Руанда

, фр. һәм суахили Rwanda), рәсми атамаһы — Респу́блика Руа́нда (руанда Repubulika y'u Rwanda, ингл. Republic of Rwanda, фр. République du Rwanda, суахили Jamhuri ya Rwanda; 1991 йылға тиклем — Руанда Респу́бликаһы) — Көнсығыш Африкалағы дәүләт. 2021 йылға баһалау мәғлүмәттәре буйынса, халҡы 13 миллион самаһы кеше тәшкил итә, территорияһы — 26 338 км², халыҡтың тығыҙлығы 491,4 км²/кеше.

Республика Руанда
Republika y'u Rwanda  République du Rwanda  Republic of Rwanda

Флаг
Гимн: «Rwanda Nziza»
Үҙаллылыҡ датаһы	1 июль 1962 ( Бельгиянан)
Рәсми телдәр	руанда[d], инглизсә, Француз теле һәм Суахили теле
Баш ҡала	Кигали
Идара итеү төрө	Президент республикаһы
Президент Премьер-министр	Поль Кагаме Пьер Дамьен Хабумуремьи
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	144 26 338 км² 5,3
Халыҡ • Һаны (2010) • Халыҡ тығыҙлығы	10 746 311 чел. (91) 421 чел./км²
ИЧР	▼ 0.460 (түбән) (167 урын)
Валюта	Руандийский франкНазвание «руандийский франк» — согласно Большой советской энциклопедии (см. раздел Ссылки).
Интернет-домен	.rw
Код ISO	RW
МОК коды	RWA
Телефон коды	+250
Сәғәт бүлкәте	2

Баш ҡалаһы — Кигали ҡалаһы. Рәсми телдәр дүртәү — руанда, инглиз, француз һәм суахили. Унитар дәүләт, президент республикаһы. 2000 йылдан Президент вазифаһында өҙлөкһөҙ Поль Кагаме эшләй. 30 райондан торған 5 провинцияға бүленә.

Республика Африка үҙәгендә Сахаранан көньяҡтараҡ (көнсығыш Африканың иң көнбайыш өлөшө), Бөйөк Африка күлдәре районында урынлашҡан. Диңгеҙгә сығыу юлы юҡ. Руанда көнбайышта Конго Демократик Республикаһы, төньяҡта Уганда, көнсығышта Танзания һәм көньяҡта Бурунди менән сиктәш.

Ил халҡы, ньяруанда (дәүләт ҡарамағы буйынса — руандерҙар), уның хөрмәтенә исем алған да инде, өс милли төркөмдән — бында йәшәүсе тутси халҡының яҡынса 15 процентын һәм аҙ һанлы тва пигмейҙарын тәшкил иткән күп һанлы хутуҙан тора. Халыҡтың күпселек өлөшө - мәсихселәр, бер тигеҙ һандағы кешеләр католик диненә һәм протестантлыҡтың төрлө тармаҡтарына ҡарай.

Күбеһенсә аграр ил, әммә сағыштырмаса тиҙ үҫешкән иҡтисад менән. 2020 йылға һатып алыу һәләте паритеты буйынса эске тулайым продукт күләме — 33 миллиард 455 миллион доллар (халыҡ иҫәбенә 2641 доллар самаһы). Аҡсалата берәмек — руанд франкы.

Илдә һуңғы боҙлоҡ дәүеренән дә һуңға ҡалмайынса халыҡ йәшәй башлай. XIV быуат уртаһынан алып территорияла бер нисә ҡәбилә «кенәзлеге» барлыҡҡа килгән, улар быуат аҙағынаса бында тутси власы аҫтында берҙәм «короллек»кә берләшкән.

Артабан биләмәне Британия генералы Джон Спик етәкселегендә европалылар аса, ә һуңынан немецтар яулай. Беренсе донъя һуғышы йомғаҡтары буйынса «короллек» территорияһы Бельгияның мандатлы биләмәһе сифатына күскән. Ил бойондороҡһоҙлоғо тураһында утар 1962 йылдың 1 июлендә, революция тамамланғандан һуң бер йыл үткәс иғлан ителә. 11 йылдан хәрби түңкәрелеш була. 1990 йылда Граждандар һуғышы башлана, ул тарихтағы иң ҙур геноцидтарҙың береһенә һәм артабан Руанда патриотик фронты власын бында урынлаштырыуға килтерә.

Руанда — Африка илдәре, Кариб бассейны һәм Тымыҡ океан, Африка үҫеш банкы, Африка союзы, ЭССВО (Бөйөк күлдәр илдәренең иҡтисади берләшмәһе), Көнсығыш һәм Көньяҡ Африканың дөйөм баҙары, Көнсығыш Африка берләшмәһе, БМО, Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы, Милләттәр берләшмәһе, Берләшмә һәм башҡа халыҡ-ара ойошмаларҙың Берләшмәү хәрәкәте һәм башҡа бик күп ойошмалар ағзаһы.

Дәүләт 1962 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ҡарамаҡҡа алынған биләмәһе Руанда-Урундиҙың ике бойондороҡһоҙ дәүләтенә — Руанда һәм Бурундиға бүлеү юлы менән ойошторолған. «Руанда» топонимы руанда этнонимынан (ньяруанда) — илдең иң күп һанлы халҡы исеменән килеп сыға. Был һүҙ ниндәй телдән килеп сыҡҡанлығы билдәһеҙ. Убалы ландшафты арҡаһында ил «Мең убалар ер» тип атала (фр. Pays des Mille Collines, руанда Igihugu cy’Imisozi Igihumbi. Элек хуту һәм тутси ҡәбиләләре общиналары уба тип аталған).

Тарихҡа тиклемге Руанда

Һунарсы-йыйыусыларҙың ҡәбиләләре, Бөйөк Африка күлдәре тирәләй, һуңғы боҙлоҡ дәүеренән дә һуңға ҡалмайынса, неолит башы йәки уртаһы араһындағы аралыҡта, беҙҙең эраға тиклем 3000 йыл, йәғни Африка дымлы осороноң аҙағы, хәҙерге Руанда биләмәһендә төпләнгәнҠалып:Sfnm. Улар илдең иң боронғо һәм иң аҙ һанлы халҡы, тва тоҡомоноң ата-бабаһы тип иҫәпләнә. Согласно археологическим раскопкам, на территории страны в каменном веке существовали лишь редкие стоянки. Археологик ҡаҙылмалар буйынса, ил территорияһында таш быуатта һирәк осраусы торалар ғына булған. Тимер быуат дауамында ауылдарҙа халыҡ һаны күпкә арта, ә бында йәшәгән ҡәбиләләр һөнәрселек менән дә шөғөлләнә. Табылған керамика һәм тимер эш ҡоралдары ошо хаҡта һөйләй. Беҙҙең эраға тиклем 2000 йылда көньяҡтан банту телдәрендә һөйләшкән ҡәбиләләр күсеп килә. Алдан биләмәлә йәшәгән һөнәрселәрҙән һәм йыйыусы һунарсыларҙан айырмалы рәүештә, улар игенселәр була, шуға күрә Бөйөк Африка күлдәре төбәгенең урмандарын сәсеүлек ерҙәре өсөн әүҙем ҡырҡа башлай. Яңы, уңдырышлыраҡ ерҙәрҙе эҙләп, был ҡәбиләләр Көньяҡ Африканан экваторға яҡыныраҡ экспансия алып бара. Илбаҫарҙарға ҡаршы тора алмағас, элекке халыҡ хәҙерге Руанданың төньяғына, урмандарға сығып, ерҙән сығып китә. Миграцияланған бантуҙарға ҡарата ике теория бар. Беренсе тулҡын ҡәбиләләре хуту йәки уларҙың ата-бабалары булған, әтутси — төньяҡтан, Нилдең ҡушылдыҡтары районынан, яулап алыусыларҙың байтаҡҡа һуңыраҡ килгән ҡәбиләләрҠалып:Sfnm. Йәғни һуңғылары хутуға ҡарағанда негроид расаның икенсе төрөнә ҡарай (бәлки, хамиттар). Был теорияға ярашлы, хуту — игенсе, ә тутсиларҙың малсылар булыуы ла һөйләй. Икенсе версия буйынса, күсенгән банту ҡәбиләһенең бәләкәй генә төркөмө хуту ҡәбиләһенең дә, шулай уҡ тутси ҡәбиләһенең дә ата-бабалары булыуы мөмкин. Тәүҙә, тарҡау булып, улар яйлап бер халыҡҡа ҡушылаҠалып:Sfnm. Шулай итеп, был теорияға ярашлы, хуту һәм тутси араһында барлыҡҡа килгән айырмалар раса буйынса түгел, ә икенселәренең беренселәрҙән булып идара итә башлау менән бәйле синфилығы һанала. Илдең ғәмәлдәге хөкүмәте икенсе теория яҡлы. Дөйөм алғанда иһә был мәсьәлә бәхәсле килеш ҡала, ғилми берләшмәнең был иҫәпкә әллә ҡасандан бирле берҙәм фекере юҡ. Һәр хәлдә, XVI быуатҡа ике төп этно-ҡәбилә төркөмө үҙҙәрен төрлө һанаһа ла, туған булған — улар банту төркөмөнән бер телдә һөйләшкән, бер үк исем йөрөткән һәм бер-береһе менән никахҡа инеп, әүҙем ҡатышҡан.

Бөйөк күлдәр янында дәүләттәргә нигеҙ һалыу

 

Бөйөк күлдәрҙең бөтә территорияларында ҡәбиләләр ойошторолоуҙың башланғыс формаһы клан (руанда ubwoko) була. Руанда биләмәһендәге кландар этно-социаль билдә буйынса бүленмәй, уларҙың һәр ҡайһыһында өс этно-ҡәбилә төркөмө вәкилдәре була. XV быуат башына ҡарата клан системаһы бөтә ерҙә лә боҙола башлай, һәм Бөйөк күлдәр биләмәһендә бер-бер артлы «короллектәр» барлыҡҡа килә. 300 йыл үткәс улар инде 8 иҫәпләнә. Күпселек дәүләттәрҙең хакимдары хуту була. Руанда территорияһында XIV быуат уртаһынан тутси етәкселеге аҫтында өс ҡәбилә «енәзлеге» була. Улар менән убуира тип аталған, урындағы телдә «Илаһи серҙе кәүҙәләндереү» йәки «Йәшерен илаһи белемгә эйә кеше» тип тәржемә ителгән башлыҡтар идара итә. Хәҙерге Руанданың барлыҡ биләмәләрен берләштергән тәүге тулы ҡеүәтле федераль дәүләт берәмеге 1500 йылда ошо өс ҡәбиләнең конфедерацияһына ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә . Хәҙер уларҙың хакимы Мвами — «Аралашсы» титулын йөрөтә. Ләкин был дәүләт күрше Гисак һәм Бугерес менән сағыштырғанда көсһөҙ була. Гисак «короллеге» менән идара итеүсе династия ағзаһы Руанданың мвамиһы Руганзу I Мгимбуны үлтерә, әммә һуңғыһының улы һәм вариҫы, Килима I Бугерес «короллеген» яулап алыу иҫәбенә ил территорияһын киңәйтә ала. Артабан, XVI һәм XVII быуаттар араһында Руанда «короллегенә» бөгөнгө Уганда территорияһында урынлашҡан Уньоро ғәскәрҙәре һөжүм итә. 1740 — 50 йылдарға бойондороҡһоҙлоҡ тергеҙелә, һәм Руанда төбәктең өҫтөнлөклө дәүләтенә әүереләҠалып:Sfnm. Был ваҡиғаларҙан һуң йөҙ йыл үткәс, король-яугир Кигели Рвабугири идара иткән осорҙа ул территориаль апогеяға етә (шул уҡ Кигил IV), ул Ул, бер нисә күрше дәүләт берәмектәрен яулап, «короллек» биләмәһен өс тапҡырға тиерлек киңәйтә ала һәм алыҫҡа барған ер реформаһын башлайҠалып:Sfnm. Тутсиҙың йәмғиәттәге өҫтөнлөклө роле бер аҙ кәмей: хуту ауыл хужалығы өсөн яраҡлы малдарҙың һәм ерҙәрҙең өлөшөн тутсиға яраҡлы эшкә алмашҡа тапшыра (элек хуту бөтөнләй тиерлек хоҡуҡһыҙ була, общиналар менән йәшәй һәм мөлкәте лә булмай тиерлек). Мвами индергән система барщинаны хәтерләтә һәм урындағы телмәрҙә убуретва (руанда uburetwa) тип атала Ҡалып:Sfnm, — хутуҙар аҙнаһына 2 тапҡыр үҙенең тутси хужаһына бушлай эшләгән. Етмәһә Кигели IV ваҡытында «короллек» малсылыҡ буйынса тулы ҡеүәтле феодаль дәүләт була, унда хутуҙарҙың тардицион шөғөлө булған игенселек ҙур роль уйнмай. Хутуҙар реформанан һуң үҙҙәрен кәмһетелгән тип һанайҙар, сөнки элек улар, мал-мөлкәтһеҙ булһалар ҙа, бында тутсиҙа хеҙмәтсе булмайҙар. Өҫтәүенә, хәҙер хуту һәм тутсиҙарға бер-береһе менән никахҡа инеү тыйыла: бер нисә осраҡта илдән ҡыуыу йәки үлем язаһы бирелеүе мөмкин булаҠалып:Sfnm. Шул уҡ ваҡытта тва үҙҙәрен яҡшыраҡ тоя, сөнки улар дискриминацияланмай, ә ҡайһы берҙәре хатта мвамиға яҡыныраҡ тора. Әммә улар кәрлә халыҡ тип иҫәпләнә, физик яҡтан көсһөҙ һәм элек-электән бәләкәй тоҡомло була, шуға бәйле «короллек» тарихында уларҙың һаны кәмей генә..

