóžniny

 

Wobydlarje Sudanoweje cony su se wót pódpołnocnoafrikańskich muslimiskich dobywarjow zwětšego islaměrowali. Rownocasnje su pódla togo domorodne formy wěrjenja dalej wobstali. Maliski islam jo teke elementy tradicionelnych afrikańskich nabóžninow pśewzeł, pśedewšym pla narodow Malinke a Songhai. Sunitiski islam malikitiskeje pšawniskeje šule jo z něźi 90 procentami nejwěcej rozšyrjona nabóžnina ludnosći w Maliju. Muslimy su žywe pśedewšym na pódpołnocy; sufistiske bratšojstwa wugbaju wjeliki wliw.

Na pśipołdnju prakticěrujo něźi jaden procent ludnosći animistiske nabóžniny. K toś tym nabóžninam se nejwěcej pśisłušnikow narodow Bobo, Senufo a Dogon wuznawa. Katoliki a protestanty maju jano dwa procenta późěl . Něgajšna kolonialna móc Francojska jo měła katolski charakter.

 

Mali su měli až do wójerskego putša w měrcu 2012 za mjenjej abo wěcej raźony pśikład demokratizacije w Africe, jo pak jaden z nejchudšych a nejmjenjej wuwitych krajow swěta. Statna forma kraja jo semiprezidialna republika we formje semiprezidentowego kněžaŕstwowego systema. Kužde pěś lět wólona narodna zgromaźina wopśimujo 147 wótpósłancow a kněžy se z głownego města Bamako. Parlamentowy prezident jo wót lěta 2007 Dioncounda Traoré. Z wušej 100 opoziciskich stronow jo 14 w parlamenśe zastupjone.

Pó wójerskem putšu 2012

21. měrca 2012 jo se w Maliju wójerski putš wotměł. Powědaŕ putšistow Amadou Konaré jo wobtwarźił statny pśewrot z njezamóžnosć prezidenta, wót srjejź januara 2012 trajucy zběžk Tuareg-rebelow Narodnego gibanja za wulichowanje Azawada (MNLA) w regionje Azawada na pódpołnocy kraja pód kontrolu dostaś. Za nawjedowarja putšistow maju stotnika wobronjonych mocow Malija Amadou Sanogo. Pó dobywanju prezidentowego palasta w Bamaku su putšisty kněžaŕstwo za wóstarcone deklarěrowali. Wustawu su za njepłaśiwu deklarěrowali, za apryl planowanu wólbu prezidenta su šmarnuli a wšykne dotychměstne statne institucije zacynili. Někotarych ministrow su popajźili. Prezidenta Amadou Toumani Touré su za wótsajźonego deklarěrowali; jomu jo se gromaźe z lojalnymi wójakami wuběgnjenje raźiło.

Rada za wěstosć UN, Afrikańska unija a wenkowna społnomócnjona EU Catherine Ashton su statny pśewrot zasuźili a su wójerskej junśe sankcije nakładli; EU-komisija jo pśipowěźeła, swóju wuwiśowu pomoc za Mali nachylu wusajźiś. 1. apryla 2012 jo Sanogo pśipowěźeł, aby wustawa zasej płaśiwa była a aby se „liche, wótwórjone a demokratiske wólby“ zmóžnili. 6. apryla 2012 jo Sanogo do wobłukowego dojednanja z Pódwjacornoafrikańskim góspodaŕskim zjadnośenstwom (ECOWAS) za pśepódaśe mocy ciwilnemu kněžaŕstwoju zwólił. Maliski parlamentowy prezident Dioncounda Traoré by měł pśechadne prezidentstwo pśewześ a w běgu 40 dnjow nowe wólby organizěrowaś, ECOWAS pak kóńcy swóje sankcije. Aby toś ten kšac zmóžnił, jo teke něgajšny prezident Touré 8. apryla swój wótstup wózjawił.

Mjaztym su Tuareg-zběžkarje MNLA wšykne města regiona Azawad na pódpołnocy kraja wobsajźili a 6. apryla 2012 jadnobócnu njewótwisnosć Azawada deklarěrowali.