Европа тарафынан асылыу һәм илде колониялаштырыу. Колониаль дәүер

Европалылар Руанданы 1861 йылда, Британия армияһы офицеры һәм географ Джон Спик Бөйөк Африка күлдәре янындағы ерҙәргә барғас, аса. Ул юғары үҫешкән (хатта башҡа донъя үлсәмдәре буйынса ла) «негрҙар дәүләте» хаҡында әйткән, унда кешеләр ярайһы бай һәм етеш йәшәгән, әммә сит ил кешеләре өсөн инеү урыны бикле булған. Руанда ул ваҡытта үҙ армияһы менән көслө феодаль дәүләт булған, унда туранан-тура мвамиға буйһонған хәрби башлыҡтар мөһим роль уйнаған. Уны Рвабугири ойошторған, ләкин техник яҡтан үҫешкән Европа граждандарына был ғәскәрҙәр барыбер ҡаршы тора алмаҫ ине. 1884 йылда Европаның алдынғы державалары Берлинда конференция үткәрә, унда Африканы бүлеү сиктәре нығытыла. Шунан һуң Руанда биләмәһенә һәм яҡындағы «кенәзлектәргә» Европа экспедициялары башлана. «Короллек» биләмәһенә үтеп инеүсе тәүгеләрҙән булып Австриянан Оскар Бауман була. Рәсми рәүештә ул Нилдың сығанаҡтарын эҙләй, ғәмәлдә иһә Германияға тапшырылырға тейеш тропик Африканы өйрәнә. Разведка тамамланғас, Оскарҙы Занзибарҙың губернаторы итеп тәғәйенләйҙәр. Артабан Руанда еренә 620 кешенән торған ғәскәр менән Густав Адольф фон Гетцен килә һәм хатта мвамиҙа ҡабул итеүҙә була, ул мвамиға Германия протектораты аҫтына үҙ ирке менән күсергә тәҡдим итәҠалып:Sfnm. Мвами баш тарта, һәм был тарихта тәүге тапҡыр булған дәүләт түңкәрелешенә килтерә. Тәхеткә кайзер протекторатын ирекле таныған Юхи V Мусинга ултыра. Уны 1897 йылдың 22 мартында ҡануни нығыталар. Немецтар был территорияла «власть вертикален королдән алып юлбашсыға тиклем» көйләгән махсус хәрби идара алып бараҠалып:Sfnm.

 

.

Шулай Беренсе донъя һуғышы башланғанға тиклем дауам итә. 1915 йылдың 31 авгусында Антантаға ингән һәм Өсөнсө союзға ингән Германия менән һуғышҡан Бельгия Германия Көнсығыш Африкаһы ерҙәренә бәреп инә һәм киләһе йылға был территорияның ярайһы уҡ ҙур өлөшөн үҙ контроленә ала, бында үҙенең хакимиәтен урынлаштыра. Француз академигы һәм Бөйөк Африка күлдәре төбәге белгесе Жан-Пьер Кретьен яҙыуынса, биләмәләре Антанта составындағы Беренсе донъялағы еңеү һөҙөмтәһендә бөтөнләй күскән бельгиялылар ил менән немецтарға ҡарағанда ҡатыраҡ идара итә: улар ерле башлыҡтарҙы барлыҡ өҫтөнлөктәрҙән мәхрүм итә, бында үҙ губернаторҙарын билдәләй{{Sfn|Chrétien|2003|p=260}, Милләттәр лигаһы мандаты аҫтында үҙәкләштереп, аралашсыһыҙ үҙҙәре идара итә. Әммә тарихсы-африканист Кэтрин Ньюбери "мвами власы ҡаҡшамаҫ булып ҡала һәм провинциялар менән идара иткән бөтә чиновниктар ҙа мвами ризалығы менән генә тәғәйенләнә" тп яҙа. Түбәнге субъекттарҙың башлыҡтары теоретик яҡтан уларға буйһона, әммә де-факто улар менән дә туранан-тура мвами идара итә, ә губернаторҙарҙың резиденциялары менән уларҙ ҡатындары йәки һаҙаҡалары идара итә, йәғни һәр округта кәмендә өсәр вазифалы кеше була, улар туранан-тура королгә буйһона. Шулай ҙа, нисек кенә булмаһын, мәжүси территорияла католик сиркәүенең йоғонтоһо ҡырҡа үҫкән, һәм уны колонизаторҙар әүҙем үҙләштергән. Һуғыштан һуң үҙәк Африкала аслыҡ була, уның менән бельгиялылар, бер ыңғайҙан элекке «короллек» биләмәһендә медицина һәм ауыл хужалығы сифатын яҡшыртырға тырышып, күп һанлы дотациялар менән көрәшә. Бельгиялылар немец идара итеү системаһын һаҡлап ҡалып, тутси менән хеҙмәттәшлек иткән һәм «короллек» бөтөнләй бойондороҡһоҙ булғанға ҡарағанда тутсиҙарҙы тағы ла бойондороҡлораҡ хәлгә ҡуя. Улар ил менән идара итеү системаһына айырым графала милләтте сағылдырған таныҡлыҡты индерә, уны үҙгәртеү мөмкин булмай, был милли ирешеүҙәрҙе тағы ла йышыраҡ һәм ҡатғи итә. Быға тиклем хуту менән тутси араһында айырымлыҡтар этник милләткә ҡарағанда ижтимағи-сәйәси була һәм кешеләрҙең «бер милләттән икенсе милләткә күсеү» мөмкинлеге була: байыған хуту идара итеүсе элитаға ҡушыла һәм тутсиға әйләнеү мөмкинлегенә эйә була, ә ярлыланған тутси йыш ҡына хутуға әйләнә. 1946 йылдың 13 декабрендә, Икенсе донъя бөткәндән һуң, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Руанда-Урундиҙың «опекалағы территория» статусын алыуы хаҡында иғлан итә. Ул Бельгия контролендә ҡала, уны деколонизация программаһы сиктәрендә бойондороҡһоҙлоҡҡа әҙерләргә тейеш була. Бельгиялылар идара советын индерә, демократик институттар һәм күп кимәлле административ система барлыҡҡа килә. Беренсе демократик һайлауҙа хутуҙар еңеп сыға. Европалыларҙың «Кара ҡитға»нан сығып китеүе менән бер үк ваҡытта бөтә Африкала милли характерҙағы антиколониаль хәрәкәттәр киҫкенләшә. Хуту колонияла бер нисә эре милли-консерватив сәйәси партия ойоштора, улар, 70 проценттан ашыу тауыш йыйып, яңы һайлауҙарҙа еңеп сыға. Ул саҡта Бельгия вәкилдәре колонияны «детутсизациялау» тураһында белдереп, улар яғына баҫа. 1959 йылда социаль революция була, уның барышында хуту оппоненттарының йорттарына бәреп инеп, 100 мең самаһы кешене үлтерәҠалып:Sfnm. 1961 йылдың 1 июлендә бельгиялылар референдум үткәрә, уның һөҙөмтәләре буйынса монархия бөтөрөлә. Уның тергеҙелеүе, хуту фекеренсә, йәнә тутсиҙың хакимлығына килтерер ине.

Хуту власы аҫтында

Киләһе йылда улар Руанда — Урундиҙы колония хакимлығынан азат итә һәм уны ике өлөшкә — Руанда менән Бурундиға бүлә. Бынан һуң Руандала хакимлыҡ иткән «Пармехута» милли-демократик хуту партияһы (етәксеһе Грегуар Кайибанда) 1 июлде «Ҡотҡарыу көнө» тип аталған дәүләт байрамы итеп билдәләй. Шул саҡта уҡ хуту хөкүмәте тәүге тапҡыр тутсиға ҡаршы күләмле репрессиялар үткәрә һәм һуңғыларының күптәрен күрше илдәргә ҡасырға мәжбүр итә. Тап ошо ҡасаҡтар һуңғараҡ Уганда территоияһында Руанда патриотик фронт (РПФ) ойоштора, ул граждандар һуғышы башлай. 1964 йылда Кайибанда тутси мәнфәғәттәрен алға ебәреүсе партиялар булдырыуҙы рәсми рәүештә тыя һәм уҡыу йорттарында һәм дәүләт хеҙмәтендә ошо милләт вәкилдәре һанына квотаның 9 процентын (йәғни дөйөм һандан 9 % артмаған) индерә. 1964 йылда Кайибанда тутси мәнфәғәттәрен алға ебәреүсе партиялар булдырыуҙы рәсми рәүештә тыйған һәм уҡыу йорттарында һәм дәүләт хеҙмәтендә ошо милләт вәкилдәре һанына 9 процент квота индерә (йәғни дөйөм һандан 9 процент). Сикләүҙәр армияға ла ҡағыла: тутсиҙар хәҙер офицер була алмай, ә хуту ир-егеттәренә тутси-ҡатын-ҡыҙҙары менән никахҡа инеү тыйыла (бельгийҙар һәм немецтар быға ҡаршы булмай)). Дәүләт (йыш ҡына шәхси) киң мәғлүмәт сараларында пропаганда көстәре менән тутси Руандаға сит милләт тип күрһәтелә, ул илдең бөтә бәлә-ҡазалары өсөн яуаплы була. Шул уҡ йылға рәсми мәғлүмәттәр буйынса, 336 меңгә яҡын тутси илдән күсеп китә, уларҙың 200 меңдән ашыуы — Бурундиға, унда дуҫтарса сәйәси режим ҡуйыла. Унан ҡасаҡтарҙың ҡоралланған төркөмдәре «Пармехуту» режимын бөтөрөргә һәм тыуған яғына ҡайтырға ынтылып, сик буйындағы райондарға һөжүм итә.

 

1963 йылдың декабрендә Бугесерҙағы Руанда хәрби лагерына ҡораллы һөжүм яһала. Промонархияға ҡараған бында бер төркөм кешеләр үҙ милләтенең власын кире ҡайтарырға һәм Кайибәнда билдәләгән режимды ҡолатырға маташаҠалып:Sfnm. Улар ике лагерҙы баҫып ала, һуңынан урындағы халыҡ иҫәбенә уларҙың һаны 1-7 мең кешегә еткәс, баш күтәреүселәр Кигалиға юл тота. Әммә Руанд армияһы подразделениелары уларҙы Кигалиҙан көньяҡҡа табан 19 саҡрым алыҫлыҡта баҫып ала. Был һуғышта тутси ғәскәрҙәре, бер нисә йөҙ яугирҙы юғалтып, ҡыйратыла. Властар мәйеттәрҙең береһендә, йәнәһе лә, баш күтәреүселәр еңеү осрағында власҡа килтерергә теләгән урындағы чиновниктарҙың исемлеген таба. Оксфордтан тарихсы Джеймс Корни был документты уйҙырма тип һанай, сөнки фетнәселәр һәм илдә ҡалған кешеләр араһында яҡын мөнәсәбәттәр булмай. Ошо һөжүмдән һуң властар тутсиҙы аяуһыҙ рәүештә үлтерә. Һәләк булғандарҙың теүәл һанын билдәләүе ҡыйын. Сығанаҡ мәғлүмәттәре бер меңдән егерме мең кешегә тиклем тирбәлә. Үс алыуҙар эске таҙартыуҙан башлана. Һуңынан Кайибанда һәр префектураға һаҡланыу буйынса ғәҙәттән тыш вәкәләттәр, шул иҫәптән хутуға «үҙ-үҙеңде обороналауҙы» ойоштороу бурысын, тапшыра. 23 декабрҙә үлтереүҙәр, шул иҫәптән, сиктән тыш ҡанһыҙлыҡ акттарынан ҡылынған кеше үлтереүҙәр башлана{{Sfn|Lemarchand|1972|p=224}. Күп тутсиҙар, көс ҡулланыуҙан ҡотолорға тырышып, илдән ҡасып китәя. Халыҡ-ара йәмәғәтселеккә был хәл тураһында хәбәр килгәс, ул аптырашта ҡала һәм ерәнгес тулҡын уята. Гәзиттәрҙә геноцид режимын ғәйепләүсе мәҡәләләр сығаҠалып:Sfnm. Фән өлкәһендә был айҡанлы берҙәм фекер юҡ. Берәүҙәр геноцид тураһында ғаризаларҙы дөрөҫ түгел, ялған һәм пропаганда тип һүрәтләйҠалып:Sfnm, икенселәр был ваҡиғаны «этник таҙартыу» тип атай, өсөнсөләр, геноцид хәүефе ҙур булды, тип яҙа, әммә уға барып етмәне, ә һуңғылары, ҡайһы берҙә ретроспективта, туранан-тура быны геноцид тип атай.

 

1973 йылдың 5 июлендә илдең оборона министры, генерал-майор Жювеналь Хабьяримана хәрби түңкәрелеш ойоштора. Ул Кайибанданы ҡулға ала, уның партияһын тарҡата һәм «Тыныслыҡ һәм милли берҙәмлек» слоганы менән үҙенең «Үҫеш өсөн милли революцион хәрәкәт» парртияһын ойоштора. Был партия илдәге берҙән-бер законлы партияға әүерелә, уға һәр граждан уға ҡарарға тейеш була. Власҡа килеп, Хабьяриман «планлаштырылған либерализм»ға курс билдәләй — дәүләт көйләүен ирекле шәхси инициатива менән берләштереү. Илдең үҫеше тышҡы финанслау сығанаҡтары, күбеһенсә Көнбайыш Европа һәм Америка илдәре яғынан, иҫәбенә планлаштырыла. Һөҙөмтәләр буйынса билдәләнгән режим авторитаризм менән айырылып тора, ҡайһы берҙә уны тоталитар диктатура тип атайҙар. Хабьяримана тутсиға ҡаршы репрессия туҡтатмай. Унан да бигерәк, уның сәйәсәте элеккегә ҡарағанда тағы ла милләтселеккә хас булып китә, сөнки аҙ һанлы тва ла кәмһетелә һәм маргиналләшеүгә дусар була. Бындай ваҡиғаларҙың иң мөһим сәбәптәренең береһе булып территорияның халыҡ менән тулы булыуы — унда йәшәүсе кешеләр һаны ни бары 55 йыл эсендә 1990 йылға 1,5 миллиондан ете миллион кешегә тиклем артыуы, йәшәү өсөн барыһына ла ресурстарҙың етешмәүе тора. Был мәлгә Хабьяриман союздаш Франция баҫымы аҫтында бер партиялы системаны тарҡата, әммә президент партияһы өҫтөнлөклө булып ҡала, ә оппозицияның күпселек өлөшө номиналь була.

Граждандар һуғышы һәм геноцид

Шул уҡ 1990 йылда илдә Франция легионы һалдаттары һәм 300 кешенән торған Заир һалдаттары урынлаша. Улар президентты һәм уның һарайын уның үтенесе буйынса һаҡлай. Шул уҡ йылда Поль Кагаме етәкселегендә эмигрант-тутсиҙар берҙәм хәрби төркөмгә — РПФ-ҡа берләшә. Тәүҙә ул Уганда президенты Милтон Оботҡа хеҙмәт итә, ләкин һуңғараҡ постҡа дәғүә итеүсе Йовери Мусевениҙы һәм уның «Ҡаршылыҡтың милли армияһы»н яҡлап, уға ҡаршы күтәрелә. Граждандар һуғышын уңышлы тамамлағас, Кагаме үҙенең тыуған иле Руандаға иғтибар итә. Уның төркөмөндә ҡорал йөрөтөргә һәләтле 500 мең кеше иҫәпләнә. Мөмкинлектәре ярайһы уҡ ҙур тип уйлап, Кагаме Руандаға бәреп инәҠалып:Sfnm.

Артабанғы өс йыл дауамында күбеһенсә РПФ өсөн уңышлы булған һуғыштар бараҠалып:Sfnm. Хабьяриманға Кагам менән һөйләшеүҙәр өҫтәле артына ултырырға тура килә. Ул репрессияларҙы туҡтатырға ризалаша һәм бөтә бында килеүселәрҙе кире илгә ҡабул итергә, уларҙы торлаҡ менән тәьмин итергә тейеш була. Дошманлашҡан яҡтар Африка Союзы ярҙамында әҙерләгән «Аруша килешеүҙәре»нә ҡул ҡуя. Әммә ул килешеүҙәр үҙ көсөнә инә алмай, сөнки 1994 йылдың 6 апрелендә президентты үлтерәләр, күсермәле зенит ракета комплексы менән бәреп төшөрөлгән уның самолеты һәләкәткә осрай. 2018 йылға заказсының аныҡ шәхесе әлегәсә асыҡланмаған. Тәүҙә кеше үлтереүҙә хуту экстремистары ғәйепләнә. Һуңғараҡ Испания һәм Франция судьялары үҙ отчётында РПФ-ты ғәйепле тип атай. 2010 йылда баллистик экспертиза үткәрелә, был хуту экстремистарының ғәйепле булыуы хаҡында башланғыс версияны раҫлай. Әммә РПФ ғәйебе версияһынан бер ниндәй дәлилдәр булмауы сәбәпле 2018 йылда ғына баш тарталар. Шул уҡ йылда Канада ғалимы-политологы һәм геноцид буйынса белгес Джеральд Каплан 2018 йылғы мәҡәләһендә судьяларҙың «иҫбатламалары» бөтәһе лә шикле булыуы тураһында белдерә, шулай уҡ Кагамға ҡаршы сығанаҡтарҙы файҙаланыуҙа ғәйепләй. Бынан тыш, Каплан шаһиттарҙың күрһәтмәләрен билдәләп үтә: хөкүмәттәге радикалдар Хабьяриманға журналдарҙа һәм радиола үлтереү менән бер нисә тапҡыр янаған.

 

Хутуҙар иҫәбенән радикалдар был хәлгә шунда уҡ иғтибар итә. Ил биләмәһендә геноцид башлана, уны илдең рәсми хөкүмәте «тутсиға ҡаршы геноцид» тип атай. Тәүге 24 сәғәт эсендә власты баҫып алған полковник Теонесте Багосора президент гвардияһы ярҙамында хөкүмәттәге оппозицияға ҡараған хутуҙы ҡыйрата. Геноцид ваҡытында радикалдар башлыса 200 меңдән алып миллионға тиклем булған тутсиҙарҙы һәм үс алыуҙарҙа ҡатнашырға теләмәгән хутуҙарҙы үлтерә. Юҡ итеү күпләп көсләүҙәр һәм рәхимһеҙлек менән алып барыла, уға ил халҡының күп өлөшө йәлеп ителә. Канада политологы һәм юрисы Сьюзен Томсонға ярашлы, төрлө мәғлүмәттәр буйынса 17 меңдән алып 250 меңгә тиклем кеше үлтерелә, РПФ уларҙы фажиғәнең төп сәбәпселәре тип атай. Был процесс теүәл 100 көн дауам итә. Тутсиҙар менән иңгә-иң терәп йәшәгән, күршеләренең милләтен белгән һәм бығаса бер ҡасан да дошманлашмаған хуту ғаиләләре ул көндәрҙә уларҙы ҡаты язалай. Геноцид Рунданың рәсми властарының ҡаршылығына осрамай: улар уны дәртләндерә генә һәм хутуҙан торған милли армияға килеп тыуған хәлгә ҡыҫылыуҙан тыя. Был ваҡиғалар барышында тва ҡәбиләһе вәкилдәре лә (ҡайһы бер иҫәпләүҙәр буйынса — тутсиға ҡарағанда ла юғарыраҡ процент нисбәтендә) геноцид сәптәре булмаһа ла ҙур зыян күрә. Бынан тыш, Бурунди ҡалаһында ла ошондай уҡ хәл була, унда 600 меңдән ашыу кеше — илдең башҡа төбәктәренә, ә 350 меңе республиканан ситкә ҡасырға мәжбүр була. Кагаме, геноцид башланғас та, үлтереү дауам иткән осраҡта, ваҡытлыса килешеүҙе боҙасағын белдерә. Уның янауы иғтибарһыҙ ҡала, һәм РПФ ғәскәрҙәре Кигалиға ҡабаттан һөжүм итә башлай. Улар илдең төньяҡ-көнсығышындағы ауылдарҙы тиҙ арала баҫып алды һәм рәсми хөкүмәт ғәскәрҙәрен төньяҡҡа, Уғанды биләмәһенә ҡыҫырыҡлай. Шул уҡ ваҡытта француз Turquoise операцияһы башлана. Уның ярҙамында 15 меңгә яҡын тутси ғүмере ҡотҡарып ҡалына. Июндә РПФ Кигали өсөн һуғыш башлай. Ул 1994 йылдың 4 июлендә ҡала емерелә. Һуғыш рәсми рәүештә тамамлана, сөнки баш күтәреүселәр бөтә илде тиерлек контролдә тота.

Геноцид барған мәлдә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Америка ҡушыуы буйынса был хәлде хөкөм итеүсе 918-се һан аҫтындағы тәүге резолюцияны ҡабул итә. Әммә был ғына етмәй, айырыуса унда «геноцид» һүҙенең булмауын һәм ваҡиғаны башлап ебәреүселәрҙе судҡа һәм халыҡ-ара хөкөмгә тарттырырға саҡырмауҙы иҫәпкә алғанда. Бынан тыш, БМО өлөштәре (атап әйткәндә, 1993 йылдың октябрендә илгә индерелгән Ромео Даллер етәкселегендәге халыҡ-ара тыныслыҡ урынлаштырыу көстәре) иҫән ҡалған тутсиҙарҙы яҡлауҙы тәьмин итеүгә мандат алмай. Мысыр илсеһе һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Генераль секретары Бутрос-Гали беренсе резолюцияны хөкөм итеү менән сығыш яһай. Ул тәүге тапҡыр был хәлде геноцид тип атай һәм, «улар уны туҡтата алмай — ул Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ғына түгел, бөтә халыҡ-ара берләшмәнең дә уңышһыҙлығы», тип белдерә. Май аҙағына, уның мәғлүмәттәре буйынса, Руанденың үҙендә 400 мең кеше үлтерелгән һәм 1,5 миллион төрлө милләт ҡасаҡтары булған. Генераль секретарь БМО-ға ошондай ҡарар сығара: «Халыҡ-ара берләшмә реакцияһының әкренлеге гуманитар көрсөккә ашығыс иғтибар итеүгә килгәндә иһә уның сикке ғәҙелһеҙлеген күрһәтте». Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының кеше хоҡуҡтары буйынса элекке комиссары Сержиу Виейра ди Меллу был геноцидҡа реакцияны Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы тарафынан ҡасан да булһа башҡарылған хыянат итеүҙең иң етди акты, тип атай. Чехия, Испания һәм башҡа бер нисә дәүләт илселәре ҡабул ителгән документты ҡаты ғәйепләп сығыш яһай. Шуларҙың береһе, Карел Кованда, был хәлде «Руанд холокосты» тип атайҠалып:Sfnm. Ул ваҡытта Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы 925-се һан аҫтында яңы резолюция ҡабул итә, унда былай тип яҙыла: «Руандала геноцид акттарының урынлашыуы тураһындағы хәбәрҙәрҙе ҙур борсолоу менән билдәләп, беҙ геноцидтың халыҡ-ара хоҡуҡ буйынса енәйәт тип һаналғанын хәтергә төшөрәбеҙ...». Шунан һуң шунда уҡ Америка Ҡушма Штаттары туранан-тура был хәлде «кешелеккә ҡаршы енәйәт» тип танырға өндәй башлай. Руанда хөкүмәтенә ярҙамда, улар был енәйәт өсөн яуаплы булған Францияны туранан-тура ғәйепләй. 1998 йылда республика хөкүмәте тикшереү үткәрә, уға ярашлы үҙ властарының эш итеүендә хата булыуын таный, ләкин уларҙың геноцид өсөн яуаплылығын танымай. 2008 йылда Руанданың яңы хөкүмәте Францияны тутсиҙарға киләсәктә дошманға ҡаршы торорға мөмкинлек бирмәгән ополчение күнекмәләре үткәреүҙә ғәйепләй.