Lěcrownož putšisty su nadawki kněžaŕstwa pśepódali, jo jich dalšna rola njejasna. 16. apryla su wójaki něgajšnego ministaŕskego prezidenta Modibo Sidibé popajźili, 17. apryla pśedsedaŕja strony Union pour la république et la démocratie (URD) Soumaila Cissé, kandidata z dobrymi wuglědami za zastojnstwo prezidenta.

17. apryla jo statna telewizija k wěsći dała, až Cheick Modibo Diarra buźo pśechadne kněžaŕstwo ako ministaŕski prezident nawjedowaś. Diarra jo až do kóńca 2011 za Microsoft ako pśedsedaŕ za pśekupowański wobcerk Afrika źěłał. Jo wótglěd měł, za wólbu prezidenta kandiděrowaś, kótaraž pópšawem jo planowany za 29. apryla 2012.

Mjazy januarom a julijom 2012 jo wušej 250.000 Maliarjow dla politiskeje njestabilnosći, njewěsteje situacije a špatnego pśistupa k žywidłam a woźe do susednych krajow Burkina Faso, Mauretańska a Niger wuběgnuło. Mimo togo jo było w tom samskem casu něźi 105.000 nutśikownych wuběgańcow na pódpołnocy a něźi 69.000 nutśikownych wuběgańcow na pódpołdnju Malija.

Zachopjeńk oktobra 2012 jo UNO něgajšnego italskego ministaŕskego prezidenta Romano Prodi za społnomócnjonego za sahel wumjeniła. Rada za wěstosć UN jo 12. oktobra 2012 rezoluciju pśiwzeł, w kótarejž pomina zdźarženje statneje jadnoty Malija. Wójerske wójowanje ECOWAS jo chapjało se pokazowaś. ECOWAS jo kśěł 3.300 luźi interwenciskich jadnotkow pósłaś, Europska unija jo zasajźenje 200 wuwucowarjow planowała z wobźělenim Zwězkoweje armeje. Po popajźenju pśez militerow 10. decembra 2012 jo Modibo Diarra 11. decembra rano w pśipowěźenju w statnej telewiziji swój wótstup a wótstup swójogo cełego kabineta deklarěrował. Ten samski źeń jo prezident Traoré Django Sissoko za interimnego premierministra wumjenił. Rada za wěstosć UN jo pódprěła w swójej rezoluciji 20. decembra 2012 wójerske wójowanje susednych statow. Toś to wójowanje njejo mógło se snaź do septembra 2013 zachopiś. Mjaztym su wójska pódpołnocy k pódpołdnju póstupowali.

11. januara 2013 jo se wojerska operacija maliskego wójska z mjenim Opération Serval, zachopiła, pódpěrana wót francojskich jadnotkow, pśeśiwo islamistiskim rebelam, kótarež su z pódpołnocy póstupowali.

 

Stat rozrědujo se do wósym regionow a do distrikta głownego města. Toś te rozrěduju se do 49 wokrejsow a 703 gmejnow. Regiony su pó swójich głownych městach pomjenjone.

Mali jo był wót 11. stolěśa až do wokoło 1600 islamske wjelikomócnaŕstwo, kótarež jo se pózdźej wót ludowu Mossi a Fulbe dobyło a rozdźěliło. 1893 bu z dobyśim města Timbuktu pód mjenim Francojski Sudan kolonija Francojskeje. 4. apryla 1959 stej se Francojski Sudan a Senegal w Communauté française k Mali-federaciji zjadnośiłej, kótaraž jo 20. junija 1960 swóju njewótwisnosć wót Francojskeje dojśpił. Dla diferencow mjazy wjeducyma politikaŕjoma wobeju źělow kraja, Modibo Keïta a Léopold Sédar Senghor, jo se federacija južo 20. awgusta togo samskego lěta złamała, a 22. septembra 1960 jo něgajšna kolonija Francojski Sudan pód mjenim Republika Mali formelnje swóju samostatnosć deklarěrowała. Toś ten źeń płaśi w Maliju wót togo casa ako narodny swěźeń.