Күп кенә хуту, шул иҫәптән геноцидты ойоштороусылар һәм башҡарыусылар, ҡылған эштәре өсөн үс алыуҙан ҡурҡып, илдән ҡаса. Күрше Заир биләмәһендә күп һанлы ҡасаҡтар лагеры ойошторола. Бында хуту аслыҡтан һәм ауырыуҙарҙан интекгә, шулай уҡ урындағы халыҡ тарафынан эҙәрлекләүҙәргә дусар була. Шуға күрә ҡасаҡтар тыуған илдәренә ҡайтыр өсөн ҡораллана башлай.

Руанда армияһының төп составы булған РПФ ғәскәрҙәре быға яуап итеп күрше территорияға бәреп инә. Киләһе бер нисә йылда Заирҙа алыш була һәм Лоран-Дезире Кабила етәкселегендә үҙ ихтилалы башлана. Был һуғыш 1999 йылға тиклем дауам итә: тап шул саҡта яңы власть яғынан пропаганда хутуҙың күп өлөшөн ҡасаҡтарҙың уларға дошман булыуына ышандыра ала.

Шуның менән бер үк ваҡытта Кагаме Кабилға күптәнге дошманы — диктатор Мобут Сесе Секоны еңергә ярҙам итә. СССР-ҙың төбәктә хакимлығын теләмәгән «көнбайыш донъя» илдәренең ярҙамы арҡаһында коррупцияға бирелгән идарасы Африкалағы иң ҡеүәтле кешеләрҙең береһенә әүерелә. Кагама өсөн тәүҙә бындай көслө дошманға һөжүм итеү абсурд кеүек тойола, әммә Мобуту режимы көсһөҙләнә башлай. Кагаме Мобутаны ҡасаҡтарға ярҙам итеүҙә һәм Заирҙағы тутсиҙарҙы эҙәрләүҙә ғәйепләй. Рунада халҡы ярҙам иткән Кабилла төркөмө ҡаршылыҡ күрһәтмәйенсә тиерлек дәүләттең бөтә территорияһын баҫып ала. Мобута ҡаса. Яңы хөкүмәт илде Конго Демократик Республикаһы (ДРК) тип үҙгәртә.. Һуңыраҡ, Кагаме менән Кабила араһында мөнәсәбәттәр өҙөлгәс, «Бөйөк Африка һуғышы» башлана, ул 2003 йылда ғына тамамлана. Уның барышында миллионлаған кеше һәләк була, ә иҡтисадҡа тиҫтәләгән миллион долларлыҡ зыян килтерелә. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының тикшереүенә ярашлы, был һуғыш барышында Рувнда властары ҡасаҡтар лагерында күп тапҡыр хутуҙарҙы үлтерә һәм кешелеккә ҡаршы башҡа енәйәттәр ҡыла. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ярҙамында властар Руанда буйынса Халыҡ-ара трибунал ойоштора, ул хуту хөкүмәтенә килеп тыуған хәл өсөн яуаплылыҡ йөкмәтә. Иҫке власть системаһын һәм традицион урындағы һәм ауыл судтарын яраштырыу һәм тергеҙеү осоро башлана. 2000 йылдан, Пастер Бизимунгу, Кагамеға вазифаһын ҡалдыып, китә, иҡтисад, эске тулайым продукт һәм кеше үҫеше индексы ярайһы уҡ тиҙ үҫешә. Поль Кагаме билдәләгән сәйәси режим урындағы һәм халыҡ-ара кимәлдәге сингапур режимы менән сағыштырыла, шулай уҡ Африкала тәүге «үҫеш юлы» булараҡ билдәләнә. Кагаменың үҙе әйтеүенсә, «ул көнбайыш демократияһының классик вариантын ҡабул итмәйәсәк, сөнки ул халыҡтың күпселек өлөшө аҙсылыҡты саҡ юҡҡа сығармаған ил өсөн файҙаһыҙ». 2003 һәм 2010 йылдарҙағы ике президент һайлауында Кагаме 90 проценттан ашыу тауыш менән еңеү яулай, шул уҡ ваҡытта халыҡ-ара күҙәтеүселәр һайлауҙарҙы ғәҙел түгел һәм халыҡ-ара стандарттарға тулыһынса тап килмәй тип атай. 2015 йылда Кагаме референдум ярҙамында президент сроктарын бөтөрә һәм, еңеү яулап, һайлауҙарҙа йәнә ҡатнаша.

Башҡарма власть

 

2003 йылда ҡабул ителгән Руанданың үҙгәрешһеҙ ҡалған конститутцияһына ярашлы, идара итеүҙең президент формаһы менән үҙ аллы, демократик һәм социаль республика булып һанала. Руанда президенты — хөкүмәт ярҙамында башҡарма власть менән шөғөлләнеүсе дәүләт башлығы.

Ул милли берҙәмлек һәм дәүләттең территориаль бөтөнлөгө гаранты булып сығыш яһай. Президент киң вәкәләттәргә эйә, атап әйткәндә, республика премьер-министрын һәм уның тәҡдиме буйынса - башҡа министрҙарҙы тәғәйенләй; сит ил дәүләттәре менән һөйләшеүҙәрҙә республика вәкиле булып тора; милли йыйылыштың рөхсәте менән һуғыш иғлан итә һәм ярашыуға ҡул ҡуя, шул уҡ ваҡытта армияның баш командующийы булып тора; вето хоҡуғы булған закондарҙы раҫлай һәм баҫтыра; ярлыҡау хоҡуғына эйә.

Президент һайлауҙарҙың бер раундына мажоритар система буйынса туранан-тура йәшерен тауыш биреү юлы менән биш йылға ике тапҡыр һайлана. 2000 йылдың апреленән алып президент — Поль Кагаме. Ул 2003 йылда тәүге тапҡыр, һуңыраҡ 2010 йылда тағы һайлана. 2015 йылда референдумда президент сроктары бөтөрөлә, һәм Кагаме тағы ла ике тапҡыр һайланыу, 2034 йылға тиклем ил исеменән сығыш яһау хоҡуғына эйә булып, өсөнсө тапҡыр был вазифаға тәғәйенләнә.

Закондар сығарыу власы

Руанда хөкүмәтенең системаһы Германия һәм Бельгия менән оҡшаш төҙөлгән, Руанда элек уларҙың колонияһы булған. Руанда парламенты ике палатанан тора һәм «Милли ассамблея» тип атала. Милли ассамблея ағзалары депутаттар тип атала. Улар туранан-тура тауыш биреү юлы менән 5 йылға һайлана. Түбән палата — депутаттар палатаһы (руанда Umutwe w'Abadepite, шулай уҡ «Милли йыйылыш» атамаһы ла ҡулланыла) — 80 урынға иҫәпләнгән. Шуларҙың өстән бер өлөшө (24) ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы булырға тейеш. 2018 йылда һуңғы һайлауҙарҙа улар урындарҙың яртыһынан ашыуын биләй — 49, был донъяла беренсе урын, донъяла парламентта ҡатын-ҡыҙҙар күпселеге булған илдәр өсәү генә. Тағы 53 кеше пропорциональ система буйынса һайлана, 3-өһө үҫмерҙәр ойошмаларына ҡарай. Юғары палата — Сенат 26 ағзанан тора. Уларҙың 8-ен президент тәғәйенләй, 12-һен урындағы советтар тәғәйенләй, 2-һе һайлана, ҡалған 4-һен ойошмалар һайлай. 10 ҡатын-ҡыҙ, 16 ир-егет. Срогы — 8 йыл.

Сәйәси партиялар

Руанда күп партиялы республика булып тора. 2003 йылда ҡабул ителгән конституция буйынса парламент партиялары дәүләттең милли һәм территориаль берҙәмлеген ихтирам иткән осраҡта ирекле формалаштырылыуы мөмкин. Илдә 6 төп сәйәси партия эшләй:

• Демократик йәшел партия (йәшелдәр);
• Либераль партия (либерализм, милли-демократия);
• Прогресс һәм татыулыҡ партияһы (консерватизм, президент менән рәсми коалицияла тора);
• Имберакури социаль партияһы (социализм);
• Руанда патриотик фронты (Руанда милләтселеге, милләтселек-консерватизм). Президент Кагаме партияһы, элек хәрби ойошма;
• Социал-демократик партия (социал-демократик).

Суд власы

Конституцияға ярашлы, суд власы башҡа тармаҡтарҙан айырылған, совет тәҡдиме буйынса магистраттар тәғәйенләргә хоҡуҡлы булһа ла һәм юстиция министрының үҙе тәғәйенләһә лә, президент бының гаранты булып сығыш яһай. Human Rights Watch Хңхалыҡ-ара хоҡуҡ һаҡлау ойошмаһы баһаһы буйынса илдә юғары кимәлдәге хөкөмгә өлгәшелгән, атап әйткәндә, халыҡ-ара стандарттарға эйәреүе һәм үлем язаһына мораторий индереүе өсөн улар илде маҡтай. Ләкин улар суд системаһына ҡыҫылыу һәм судьяларға баҫым яһау осраҡтары өсөн ҡәнәғәтһеҙлеген белдерә.

Конституцияға ярашлы, суд власы хоҡуҡ боҙоуға бәйле төрлө органдар: кантон (урындағы) судтары, беренсе инстанциялағы судтар, апелляция һәм кассация (һуңғылары аҫтағы судтарҙың ҡарарҙарына ялыуҙарҙы ҡарай) судтары тарафынан тормошҡа ашырыла. 2011 йылда байтаҡ эштәрҙе ҡарауҙы тиҙләтеү өсөн хөкүмәт шәхси ҡулдағы коммерция судтарын ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул итте, ләкин, шуға ҡарамаҫтан, улар илдең дөйөм конституцияһы буйынса эш итергә тейеш була. Киләһе йылда Гачачаның традицион суд системаһы бөтөрөлә, улар илдә 2001 йылғы закон индерелгәндән һуң геноцид барышында ҡылынған енәйәттәрҙе һәм башҡа хоҡуҡ боҙоуҙарҙы тикшереү өсөн барлыҡҡа килгән ине.

Коррупцияға ҡаршы ҡануниәт

Халыҡ-ара ойошмалар Руанданы айырыуса күршеләр менән сағыштырғанда коррупцияның түбән кимәле өсөн маҡтай. Transparency International ойошмаһының коррупцияны ҡабул итеү индексында ил 49-сы урында тора (ни тиклем юғарыраҡ — шул тиклем яҡшыраҡ, сағыштырыу өсөн — күрше Уганда 142-се урында, ә Бурунди — 165-се). Коррупцияға ҡаршы ҡануниәттең үтәлешен күҙәтеүсе махсус омбудсмен вазифаһы бар. Бөтә власть етәкселәре, шул иҫәптән президент, үҙҙәренең байлыҡтары һәм күсемһеҙ милке тураһында асыҡтан-асыҡ белдерергә тейеш. Иҡтисад һәм сәйәси институттар, белгестәр баһалауынса, юғары кимәлгә тиклем үҫешкән.

Кеше хоҡуҡтары

Руанда конституцияһының 16-сы статьяһы ниндәй ҙә булһа дискриминацияны туранан-тура тыя, ә 2008 йылда ҡабул ителгән закон илдә бер милләттең мәнфәғәттәрен яҡларға маташҡан һәм айырыуса геноцидты инҡар иткән өсөн ҡаты енәйәт язаһы индерә. Кагаме тәнҡитселәре һәм Amnesty International и Human Rights Watch халыҡ-ара хоҡуҡ һаҡлау ойошмаларының фекеренсә был республиканан «яңы хөкүмәт башҡаса фекер йөрөтөүҙең бер ниндәй формаларын ҡабул итмәй» тип асылда бер партиялы дәүләт яһай.

Шул уҡ Human Rights Watch Руанда хөкүмәтен «режим тәнҡитселәрен рөхсәтһеҙ ҡулға алыу»ҙы тәнҡитләй. Кагаме хөкүмәте илдә 6 айҙан ашыуға тоталь карантин индереп, Covid-19 глобаль пандемияһының янауын ҡаты ҡабул итте. Илдә интернетҡа яҡшы тоташыу һәм профессиональ элемтә саралары булмау арҡаһында балалар байтаҡ дәрестәр ҡалдырҙы, был, белгестәр фекеренсә, уларҙың артабанғы тормошона кире йоғонто яһауы ихтимал.

ЛГБТ

Гомосексуаллек темаһына табу һалынған, был хуту, тутси һәм христианлыҡ традициялары менән бәйле. Әммә бер енесле мөнәсәбәттәр тыйылмай, ә ҡайһы бер чиновниктар илдә ЛГБТ-хәрәкәтенә рәсми булмаған ярҙам күрһәтә. Бынан тыш, Руанда донъяның бер енесле мөнәсәбәттәр бер ҡасан да криминаллашмаған 8 илдең береһе булып тора.

Дәүләт символдары

 

Илдең төп дәүләт символдары — флаг, герб һәм гимн ҡулланылыуҙы һәм тышҡы ҡиәфәтен Руанда конституцияһының өсөнсө статьяһы көйләй.

Дәүләт флагының беренсе версияһын хуту хөкүмәте 1961 йылдың 28 ғинуарында бойондороҡһоҙлоҡҡа тиклем үк раҫлай. Ул ҡыҙыл, һары һәм йәшел һыҙаттан — панафрика төҫтәренән торған вертикаль триколорҙан тора. Һуңғараҡ, флагты Гвинеяның оҡшаш флагынан айырырға мөмкин булһын өсөн, уға бер үк ваҡытта илдең исемен, революцияны һәм монархияны бөтөрөү тураһында референдумды символлаштырған ҡара R хәрефе өҫтәлә. Хәҙерге Руанданың флагы иһә илдең милли берҙәмлеге символы булып тора. Кагаме хөкүмәте уны экстремизм символы тип иғлан ителгән иҫке флаг урынына 2001 йылдың 30 декабрендә ҡабул итә. Унда зәңгәр күк йөҙө һәм ҡояшта ҡойонған ил үҫемлектәре һүрәтләнгән. Флагтың дизайнын Альфонсо Киримобенечьо әҙерләгән.

 

Дәүләт гербы флагтан һуң, 2001 йылдың 31 декабрендә ҡабул ителә. Ул йәшел ҡулса менән уратып алынған ҡояш, сорго, кофе ҡыуағы, кәрзин, шестерня һәм ике ҡалҡанлы оҙонса түңәрәк ҡалҡандан ғибәрәт. Ҡалҡандар ватансылыҡты, милли һәм дәүләт азатлығын яҡлауҙы һәм берҙәйлекте символлаштыра. Йәшел ҡулса — ныҡышмалы хеҙмәт аша илдең сәнәғәт үҫеше символы. Уның өҫтөндә һәм аҫтында киньяруанда телендә яҙылған ике яҙыу урын алған — Republika y’u Rwanda (руанда теленән — «Руанда Республикаһы») һәм Ubumwe, Umurimo, Gukunda igihugu (руанда теленән — «Берҙәмлек, Эш, Илһөйәрлек»).

Ил гимнының беренсе версияһы 1962 йылда, Руанда Бельгиянан бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшкәндән һуң күп тә үтмәҫтән, раҫлана. Ул Rwanda Rwacu тип атала (теленән — «Беҙҙең Руанда»). Кагаме һәм РПФ, граждандар һуғышында еңеү яулап, был гимнды Rwanda Nziza (руанда теленән — «Гүзәл Руанда») тип аталған яңы гимнға алмаштыра. Һүҙ һәм музыка авторын табыу маҡсатында ил хөкүмәте конкурс ойоштора, унда рәшәткә артында ултырған, һүҙҙәр авторы Фостен Муриго һәм гимн өсөн музыка яҙған милли армия оркестры етәксеһе Жан-Боско Хашакаймана еңә. Гимн рәсми рәүештә 2002 йылдың 1 ғинуарында раҫлана.

 

Руанда унитар дәүләт булып тора. 2006 йылдың 1 ғинуарынан ул 5 провинцияға бүленә (руанда intara), улар 14 837 айырым тораҡ пунктты үҙ эсенә алған 2148 ячейкалы 416 секторға бүленгән 30 райондан (дистрикттар; руанда akarere) тора.

Карта	Провинция	Адм. үҙәк	Тығыҙлығы, км²	Халҡы, кеше. (2012)	Тығыҙлығы кеше/км²	Райондар һаны	Секторҙар һаны
	Көнсығыш	Рвамагана	9458	2 595 703	274,445	7	95
	Көнбайыш	Каронги	5882	2 471 239	420,136	7	96
	Кигали	Кигали	730	1 132 686	1551,625	3	35
	Төньяҡ	Гичумби	3276	1 726 370	526,975	5	89
	Көньяҡ	Ньянза	5963	2 589 975	434,341	8	101
Бөтәһе:			25 309	10 515 973	415,503	30	416

Географик хәле

 

Руанда Африка үҙәгендә, экваторҙан көньяҡта урынлашҡан, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының классификацияһы буйынса Көнсығыш Африка төбәгенә ҡарай. Илдең майҙаны 26 338 км² тәшкил итә, ул Африкала 45-се һәм донъяла 154-се урындарҙы биләп, донъялағы иң бәләкәй илдәрҙең береһе булып тора. Илдең диңгеҙгә сығыу юлы юҡ. Дәүләттең баш ҡалаһы — Кигали — Атлантик океандан 1900 саҡрым алыҫлыҡта һәм Һинд океанынан 1100 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Руанданың башҡа дәүләттәр менән сиктәренең оҙонлоғо 893 километр тәшкил итә. Илдең иң оҙон сиге көньяҡта урынлашҡан, унда Бурунди менән сиктәш, күпселек йәһәттән Кагера һәм Аканьяру йылғалары буйлап үтә. Шул уҡ Кагера йылғаһы буйлап көнсығышта дөйөм оҙонлоғо 217 саҡрым булған Танзания менән сиге үтә. Көнбайышта ил Конго Демократик Республикаһы менән сиктәш, сиктең күпселек өлөшө Киву күле һәм Рузизи йылғаһы буйлап үтә. Был сиктең оҙонлоғо 217 километр тәшкил итә. Руанданың иң ҡыҫҡа сиге — төньяҡта, Уганда менән, уның оҙонлоғо 169 километр тәшкил итә.

Геологик төҙөлөшө

Ил күбеһенсә Көнсығыш Африка яҫы таулығының төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан. Ул Африка платформаһының мезозой һәм кайнозой эраһында күтәрелеүе сәбәпле барлыҡҡа килгән көмбәҙҙән ғибәрәт. Платформа 1,25 миллиард йыл самаһы элек барлыҡҡа килгән кварцитты үҙ эсенә алған һәүерташ, слюда һәм гнейс тоҡомдары комплексы булып тора.

Рельефы

Руанданы йыш ҡына «меңләгән ҡалҡыулыҡтар иле» тип атайҙар. Был ил территорияһының күпселек өлөшө, ысынлап та, ҡалҡыу урындарҙан тороу менән бәйле, сөнки дәүләт диңгеҙ кимәленән 1400-2000 метр өҫтәрәк (уртаса бейеклеге — 1598 метр) убалы яҫы таулыҡта урынлашҡан. Убалар 200-600 метр бейеклеккә етә. Илдең көнбайыш сиге буйлап ярайһы уҡ тар тау һырты — Конго-Нил тау һырты урынлашҡан. Һырттың көнбайыш яғы текә, көнсығыш яғы ярайһы уҡ һөҙәк. Руанданың иң түбән нөктәһе — Рурузи йылғаһы, диңгеҙ кимәленән 950 метр. Иң бейеге — Карисимби янартауы, бейеклеге 4519 метр.

Эске һыуҙар

Илдә күбеһенсә суднолар йөрөй алмаған йылға һәм йылғалар селтәре бар. Илдең бөтә йылғалары ике төп бассейнға — Нилға һәм Конгоға ҡарай. Тәүгеһенә илдең иң ҙур йылғаһы — Ньябаронго тура килә. Уның бер нисә ҡушылдығы бар. Улар менән берләшеп, ул 130 градусҡа үҙгәрә һәм Бурунди менән сиккә юл ала. Унда Кагера йылғаһына ҡоя. Был йылға шулай уҡ бик тулы һыулы — уның аҡмаһы секундына 1500 км тиклем тәшкил итә. Ул Виктория күленә ҡоя. Икенсе бассейнға Рузизи йылғаһы һәм уның ҙур ҡушылдығы — Румпунгве ҡарай. Йылға улаҡ буйынса 800 километр бейеклеккә тиклем төшә, байтаҡ шарлауыҡтар һәм тупһалар барлыҡҡа килтерә. 135 километр юл үтеп, ул донъялағы иң оҙон сөсө һыулы күл — Танганьика күленә ҡоя.

Илдә башҡа бер нисә ҙур күл бар. Шуларҙың иң ҙуры Киву тора, әммә уның күпселек өлөшө Руанденыҡы түгел, ә Конго Республикаһыныҡы. Күлдең Руанда яғынан биш ҡала урынлашҡан. Шулай уҡ илгә Көньяҡ Чохоха һәм Ругверо күлдәре ҡарай (Бурунди менән берлектә). Руанданың эске райондарында ла бик күп күлдәр бар. Дөйөм алғанда, һыу өҫтө илдең дөйөм майҙанынан 5,3 %, 1670 квадрат километр тәшкил итә.

Файҙалы ҡаҙылмалары

Алтын, касситерит, вольфрам мәғдәндәре һәм метан илдең төп файҙалы ресурстары булып тора. Геологтар фекеренсә, ил янартау әүҙемлеге зонаһында, континенталь һынылыш сигендә тора. Касситеритты (аҡ ҡурғашты) бельгиялылар XX быуаттың 30-50-се йылдарында уҡ үҙләштерә башлай. 2012 йылға запастар — 65 мең тонна, төп ятҡылыҡ — Рутонга (илдең баш ҡалаһынан төньяҡта). Илдә шулай уҡ ҡитғалағы иң эре вольфрам запастарының береһе бар — 6 мең тонна. Уның күпселек өлөшө Ронги ятҡылығында урынлашҡан. Бынан тыш, илдә бериллий оксиды запастары бар — 2012 йылға 30 мең тонна, шулай уҡ илдең төньяғында «Вулкандар паркы» биләмәһендә колтан ятҡылыҡтары асылған. Тағы ла илдә ялан шпаты һәм каолин запастары бар. Алтын ятыштары дөйөм алғанда бай түгел, уларҙы тау йылғалары буйлап сығаралар. Бынан тыш, «Ньюнгве» милли паркында аҫыл таштар - сапфирҙар һәм топаздар ятҡылыҡтары ла бар. Улар күп түгел тип баһалана.

Халыҡ-ара инстанциялар һәм сит ил белгестәре баһалауынса, ғәмәлдәге хөкүмәт күрше Конго Демократик Республикаһы территорияһындағы һуғыш барышында республиканың күп һанлы файҙалы ҡаҙылмаларын законһыҙ эшкәртә. Был ресурстарҙы улар Кагаме иҡтисади сәйәсәте уңышының мөһим сәбәптәренең береһе тип атай.

Тупраҡ

Руандала тупраҡ япмаһы күп төрлө, ул убаларҙа, тауҙарҙа һәм уйһыулыҡтарҙа айырыла. Бейек ҡалҡыулыҡтарҙа, тауҙарҙа һәм текә яҫы таулыҡтарҙа, айырыуса урман һәм ҡыуаҡлыҡтарҙы ҡырҡыу әүҙем барған урындарҙа, ҡатлам нәҙек һәм эрозияға дусар булған. Конго-Нил һырты менән Ньябаронго йылғаһы араһында саванна урынлашҡан, унда тупраҡ башлыса ташлы, серетмә миҡдары аҙ.