Pó njewótwisnosći jo Mali stat jadneje strony, w lěśe 1968 jo se general Moussa Traoré k mocy putšował, 1991 pśiźo pó zběžkach k demokratiskim reformam a k pśiwześeju wustawy. 1992 jo se Alpha Oumar Konaré za prezidenta wuzwólił.

Kraj ma wót lěta 1992 demokratisku wustawu. Głowa stata jo wót 8. junija 2002 statny prezident Amadou Toumani Touré była, ale wólbne wobźělenje jo z něźi 30 procentami wjelgin małe było. Statny prezident jo se pó wustawje nejpjerwjej na pěś lět direktnje wót luda wuzwólił a 29. apryla 2007 znowego wuzwólił. Pó wótstupje ministaŕskego prezidenta Modibo Sidibé 30. měrca 2011 jo była z stroński njewězaneju Cissé Mariam Kaïdama Sidibé prědny raz žeńska šefowka kněžaŕstwa w Maliju.

Na pódpołnocy Malija jo w zachadnosći cesćej ke konfliktam z tam domorodnymi nomadami, Tuaregami pśišło, kótarež su se pó bergaŕskej wójnje w Libyskej znowego wuderili. Pó putšu w Maliju w měrcu 2012 su wobronjene jadnotki Tuaregow až do zachopjeńka apryla wšykne města w regionje Azawad dobyli a samostatny stat proklaměrowali.

Hyšći w lěśe 2003 jo późěl ludnosći z mjenjej ako jadnym US-dolarom nabrankow na źeń 73 procentow wucynił. Pó drugich pódaśach jo w lěśe 2005 na 36 procentow ludnosći pód granicu chudoby žywe. Korupcija jo daloko rozšyrjona.

Wikowańske partnarje

Nejwažnjejšej eksportowej kraja stej Chinska, kótaraž wóteběra tśeśinu eksportow Malija a Pakistan (něźi 10 procentow). Nejwažnjejšej importowej kraja stej Francojska (něźi 15 procentow) a Senegal (něźi 10 procentow). Zemski wólij jo nejwažnjejša importowa wóra. Nejwažnjejše eksportowe wóry su produkty górnistwa (něźi 75 %), bałma (10 %) a žywe zwěrjeta (5 %).

 

Wjelika mošeja w Djenné jo jadne z nejwětšych glinjanych twarjow swěta a licy k nejsławnjejšim twarjam Afriki. W lěśe 1998 jo se zgromadnje ze starym městom Djenné wót UNESCO za swětowe kulturne derbstwo deklarěrowała. pśistup jo njemuslimam zakazany. Kóńc junija 2012 su cłonki islamistiskeje kupki Ansar Dine mjazy drugim mawsoleum sufistiskego swětego Sidi Mahmud zapusćili, kótaryž słuša k swětowemu derbstwoju UNESCO. Wobronjenych konfliktow dla jo komitej swětowego derbstwa UNESCO ako pusćinowe město Timbuktu z jogo glinjanymi mošejami tak teke rowowy pomnik Askia do togo na cerwjenu lisćinu wobgrozonego swětowego derbstwa stajił.

• Éric Milet, Jean-Luc Manaud: Mali. Olizane, Genf 2007, ISBN 978-2-88086-351-7.
• Harald Haarmann: Sprachen-Almanach – Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt. Campus-Verl., Frankfurt 2002, ISBN 3-593-36572-3, b. 160.

  Commons: Mali – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow

• Krajne a drogowańske informacije nimskego Wenkownego amta
• Nadrobne krajne informacije na websedle Nimskego towaristwa za mjazynarodne zgromadne źěło
• Websedło statnego prezidenta (francojski)
• Art of Mali. W: Judy Decker: Incredible Art Education Resources. Princeton, New York Websedła k stawiznam a kulturje
• Informacije wó Maliju jogo konsulariskego zastupnistwa w Düsseldorfje
• Nastawk wót Christofa Wackernagela, kenž jo w Maliju žywy, wó politiskej situaciji.