Йылға уйһыулыҡтарында иһә киреһенсә. Уңдырышлы тупраҡ запасы һәр ваҡыт бейеклектәрҙән төшкән тәбиғи табыш менән тулыланыу арҡаһында уның ҡатламы ҙур. Руанда күбеһенсә аграр иҡтисадлы ил булып тора, һәм бындай тупраҡ, тейешле осорҙа дренажлау һәм һуғарыу кәрәк булһа ла, файҙалы культураларҙы йыл әйләнәһенә үҫтерергә мөмкинлек бирә.

Йылға буйҙарында шулай уҡ бик уңдырышлы бик күп ләмле тупраҡ урынлашҡан. Рунданың иң уңдырышлы биләмәһе — Вирунг теҙмәһе буйлап төньяҡ-көнбайыш. Бынан тыш, илдә ҡара тропик тупраҡ — Рузизи йылғаһы үҙәнендә лә бар.

Климаты

Руанда экватор янында урынлашҡан. Климаты башлыса тропик (ҡайһы берҙә экваториаль-муссон), йомшаҡ һәм уртаса. Шул уҡ ваҡытта бында уртаса йыллыҡ һауа температураһы бейек тауҙа урынлашҡанға күрә түбән. Ил тирәләй эҫе елдәрҙең үтеп инеүенә ҡамасаулаған тауҙар бар.

Илдә ике миҙгел ямғыр яуа — февралдән апрелгә тиклем һәм ноябрҙән ғинуарға ҡәҙәр. Руанда территорияһында бик күп һыу ресурстары бар. Илдең Бөйөк Африка күлдәре төбәгендәге урыны кеүек үк, был да һауаның юғары сағыштырмаса дымлылығын тәьмин итә. Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ кимәле — 785 миллиметр.

Уртаса йыллыҡ температура — Цельсий буйынса 18-20 градус. Августа иң юғары температура уртаса 28 градусҡа тиклем күтәрелә. Иң түбәне — Конго-Нил тауҙарында, әммә унда ла төндә 10 градустан түбән төшмәй.

Флора һәм фаунаһы

Үҫемлектәр донъяһы

Ил башлыса дым һәм йылы яратыусы үҫемлектәрҙән тора. Ерҙәрҙе ауыл хужалығында әүҙем эшкәртеү арҡаһында үҫемлектәр донъяһының күп төрлөлөгө һиҙелерлек кәмей. Ил биләмәһендә дымлы экваториаль урмандар урынына хәҙер, нигеҙҙә, саванналар араһындағы тәпәш һирәк урмандар үҫә. Үҫемлектәрҙең төп төрҙәре — баобабтар, акациялар, ағыулы һөт ағастары, тамариндтар, май биреүсе ағас тоҡомдары.

Конго-Нил һырты битләүҙәрендә күп үҫемлектәр үҫә, улар асыҡ күренгән бүлкәттәр барлыҡҡа килтерә. Аҫҡы бүлкәте — тропик, күп һанлы ағас, лишай, лиана, мүктәр үҫә. 2012 йылға ошонда уҡ 135 төр абаға осрай. Юғарыла субтропик бүлкәт — мәңге йәшел орсоҡло ҡуйы ҡыуаҡлыҡтар килә. Юғарыла субтропик бүлкәт — мәңге йәшел орсоҡло ҡуйы ҡыуаҡлыҡтар килә. Артабан Альп болондары бүлкәте урынлашҡан, унда лобелиялар һәм крестовниктар үҫә. Был ҡатламдың түшәме мүктән һәм торфтан тора, ә уларҙың тауҙарға күтәрелгән болоттарҙан туплаған дымы тау йылғаларының барлыҡҡа килеү сығанағы булып тора.

Күл, йылға һәм йылға ярҙарында һәм һай урындарҙа ҡамыш һәм дым яратыусы ҡыуаҡлыҡтар менән бергә папирус үҫә.

Хайуандар донъяһы

 

Ил халҡының тығыҙлығы арҡаһында (квадрат километрға яҡынса 500 кеше), эре йәнлектәр күп осраҡта ҡурсаулыҡтарҙа һәм милли парктарҙа ғына йәшәй. Шул уҡ ваҡытта 2012 йылға ҡырағай тәбиғәт ҡосағында урман филдәре, бегемот һәм крокодилдар әлегә аҙ йәшәй. Африкалағы саваннаның тигеҙ майҙандарында бәләкәй зебра көтөүҙәре утлай, шулай уҡ башҡа хайуандар — жирафтар, ҡырағай сусҡалар, буйволдар һәм антилопалар йәшәй. Улар менән бергә йыртҡыстар — гиеналар, шакалдар һәм урман эттәре, шулай уҡ күрше илдәрҙән ҡурсаулыҡтарҙан килгән гепардтар, леопардтар һәм арыҫландар йәшәй.

Урман ситтәрендә бик күп ағыулы йыландар — ҡарамамба, бер нисә төр ҡара йылан һәм кобра йәшәй. Һыу янында иһә үҙенең һыйыныу урынын ҙур питон таба, уның ныҡлы тиреһе крокодилдыҡынан кәм баһаланмай һәм ҡулдан эшләнгән әйберҙәрҙең күбеһендә файҙаланыла.

Ил биләмәһендә күп күсмә һәм урындағы ҡоштар — ҡауҙы, фламинго, ибис, марабу, пеликан, аҡсарлаҡ һәм башҡалар — бөтәһе 275 төргә тиклем ҡош йәшәй. Йылғаларҙа, һанап үтелгән оя ҡороусы ҡоштарҙың күбеһе — һыу йыландары, саламандрҙар, тәлмәрйендәр, һөлөктәр һәм башҡа дым яратыусы йән эйәләре йәшәй. Балыҡтарҙан өс төрө киң таралған — Ндагала (сельдь балыҡтары), тилапиялар (карп балыҡтары) һәм ҙур нил алабуғалары.

Илдә кеше һәм уның йәшәйеше өсөн бик күп зарарлы заттар — кимереүселәр, шулай уҡ тараҡандар һәм башҡа бөжәктәр йәшәй, шул иҫәптән ҡурҡыныс сирҙәрҙе таратыусылар — тапма серәкәйҙәре һәм себендәр, шулай уҡ ваҡыты-ваҡыты менән сәсеүлектәрен юҡҡа сығарыусы саранчалар.

Экологик хәл

Руанда тәбиғәтте һаҡлау буйынса: төрлө биологик төрҙәрҙе һаҡлау, һирәк осрай торған төрҙәрҙе һаҡлау; урмандарҙы ҡырҡыу менән көрәш, климаттың үҙгәреүенә ҡаршы көрәш, ядро һынауҙарын тыйыу тураһында халыҡ-ара килешеүҙәрҙә ҡатнаша{{Sfn|Шлёнская|2012|страницы=11}.

2006 йылда Руанда хөкүмәте Европа комиссияһы өсөн отчетта бер нисә йыл дауамында пластик пакеттарҙан баш тартырға йыйыныуы хаҡында белдерә. 2008 йылда уларҙы файҙаланыуҙы тыйыу буйынса Руанда донъялағы беренсе илдәрҙең береһе була. Руандала ағастарҙың күпләп ҡырҡылыуы һәм ауыл хужалығы ерҙәрен ҙурайтыуы арҡаһында 2012 йылға урман массивтарының ни бары 10 проценты ғына ҡала. Шул уҡ ваҡытта һаҡланып ҡалған урмандарҙың күбеһе ҡурсаулыҡтарҙа йәки кеше йәшәргә яраҡһыҙ тауҙарҙа урынлашҡан. Бынан тыш илдә тупраҡ ярлыланыу проблемаһы бар, шулай уҡ браконьерлыҡ киң таралған.

Илдә дөйөм майҙаны 3630 км² самаһы тәшкил иткән өс милли парк бар, был ил биләмәһенең яҡынса 13,8 % тәшкил итә. Уларҙың иң бәләкәйе — «Вулкандар паркы» — илдең боронғо паркы һәм Африкала иң боронғоларҙың береһе. Был паркта 4 бейек тау түбәһе, шул иҫәптән илдәге иң юғары нөктә — Кирасимби янартауы урынлашҡан. Уның эргәһендә, таулы урмандарҙа донъяның иң һирәк приматтары йәшәй, уларҙы ике илдә — Руанда һәм Угандта ғына күрергә мөмкин — ҡара тау гориллалары (2012 йылға бөтәһе 300 самаһы Руандала һәм бөтә Африкала 650-700). XX быуатта уларҙы өйрәнеү өсөн бында Дайан Фосси килә, ул тикшеренеү үҙәге ойоштора. Уның тормошо тураһында «Гориллы в тумане» документаль фильмы төшөрөлә. Йылына бер тапҡыр бында «гориллалар исеме» тантанаһы уҙғарыла, уны ҡарарға бөтә донъянан кешеләр килә һәм йыл һайын уларҙың һаны арта ғына бара. Урындағы халыҡтың хайуандарға ҡунаҡҡа ҡараған кеүек ҡарауына ҡарамаҫтан, Руанда халҡы араһында, был йәнлектәрҙең ите һаулыҡ өсөн бик файҙалы һәм шифалы, ғәҙәттә тылсымлы үҙенсәлектәргә эйә, тигән фекер таралған. Шуға күрә ул бик ҡәҙерле, һәм, тыйыуға ҡарамаҫтан, һунарсылар итте ил баҙарына сығарыуын дауам итә.

 

Илдә йәшәүселәр руандэрҙар тип атала. 2012 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, 10 515 973 кеше; 2021 йылғы үҙәк разведка идаралығы баһаһына ярашлы, 12 943 132 кеше тура килә. Һуңғы ун йылда тыуымды контролдә тотоу һөҙөмтәһендә, нигеҙҙә, ауырға ҡалыуҙан һаҡланыу сараларын ҡулланыуҙы пропагандалауға, шулай уҡ ғаиләнең идеаль күләме кәмеүҙең бөтә донъя тенденцияһына бәйле бала табыу кимәле ҡатын-ҡыҙҙарға 5,6-нән 4,5-кә тиклем кәмегән. Бынан тыш, илдә белем биреү кимәле (айырыуса ҡатын-ҡыҙҙар араһында) һәм социаль селтәрҙәргә инеү кимәле артты. Шуға ҡарамаҫтан, тыуым кимәле ярайһы уҡ юғары булып ҡала, был халыҡтың былай ҙа тығыҙ булыуы өсөн хәүефле. Уртаса үҫеш 1,8 процентҡа баһалана (донъяла 52-се урын), тыуым — 27,18/1000 (39), үлем — 5,95/1000 (161, 2000 йылда 20,95/1000 ине)). Илдә башҡа илдәрҙән, нигеҙҙә, туҡтауһыҙ һуғыш барған Конго Демократик Республикаһынан, йәки Бурундиҙан 160 000 самаһы ҡасаҡ йәшәй. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ҡасаҡтар эштәре буйынса Юғары комиссары идаралығының тәҡдименә ярашлы, властың хуту хакимлығы ваҡытында йәки РПФ-ҡа күскәндән һуң илде ташлап киткән ҡасаҡтар тыуған илдәренә ҡайта ала, ләкин уларҙың күбеһе, ҡайтыу менән эҙәрлекләүҙәрҙән ҡурҡып, күрше дәүләттәрҙә ҡала. Миграция рейтингы — 3,27/1000 (донъяла 84-се урын).

 

Йәш буйынса — 14 йәшкә тиклем 40 %, 20,1 % — 15-24 йәшлектәр, 33 % — 25-54 йәшлектәр, 4,24 % — 55-64 йәшлектәр һәм 2020 йылғы баһалар буйынса ни бары 65 йәштән өлкәндәрҙең ни бары 2,65 % тәшкил итә. Ир-егеттәрҙең ҡатын-ҡыҙҙарға нисбәте — 0,96/1, тенденция дөйөм донъяға тап килә — бер аҙ күберәк малайҙар тыуа, ә йәш менән ҡатын-ҡыҙҙар күбәйә бара. Дөйөм алғанда, халыҡ йәш — кешенең Руандала уртаса йәше — 19,7, ир-егеттәрҙә — 18,9, ҡатын-ҡыҙҙарҙа 20,4 йәш (донъяла 199 урын). Көтөлгән уртаса ғүмер оҙайлығы һуңғы 20 йылда ҡырҡа артҡан — 2000 йылда 39,3 йәштән (38,5-е ир-егеттәрҙә һәм 40,13-ө ҡатын-ҡыҙҙарҙа) 2021 йылда 65,5 йәшкә тиклем (63,55-е ир-егеттәрҙә һәм 67,47-һе ҡатын-ҡыҙҙарҙа). 2019 йылға баһалар буйынса ВИЧ иммун дефициты вирусы менән зарарланыу — 2,9 % (донъяла 19 урын, 230 000 кеше).

2019 йылға халыҡтың грамоталылығы 73,2 процент тәшкил итә — ир-егеттәрҙә 77,6 процент, ҡатын-ҡыҙҙарҙа 69,4 процент, был 1996 йыл күрһәткестәренән юғары — 60,5 процент (ир-егеттәрҙә 69,8 процент һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙа 51,6 процент).

Тәүҙә бельгиялылар индергән паспорттарҙа һәр кешенең милләте күрһәтелгән ине. Һуңғараҡ паспортта милләтте күрһәтеү тыйыла. Бының урынына бер генә һүҙ — «руандер» яҙыла. Ғәмәлдәге Конституцияла һәр кешенең үҙ милләтен күрһәтеү мөмкинлеге, шулай ҙа мотлаҡ булмағанда ла, уның буйынса дискриминациянан һаҡланыу мөмкинлегенә хоҡуғы нығытылған. Хөкүмәт илдә өс төп этник төркөмдөң булыуын таный:

• Хуту. Руандала 2012 йылға халыҡтың 84 % тәшкил итә. Банту халҡына ҡарай, көньяҡтан һәм төньяҡтан иммиграцияланалар. Киң яңаҡлы һәм ҙур ҡара күҙле бейек буйлы негроидтар.
• Тутси. Төрлө мәғлүмәттәр буйынса нил-кушиттар, оромо (иҫкергән әйтелеше буйынса — хамиттар), йәки хуту кеүек үк бантуҙарҙың туғандары, шулай уҡ улар менән бергә көньяҡтан килгәндәрҠалып:Sfnm. Тиреләре ҡара-көрән төҫтә. Бейек буйлылар, оҙон аяҡлылар.
• Тва. Сығыштары буйынса — пигмейҙар. Ил халҡының яҡынса 1 % -ын (пигмейҙарҙың дөйөм һаны 500 000 кешенән артмай, 2012 йылға ҡитға халҡының 0,05 проценты) тәшкил итә. Африканың боронғо ҡәбиләләре вариҫтары һәм Бөйөк Африка күлдәре территорияһында иң тәүге кешеләр тип иҫәпләнәләр. Элеккесә кландарҙа — 2-3 ғаиләнән торған ҙур булмаған ырыу-ҡәбилә төркөмдәрендә йәшәйҙәр. Һарғылт төҫтәге ҡара тән, башы ҙур, шул уҡ ваҡытта твалар үҙҙәре тәпәш буйлы (шуныһы ҡыҙыҡ, тутси планетала иң оҙон буйлы кешеләр, ә тва пигмейҙары киреһенсә иң тәпәш буйлылар тип һанала). Был милләт социаль баҫҡыстың иң түбәнге баҫҡыстарында тора һәм илдең көндәлек тормошонда ҙур роль уйнамай.

Телдәр

Киньяруанда 1962 йылда илдең бойондороҡһоҙлоғо менән бер үк ваҡытта төп һәм рәсми тел булып ҡабул ителә. Был тел менән бер үк ваҡытта француз теле Бельгия колонизаторҙары теле булараҡ киң тарала. 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында, тутси власы ҡайтҡандан һуң, ҡасаҡтарҙың күп өлөшө лә ҡайта, улар үҙҙәре менән Уганданың дәүләт теле — инглиз телен алып ҡайта. Конститутция буйынса милли тел булып киньяруанда теле тора. Унан тыш, 2003 йылда рәсми тел итеп француз теле иғлан ителә. 2015 йылғы конституция рәсми телдәргә инглиз һәм суахили телдәрен өҫтәй, икенсеһе мәктәп программаһында мотлаҡ фән булараҡ индерелә. Инглиз теле илдең юғары уҡыу йорттарында төп уҡытыу теле булараҡ ҡулланыла, шулай уҡ ул күрше илдәрҙән һәм сиктәрҙә йәшәгән ҡасаҡтар араһында ла таралған. ЦРУ мәғлүмәттәре буйынса, 2002 йылда халыҡтың 93,2 % киньярунда телендә аралаша алған. Башҡа рәсми телдәрҙә халыҡтың 1 % аҙыраҡ һөйләшһә, тағы 6,3 процентҡа яҡыны башҡа телдәрҙә аралашҡан.

Дине

Руанда конституцияға ярашлы, дини нигеҙҙә дискриминация тыйылған, шулай уҡ дин тотоу ирке гарантияланған донъяуи дәүләт булып тора. 2012 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙан күренеүенсә, илдең төп диндәре христиан диненә — протестантлыҡҡа һәм католицизмға ҡарай. Протестантизм динен халыҡтың 49,5 процент самаһы тота, киң таралған тармағы — адвентистар (11,8 процент), ҡалғандары хөкүмәттең баһалау барышында башҡаларға индерелә. Католицизмды ил халҡының 43,7 процент самаһы тота, 2 проценты үҙҙәрен мосолман тип атай, ә 0,9% үҙ динен Руанда халҡы традицияларына ҡайтара. 1,3 % яуапты билдәләмәй. Тағы 2,5% бер ниндәй дин тотмауҙары хаҡында белдерә. Әммә этнографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, руандерҙарҙың тормошоноң яртыһынан күберәген, традицион Алланан бигерәк, «Имана» биләй. Уларға ярашлы, һәр Африка халҡының үҙенең «Иманаһы» бар, был һүҙ ғәрәп тамырҙарына эйә һәм «ышаныс» тигәнде аңлата, әммә суахили йолалары арҡаһында ул ата-бабаларының традицион инаныуҙары синонимына әүерелгән. Һәр халыҡтың айырым аллалары булырға мөмкин, әммә бөтә диндәр ҙә политеизмдан - ижадсы аллаларҙан һәм уға яҡын ата-бабаларҙан һәм халыҡ геройҙарынан торған йыйылманан ғибәрәт. Тутсиҙар өсөн бындай юғары алла — күк юлбашсыһы һәм һаҡлаусы Риянгомбе тора. Тва пигмейҙары урман һәм хайуан рухтарын хөрмәт итә, улар тваларға аҙыҡ һәм ҡыйыҡ бирә.

Урбанизация

 

2012 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса илдең урбанистик популяцияһы проценты 16,524 % тәшкил иткән (10 515 973-тән 1 737 684), был 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу күрһәткесенән саҡ ҡына түбәнерәк — -169 % (8 162 715-тән 1 362 312), әммә 1991 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләренән күпкә юғары — 5,466 % (7 157 551-ҙән 391 194) һәм 1978 йылғы — 4,71 % (4 831 527-нән 222 727). 2020 йылға баһалау мәғлүмәттәре буйынса, Руандала ҡала халҡының өлөшө уртаса 2,86 % үҫеш менән 17,4 процент тәшкил итә алған, ләкин 2024 йылға 35 процентҡаса артыу фаразы менән. 2021 йылға баһалау мәғлүмәттәре буйынса, илдең төп ҡалаһы һәм баш ҡалаһы Кигали халҡы — 1 170 000 самаһы кеше (илдә берҙән-бер миллионлы ҡала), шул уҡ ваҡытта 2050 йылға был һан 3,8 миллион кеше тәшкил итеүе мөмкин.

Тарихи ретроспектива

Бельгия был территория менән идара иткәндә, ул илдә ауыл хужалығын әүҙем яйға һалған була, әммә бельгиялылар киткәндән һуң яңы хөкүмәт иҡтисад менән ғәмәлдә шөғөлләнмәй тиерлек. 2000 йылда Руанда ярлы аграр ил була. Уның былай ҙа насар үҫешкән иҡтисадына граждандар һуғышы һәм геноцид ныҡ йоғонто яһай. Ул ваҡытта эске тулайым продукт 5,9 миллиард доллар (халыҡ иҫәбенә 720 доллар) тәшкил итә. Шул уҡ ваҡытта тулайым төбәк продуктының 44 процентын ғына ауыл хужалығы табышы тәшкил итә — етештереү 20 процент, ә 36 проценты — халыҡтың 10 проценттан кәмерәк проценты мәшғүл булған хеҙмәтләндереү өлкәһе. Тышҡы сауҙа ла бик аҙ була — экспортҡа 70,8 миллион доллар һәм импортҡа — 242 миллион. Бюджет тулайым эске продукттан 50 проценттан ашыуыраҡ дефицит менән яфалана, ә инфляция рекордлы һандарға етә — Руанда франкыһының Америка долларына хаҡы 350/1 тәшкил итә.

Хәҙерге торошо

2021 йылға Руанда ярайһы уҡ ярлы аграр ил булып ҡала, әммә уның иҡтисадында тиҙ үҫеш күҙәтелә — 2003 йылдан алып уның эске тулайым продукты йылына 6-8 процентҡа арта (2017 йылда 6,1%), ә инфляция 2019 йылда 3,3 процентҡа тиклем түбәнәйә (2018 йылда ул бөтөнләй кире ине). Халыҡтың тығыҙлығы (квадрат километрына 500-гә яҡын кеше) һәм урбанизацияның түбән кимәле, шулай уҡ иҡтисадтың шәхси секторын әҙерләүгә ҡамасаулаған күрше илдәрҙәге сәйәси тотороҡһоҙлоҡ иҡтисад өсөн төп проблемаларҙың береһе булып тора. Бюджет дефицитта ҡала, әммә ул 2017 йылға тулайым эске продукттан 4,3 процент ҡына тәшкил итә.

Һатып алыу һәләте паритеты буйынса иҫәпләнгән эске тулайым продукт күләме — 2020 йылға 33,445 миллиард доллар (халыҡтың йән башына 2641 доллар самаһы). Шул уҡ ваҡытта хеҙмәттәр өлкәһе был һандан 51,5 процент тәшкил итә, 30,9 процент — ауыл хужалығы һәм тик 17,6 процент — сәнәғәт.

 

Әүҙем үҙләштерелгән (һәм күрше Конго Демократик Республикаһы территорияһында законһыҙ сығарылған) файҙалы ҡаҙылмалар, шулай уҡ туризм, кофе, сәй экспорты сит ил валютаһының төп сығанаҡтары булып тора. Бынан тыш, хөкүмәт илгә сит ил инвестицияларын әүҙем йәлеп итә (йыш ҡына улар артынса күрше илдәргә президент Кагаме үҙе юллана, ул Америка Ҡушма Штаттарында һәм Көнбайыш Европа илдәрендә эре бизнесмендар менән һөйләшеүҙәр алып бара). Илдең кредит рейтингы — B+.

Хәҙер ил халҡының 39 % ярлылыҡ сигендә йәшәй, был быуат башы күрһәткестәренән байтаҡҡа түбән — 2006 йылға 57 %. Илдә уртаса эшһеҙлек кимәле 20,5 % тәшкил итә (ир-егеттәрҙә — 18,8 %. һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙа — 22,4 %).

Илдә банан (шуның менән бергә плантандың ҙур варианты ла), бататтар, маниок, борсаҡ, кукуруз, ҡабаҡ һәм таро үҫтерелә, ә үҫтерелгән мал күпләп һөт бирә.

Сәнәғәт ҡеүәттәренең байтаҡ өлөшө ауыл хужалығы продукцияһын эшкәртеүгә йәлеп ителгән. Бынан тыш, цемент, канцелярия тауарҙары, һабын, фурнитура, аяҡ кейеме, текстиль, пластик һауыт-һаба һәм тәмәке етештерелә.

Тышҡы сауҙа

2017 йылда экспорт күләме 1,05 миллиард доллар (2016 йылда 745 миллион ине) тәшкил иткән. Импорт күләме — 1,922 миллиард доллар (2016 йылда 2,036 миллиард).

2019 йылға экспорттың төп статьялары — алтын, эшкәртелгән нефть, ҡәһүә, сәй һәм ҡалай. Тәү сиратта нефть продукттары, алтын, шәкәр, медикаменттар һәм элемтә саралары индерелә.

2019 йылға Руанда экспортының төп ҡулланыусылары — Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре (35 процент), Конго Демократик Республикаһы (28 процент) һәм Уганда (5 процент). Импорттың күпселек өлөшө (17 процент), Кения (10 процент), Танзания (9 процент), Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре (9 процент), Һиндостан (7 процент) һәм Сәғүд Ғәрәбстанынан (5 процент) килтерелә.

Һауа транспорты

Һауа транспорты ғәҙәттәгесә Руанданың үҫешендә мөһим роль уйнай. Илдә 9 аэропорт бар (2015 йылда 7 эшләүсе, донъяла 171-се урын), уларҙың 4-һенең ҡаты япмалы һыҙаты бар. Шуларҙың иң ҙуры, баш ҡаланан 8 километр алыҫлыҡта, Каномбе районында урынлашҡан халыҡ-ара Кигали аэропорты йылына 500 000-гә тиклем пассажир ташыуға иҫәпләнгән (1995 йылда аэропорт ни бары 9000 пассажир ғына йөрөтһә, 2009 йылда уларҙың иҫәбе 267 меңгә тиклем артҡан). «Руандэр» милли дәүләт авиакомпанияһы төп ташыусы булып тора, әммә илдә шулай уҡ шәхси һәм халыҡ-ара авиалиниялар эшләй. 2018 йылда йыллыҡ трафик 1 миллион 70 мең самаһы кеше тәшкил иткән.

Тимер юл транспорты

Илдә тимер юлдар бөтөнләй юҡ, әммә Танзанияла Кигали һәм Исака ҡалаһын тоташтырасаҡ юл проекты әҙерләнә. Исакала 2000 йылда асылған Руандаға барған йөктәр өсөн күсеп ултырыу терминалы урынлашҡан.

Автотранспорт

 

Автотранспорт Руандала төп йөк ташыу сараһы булып тора. Илдә ил территорияһын ҡаплаған Африкалағы иң ҡуйы автомобиль юлдары селтәренең береһе урынлашҡан. Бында дүрт төп автомагистраль бар, улар үҙҙәренең тармаҡтары менән бергә илдең бөтә торама пункттары, шулай уҡ күрше һәм башҡа дәүләттәр — Бурунди, Уганда, Танзания, Кения һәм Конго Демократик Республикаһы менән бәйләнеште тәьмин итә. Халыҡ-ара компаниялар һәм берләшмәләр ағзалары, шулай уҡ туристар яҡшы үҫешкән автобус селтәре менән хеҙмәтләндерелә. Автопарктың күләме ярайһы уҡ тиҙ арта — әгәр 1995 йылда ни бары 28 мең машина булһа, 2006 йылда — 66 мең, шуларҙың яртыһы тиерлек автобустар һәм еңел транспорт булып тора.

Тарихи ретроспектива

Заманса аңлауҙа, Руандала мәктәптәр Европа колонияизаторҙары килгәс кенә барлыҡҡа килә. Был мәктәптәр сиркәү мәктәбе була, уларҙы халыҡты инжиллаштырыу һәм ил етәкселегенә профессиональ кадрҙар әҙерләү маҡсатында миссионерҙар аса. Быға тиклем балаға ата-әсәһе төп белем бирә, шулай уҡ аматореро (хәрби һөнәр һәм хәрби эш буйынса балаларҙы өйрәткән «төнгө белем») тип аталған дәрестәр була.

1922 йылда белем биреүҙе ойоштороу буйынса комиссия булдырыла. Колониаль хакимиәт һәм католик сиркәүе килешеүе нигеҙендә барлыҡҡа килгән субсидияланыусы мәктәптәр системаһы индерелә. 1960 йылға балаларҙың 40 процентҡа яҡыны мәктәптәрҙә булып, башланғыс белем ала башлай (күптәре 1 йәки 2 класты ғына тамамлаған), ләкин уларҙың 2 проценттан кәмерәге артабан урта йәки һөнәри белем биреү йорттарына бара.

Бойондороҡһоҙлоҡ осоро башланыуға ил халҡының 90 проценты наҙан була. Мәғариф өлкәһендә дәүләт контроле көсәйтелә, тейешле министрлыҡ булдырыла, күп кенә мәктәптәр национализациялана: мәғариф донъяуиға әйләнә. 20 йыл эсендә грамотаһыҙҙар һаны 50,3 процентҡа тиклем кәмей. 1985 йылда 7-15 йәшлек балалар өсөн мотлаҡ һәм бушлай дөйөм белем биреү тураһында закон ҡабул ителә. Әммә 1999 йылға илдәге кешеләрҙең 47 проценты әлегә тиклем белемһеҙ булып ҡала (күп осраҡта 90-сы йылдар башланғандан һуң илдең бөтә системаларына, шул иҫәптән мәғариф системаһына ла, граждандар һуғышынан һәм геноцидтан һуң аяҡҡа баҫырға кәрәк була).

Хәҙерге торошо

Заманса мәғариф системаһы 2003 йылда ҡабул ителгән «Мәғариф өлкәһендә сәйәсәт» документында төҙөлә. Был документҡа ярашлы, халыҡ-ара стандарттарға тап килгән мәғариф өлкәһе эшһеҙлек һәм халыҡтың ярлылығы менән көрәштә төп факторҙарҙың береһе булып тора. Ул мәктәпкәсә тәрбиә биреүҙе, башланғыс һәм урта мәктәптәрҙе, һөнәри белем биреүҙе һәм юғары белем биреүҙе үҙ эсенә ала. Бельгия моделенә нигеҙләнгән, элек булған франкофон мәғариф системаһы инглиз телле илдәрҙән ҡасаҡтарҙы ҡайтарғандан һуң бөтөрөлә һәм франкофония менән инглизофониянан торған ҡатнаш системаға алмаштырыла.

Мәктәпкәсә һәм башланғыс белем биреү

 

1991 йылға тиклем илдә дәүләт һәм шәхси мәктәпкәсә белем биреү системаһы булмаған — балаларҙы тәрбиәләү һәм уларҙы мәктәпкә әҙерләү менән ата-әсәләр йәки йәмәғәт башланғысында ойошторолған ойошмалар шөғөлләнгән. 1991 йылда тейешле министрлыҡта мәктәпкәсә белем биреү бүлеге барлыҡҡа килә, ул башлыса уҡытыусылар әҙерләү менән шөғөлләнә. Башҡа осраҡта уның роле ҡануниәтте үтәүгә контроллек итеү менән генә сикләнгән - мәктәпкәсә белем биреү учреждениеларының күбеһе шәхси йәки йәмәғәт милкендә. Ун йыл эсендә уларҙың иҫәбе дүрт тапҡырға артҡан. 2012 йылда уларҙа критерийҙар буйынса 2 миллион урынға тап килгән 2 мең самаһы бала уҡыған, әммә 2022 йылға уларҙың һаны, үҫеш темптары һаҡланһа, икеләтә артыуы ихтимал.

Башланғыс белем биреү 6 йыл дауамында барлыҡ балалар өсөн бушлай һәм мотлаҡ һанала. Шул уҡ ваҡытта бар ерҙә лә был талап үтәлмәй. Уҡыу 10 ай, сентябрҙән июлгә тиклем дауам итә. Программа дәүләт закондары менән билдәләнә һәм РПФ власы урынлаштырылғандан һуң кеше хоҡуҡтарына һәм милли берҙәмлеккә баҫым яһап, ныҡ киңәйтелә.

Тәүге өс класта уҡытыу киньярунда милли телендә алып барыла. 4 класта уҡыуҙы артабан дауам итергә йыйынған балалар һәм уларҙың ата-әсәләре телде үҙҙәре һайлай. Руанда күп теллелек системаһы буйынса бара — башҡа дәүләт телдәре өҫтәмә предметтар сифатында уҡытыла. 2002-2012 йылдарҙа башланғыс белем биреүгә бүленгән средстволар һаны 6 тапҡырға артты. Хәҙер учреждениелар һаны геноцидҡа тиклемге күрһәткестәрҙән артып китә, уның барышында 600 мәктәп емерелгән һәм 3 мең уҡытыусыға тиклем эшкә әйләнеп ҡайтмаған ине.

Урта белем

Урта белем 6 йыл дауам итә, имтихандар менән тамамлана.

Профессиональ-техник белем

Илдә 22 дәүләт һәм 16 шәхси техник мәктәп, шулай уҡ 6 техникум һәм 79 һөнәри белем биреү үҙәге иҫәпләнә.

Юғары белем

Студенттар һаны 1995-2009 йылдарҙа ҡырҡа артҡан, әммә тейешле йәштәге йәштәрҙең юғары белем алыуы 2005 йылда 3 % ғына тәшкил иткән. Әгәр 1995—1996 йылдарҙа Руанда 3948 студент булһа (бөтәһе лә дәүләт вуздарында), 2010 йылда дәүләт һәм шәхси юғары уҡыу йорттарында 62 736 студент иҫәпләнә. 2008 йылда 15 710 студент дәүләттән финанс ярҙам ала. Белем биреү ике баҫҡыслы — бакалавриат һәм магистратура. Шулай уҡ дәүләт юғары уҡыу йорттары 3 йылда ветеринария, медицина, технология һәм педагогика буйынса тиҙләтелгән программа буйынса милли диплом алырға тәҡдим итә, был бакалавриатҡа тиңләштерелмәй һәм Рәсәй Федерацияһында, Украинала кесе белгескә тап килә.

Руандала һәм илдең башҡа ҡалаларында 6 филиалы булған Бутара Агрономик тикшеренеүҙәр институты (1932 йылда ойошторолған), Тыныс диалог институты (2002 йылдан) эшләй, ғилми эш шулай уҡ күбеһенсә ғәмәли йүнәлештәге вуздарҙа алып барыла.

Дәүләт ORINFOR радиокомпанияһы (l’Office rwandais d’information — «Руанда мәғлүмәте идаралығы»), RTV телеканалы (Rwandan Television — «Телевидение Руанды») һәм радиостанцияһы (Radio Rwanda) бар.

Халыҡ торлағы башлыса йомро, умарта формаһында. Йорттарҙың каркасы ботаҡтар, ҡамыш һәм үлән менән үрелгән һайғауҙарҙан тора. Торлаҡтың эсе балсыҡтан яһалған стеналары геометрик биҙәктәр менән биҙәлгән. Эске киңлекте зоналарға бүлеү биҙәкле маттарҙы ҡулланып башҡарыла.

Бер ғаиләнең йорттары айырым, ихата, иген һаҡлағыс һәм бәләкәй «ата-бабалар рухы» йорто янында урынлашҡан. Йорт кәртәләп алынған.

Торамалар ғәҙәттә түбәләрҙә һәм ҡалҡыулыҡ битләүҙәрендә урынлашҡан.

Заманса йорттар тура мөйөшлө, кирбестән һалынған, ике яҡлы черепица ҡыйығы аҫтында, верандалы һәм тәҙрәле.

Ҡала төҙөлөшө аҙ үҫешкән.

Дөйөм һаны 35-45 мең кеше (төрлө мәғлүмәттәр буйынса), шул иҫәптән 7 меңгә яҡыны — жандармерия, ә 1 меңе 284 хәрби-һауа көстәре тәшкил итә. Комплектлау ирекле нигеҙҙә башҡарыла, саҡырыу йәше — 18 йәш. Руанданың оборонаға сығымдары 1990 йылда — тулайым эске продукттың 3,75 %, 2000 йылда — эске тулайым продукттың 3,53 %, ә 2010 йылда эске тулайым продукттың 1,91 % тәшкил итә.

	Руанда Викиһүҙлектә
	Руанда Викимилектә
	Руанда Викияңылыҡтарҙа
	Руанда Викигид

•   Викисклад: Атлас: Руанда  
• Constitution of the Republic of Rwanda : [англ.] / Commission Juridique Et Constitutionnelle Du Rwanda. — Kigali : Rwandan government^[en], 2003.
• Kamere Emmanuel. Enforcing contracts, the experience of Rwanda : [англ.] : [арх. 4 март 2016]. — Kigali, 2011. — 79 p.
• Shyaka Anastase^[en]. The Rwandan Conflict: Origin, Development, Exit Strategies : [англ.] : [арх. 29 декабрь 2013]. — Kigali : National Unity and Reconciliation Commission^[en]. — 60 p. — Ҡалып:OCLC.
• State-sponsored homophobia : [арх. 29 июнь 2015]. — N. Y. : ILGA, 2015. — Vol. 10. — 129 p.
• Twagiramungu Fabien. Environmental Profile of Rwanda : [англ.] / European Commission. — Kigali, 2006. — July. — 72 p.
• Wells Sarah. Progress in Judicial Reform in Rwanda : [англ.]. — Washington : Human Rights Watch, 2008. — 25 July. — ISBN 978-1-56432-366-8.

Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.